Onze Taal. Jaargang 41

[p. 21]

[Nummer 6/7]

Komma of geen komma, daar komt het hier op neer

Tot de leesbaarheid van een tekst kunnen komma's een bijdrage leveren. Vroeger ging men voor de plaatsing daarvan vooral bij de grammatika te rade. Zo plaatste men meestal een komma om bijzinnen af te scheiden. Niet konsekwent natuurlijk, want konsekwentie leidt niet alleen tot de duivel, maar - wat veel erger is - tot monstruositeiten, getuige het volgende zinnetje: Ik denk, dat u wel begrijpt, hoezeer een overvloed van komma's, waarmee bijzinnen afgescheiden worden. de lezer irriteert.

In onze dagen wordt de schrijver veel meer vrijheid gelaten: hij mag in veel gevallen, afgaand op zijn eigen gehoor, ‘ritmies’ interpungeren. Maar ook de nauwkeurige interpunctator komt met zijn persoonlijke opvatting van het zinsritme niet ver, omdat een gesproken zin nu eenmaal iets anders is dan een gesproken zin, op schrift gesteld.

In de meeste grammatika's is over interpunktie wel iets te vinden, maar naar volledigheid op dit gebied schijnt niet gestreefd te worden. Daarom heb ik aan de hand van theorie en praktijk een overzicht gemaakt van een aantal gevallen waarin de plaatsing van een komma nagenoeg voorgeschreven wordt, resp. in overweging genomen kan worden. De praktijkvoorbeelden zijn zinnen ontleend aan recente hoofdartikelen van N.R.C.H.'bld.

Komma binnen woordgroep

a. Tussen twee op elkaar volgende gelijksoortige zinsdelen kan men het best (een) komma ('s) plaatsen, wanneer er geen voegwoord is: Men kon naar keuze dammen, schaken, bridgen of biljarten.

b. Twee adjectieven die beide het volgende substantief bepalen, worden dus door een komma gescheiden: een aardige, flinke jongen. Heeft het eerste adjectief echter betrekking op een volgend adjectief plus substantief, dan plaatst men geen komma: het mooie Hollandse landschap (van het Hollandse landschap wordt gezegd dat het mooi is).

Komma tussen woordgroepen en rest van de zin

a. De ‘aangesproken persoon’ wordt door een komma gescheiden van de rest van de zin, is het niet om de wille van de pauze, dan voor de overzichtelijkheid:

Mijnheer, gaat u maar binnen.

b. ‘Beknopte bijzinnen’ laten zich omzetten in gewone bijzinnen: Na zijn werk te hebben gemaakt = nadat hij zijn werk gemaakt had.

Soms worden zij door een komma van de hoofdzin gescheiden, soms niet. Hetzelfde geldt voor sommige lange bepalingen waarvan een substantief of adjectief de kern vormt: na een uitvoerig onderzoek = nadat men de zaak uitvoerig onderzocht had; dubbel en dwars tevreden met het bereikte resultaat = terwijl hij dubbel en dwars tevreden was met het bereikte resultaat.

Voorbeelden. Met komma: De oorzaak ligt in de politieke ontwikkeling van Oost-Pakistan of, duidelijker gezegd, in de onderdrukking van de Oostpakistaanse vrijheidsbeweging door West-Pakistan. - Maar zelfs een begrensd conflict tussen twee volken van honderden miljoenen behoort tot de verantwoordelijkheid van de wereldgemeenschap, belichaamd in de Verenigde Naties.

Zonder komma: Ja, misschien kan het zelfs als prikkel werken om de vuurhaard te doven. - ( ) een tegenstander die het zich niet kan veroorloven het zekere niet voor het onzekere te nemen.

c. Bepalingen die op een andere plaats in de zin zijn gezet dan zij gewoonlijk hebben, worden vaak door kom-

[p. 22]

ma's afgescheiden: Ook China draagt nu, als lid van de V.N. en als permanent lid van de Veiligheidsraad, verantwoordelijkheid voor de handhaving van internationale vrede en veiligheid.

Komma tussen twee zinnen

a. Bijvoeglijke bijzinnen. In veel grammatika's kan men lezen dat tussen antecedent en beperkende bijvoeglijke bepaling geen komma behoort te worden gezet, tussen antecedent en ‘uitbreidende’ bijvoeglijke bijzin wèl.

