Onze Taal. Jaargang 42

[p. 41]

[Nummer 8]

De schroomvallige kwartjesvinder

Bij de vorming van samenstellingen en afleidingen gaat het nu en dan speels toe, dat is gebleken. Maar het is niets bij de samenstellingsafleidingen (ook iets andere benamingen zijn in gebruik). Daarin schijnen speelsheid, spot en ironie - ook vormen van speelsheid - elkaar de voorrang te betwisten.

Twee woorden - soms is één van de twee een werkwoordstam - ‘gloênde aan een gesmeet’ met de welwillende doch noodzakelijke medewerking van een achtervoegsel. Dat maakt van het tweede deel een afleiding, maar een afleiding die in veel gevallen niet eens op eigen benen kan staan. Ziedaar het doopceel van de samenstellingsafleiding.

Naar dit recept vormt men dan zelfst. naamw., werkwoorden en bijv. naamw./bijwoorden, juist de productieve woordsoorten.

Eerst enkele voorbeelden: boekbinder (boek bind -er); breedsprakig (breed spraak -ig); inkwartieren (in kwartier -en).

Soms is het niet zeker of we met een samenst. afl. te maken hebben; dan doet zich het probleem voor van de kip en het ei: zijn beeldhouwen en boekhouden nu gevormd van beeldhouwer en boekhouder of omgekeerd? In het eerste geval hebben we met samenst. afl. te doen, in het tweede met gewone afleidingen.

De samenst.afl. zijn geen Nederlands monopolie; ook in het Engels en Duits kent men ze: ladykiller, babysitter, goalgetter, Ausputzer. Het wordt tijd de Nederlandse voorraad te inventariseren.

Zelfstandige naamwoorden

1. (Merendeels) possessieve samenst.afl. (possessieven laten zich omschrijven met: drager of bezitter van wat door het woord wordt uitgedrukt. Krullebol, witkiel. Kenmerkend voor deze groep lijkt mij de geestige kortheid waarmee een gecompliceerd begrip wordt uitgedrukt. Eenruiter (broeibak met één ruit), tweepitter (motorfiets met twee cilinders), driedekker, kopklepper.

2. Persoonsnamen bestaande uit substantief plus werkwoordstam plus achtervoegsel: boekhouder, vleeshouwer, bordenwasser, koek(en)bakker. Een groep namen van werktuigen sluit zich hierbij aan: punteslijper, schroevedraaier, kurketrekker, ruitewisser.

Naast de groep eerzame persoonsnamen bestaat een grote groep ironiserende benamingen die men geneigd is voor parodieën te houden: kwartjesvinder, ladelichter, zakkenroller, flessetrekker, krentenkakker, piskijker, muggenzifter, knakenpoetser, ruitentikker, flierefluiter. De woorden koek(en)bakker en putjesschepper behoren indien ironies bedoeld ook tot deze groep.

3. Persoonsnamen bestaande uit een bijwoord plus werkwoordstam plus achtervoegsel. Weer zijn ze vaak ironies bedoeld: mooiprater, hoogvlieger (altijd met de ontkenning gebruikt), fijnproever, dwarsdrijver, uitsmijter (portier in een nachtcafé), aangever (de man die in een komies duo zijn partner in de gelegenheid stelt zijn grappen te lanceren; Rijk de Gooyer is de aangever van Johnny Kraaikamp). Het genre wordt geparodieerd in speelse abstracta en zaaknamen. Abstracta: warmblazertje (het eerste nummer dat een blaasorkest speelt om de instrumenten op temperatuur te brengen), doordenkertje (grap die niet onmiddellijk voor het hele publiek duidelijk is), uitsmijter (laatste nummer op een bal of concert door het orkest gespeeld), binnenkomer (de grap waarmee een humorist zijn optreden begint). Zaak-

[p. 42]

namen: doorroker (pijp op de kop waarvan na langdurig gebruik een figuur verschijnt), uitsmijter (ditmaal de nationale eierschotel). Diepvriezer zullen we wel uit het Amerikaans overgenomen hebben.

Werkwoorden

1. We kennen werkwoorden samengesteld met een bijwoord als eerste deel: inkomen, bijschaven, overkoken. De samenst.afl. maakt het mogelijk daarnaast werkwoorden te vormen die als tweede lid een substantief hebben: inkwartieren, indijken, overnachten, opvrolijken. Önverbrekelijk zijn de delen aan elkaar verbonden: noch inkwartier noch kwartieren (als w.w.) is mogelijk.

2. Er zijn heel wat werkwoorden bestaande uit de naam van een lichaamsdeel gevolgd door een bewegingswerkwoord: beenheffen, armzwaaien, heupwiegen, hoofdknikken, enz. De samenst.afl. zorgde voor verrassende omkeringen: plukharen, trekkebekken, knipogen, schuddebollen, likkebaarden, suizebollen, daesbollen (al in het Middelnederlands).

Bestond er al een ‘normale’ vorming, dan had de samenst.afl. geen kans: het door Frans Netscher gesmede woord wiegheupen vond geen ingang in het A.B.N., waarschijnlijk door het bestaan van heupwiegen.

Bijv. naamwoorden/bijwoorden

Tot deze groep behoren veel woorden. Ze laten zich splitsen in een deel dat betrekking heeft op de zintuiglijk waarneembare wereld eenzijdig, rechthoekig, veelkleurig, veelvormig.

Een tweede - en naar ik meen veel grotere - groep noemt menselijke eigenschappen. Neutrale zijn daaronder in verhouding maar zeer weinig: ik heb alleen roodwangig en zwartharig gevonden. Groter is de groep die een positieve beoordeling geeft: leergierig, volmondig, warmbloedig, schroomvallig, breedvoerig, onstuimig, vrijgevig, lankmoedig, blijmoedig, lofwaardig. In verhouding de grootste groep is echter die waarin een negatieve beoordeling wordt uitgesproken: eenkennig, voortvluchtig, zwartgallig, kortzichtig, heethoofdig, laaghartig, boosaardig, nieuwsgierig, kleinzerig, hardhorig, breedsprakig, hardlijvig, hardleers, loslippig, uithuizig, hardnekkig, stijfkoppig.

Ik geloof niet dat het uitspreken van een negatief oordeel over onze medemens een blijk van speelsheid is, maar het is wel de samenst.afl. die tot het formuleren van dit oordeel ruime gelegenheid biedt. Overzie ik het gehele werkterrein van de samenst.afl. dan kom ik tot deze conclusie: mocht het Nederlands in speelsheid tekortschieten, dan kan dat niet aan de samenst.afl. geweten worden: zij heeft ruimschoots haar aandeel in de speelsheid geleverd.

D. de Vries, Wageningen