Dit is in overeenstemming met de uitspraak en als vuistregel juist. De jongens die geslaagd waren, mochten mee. Beperkend; een deel der jongens, namelijk zij die geslaagd waren, mochten mee. De jongens, die geslaagd waren, mochten mee. ‘Uitbreidend’; alle jongens'waren geslaagd en mochten mee. Misschien mochten de meisjes niet mee. Komma.

Naar men ziet hangt de betekenis van de zin gedeeltelijk af van de vraag of er al dan niet een komma geplaatst wordt tussen jongens en die. Voor de komma tussen waren en mochten zie d.

Om de wille van de duidelijkheid is het goed zich te houden aan het verschil in interpunctie tussen beperkende en ‘uitbreidende’ bijzin, althans voor zover het zinnen betreft die weergave zijn van gesproken taal. Is dat niet het geval, dan moet de schrijver het maar voor zichzelf uitmaken. Zo schrijft Carmiggelt in Een stoet van dwergen: Ook zijn gelaat toonde die uitdrukking van verrukking, welke men wel kan waarnemen bij woestijnreizigers, die een oase naderen, na een lange, vermoeiende tocht. De eerste drie van de vier komma's in deze zin zouden moeten vervallen als Carmiggelt zich had gehouden aan wat hierboven als mogelijkheid is uitgesproken. Hij heeft de komma's echter terecht neergezet, omdat ze de zin ‘geleden’ dus overzichtelijk maken voor het oog.

b. Als een bijvoeglijke bijzin van het antecedent gescheiden is, plaatst men wel graag een komma vóór de bijzin, ongeacht de vraag of deze beperkend of ‘uitbreidend’ is. Wel speelt de lengte van de bijzin een rol: Ik denk dat het mijn broer is geweest die in Amsterdam woont. Worden antecent en bijzin door al te veel woorden gescheiden, dan kan een komma de overzichtelijkheid niet meer redden: Ik heb over het raadsel lang zitten denken, dat je me opgegeven hebt.

c. Wat werd opgemerkt over de tussengeschoven bepaling geldt ook voor de tussengeschoven bijzin: heel vaak wordt die door een komma('s) afgescheiden:

Het is mogelijk dat zijn gehoor op zichzelf al bevredigd raakt door Sadats krijgshaftige taal en, anders dan mensen uit andere cultuurkring zouden doen, het hem niet aanrekent indien die taal niet in daden wordt omgezet.

d. Hoofdzin en bijzin, anders dan bijvoeglijke bijzin. Wanneer een van beide of beide zeer kort is (zijn), wordt er meestal geen komma gezet: Ik hoop dat je komt.... Wanneer de bijzin vooropstaat, komen in veel gevallen twee persoonsvormen naast elkaar te staan. De duidelijkheid vereist dan dat er een komma tussen beide geplaatst wordt: Als niet een van de partijen het conflict voor de Veiligheidsraad brengt, zal een ander lid van de V.N. dat moeten doen.

Staat de hoofdzin echter voorop, dan zal er in veel gevallen een voegwoord tussen hoofdzin en bijzin staan. Dat zorgt dan voor de overzichtelijkheid, zodat er geen komma nodig is (in deze is het wèl gebeurd): Op grond van de laatste berichten is de conclusie onontkoombaar dat de oorlogshandelingen ( ) in elk geval niet meer onder de categorie ‘grensincidenten’ ondergebracht kunnen worden

e. Twee hoofdzinnen. Voor het gebruik van de komma tussen twee hoofdzinnen, al of niet door een voegwoord verbonden, geldt de persoonlijke keuze. In het algemeen zal die eerder op het gebruik van een komma vallen als er geen voegwoord is, omdat dit de overzichtelijkheid bevordert. Het is echter een populair bijgeloof, dat vóór en geen komma zou mogen staan: Hij uitte de verschrikkelijkste bedreigingen, en hij voerde ze uit ook. Zijn de zinnen verbonden door een voornaamwoordelijk of een voegwoordelijk bijwoord, dan verdient de puntkomma, het leesteken voor de fijnproever, de voorkeur. Wij hebben wat over de politiek zitten praten; daarbij raakten de gemoederen nogal verhit.

Het lijkt allemaal eenvoudig; toch valt het in de praktijkniet eens mee.

Er is over de plaatsing of weglating van komma's natuurlijk nog veel meer te zeggen. Het was echter allerminst mijn bedoeling het onderwerp uitvoerig te behandelen; ik wilde slechts de aandacht vestigen op een aantal gevallen waarin de plaatsing of weglating van een komma in overweging kan worden genomen.

D. de Vries, Wageningen