Onze Taal. Jaargang 35

Van zij die

De jong gestorven dichter Lukas Schermer (1688-1711) beschrijft ergens de Calydonische jacht, bekend uit de Herscheppingen van Ovidius. Het wilde varken waarop men het gemunt heeft, is er zojuist in geslaagd, twee jagers ‘ten zadel uit’ te stoten. Nu komt de beurt aan de derde. ‘Dus’, d.i. evenzo:

‘Dus wierdt Enezimus ter aarde gesmeeten,
En schoon hy bevende 't ontvluchten wou, gebeeten
De gantsche knieschyf af.’

Niet alleen Enezimus wordt hier mank, ook onze taal. ‘Enezimus’ is het onderwerp van het gezegde ‘wierdt neergesmeeten’, en kan dus niet tegelijk het meewerkend voorwerp zijn van ‘(wierdt) de gantsche knieschyf af(gebeeten)’. Of misbruik ik hier het veel misbruikte woordje ‘dus’, en kan men in volle gemoedsrust en in goed Nederlands zeggen: ‘Vader beviel het niet en ging op onderzoek uit’? (Volledigheidshalve moet ik de mogelijkheid opperen, dat er bij ‘de gantsche knieschyf (wierdt) af(gebeeten)’ géén meewerkend voorwerp hoort. Dan zou er niet uitdrukkelijk worden gezegd wíé zijn knieschijf wordt afgebeten, en geen taalfout in het spel zijn.

Wat Schermer tweeëneenhalve eeuw geleden schreef, zou tegenwoordig nóg niet door een nauwe beugel kunnen. Dat wil niet zeggen, dat zulke konstrukties niet voorkomen! Veler beugel is erg ruim. Toch kan ik me niet goed voorstellen dat een leraar geen aanmerking zou maken op de boven aangehaalde opstelzin over die vader.

Die ruime beugel heeft betrekking op funkties in de zin, die in sommige talen veelvuldig door naamvalsvormen hoorbaar worden gemaakt. Daar wij bijna geen naamvalsvormen meer bezigen, is het begrijpelijk dat de hier bedoelde fouten wel eens worden gemaakt. Minder begrijpelijk is, dat men een fout maakt tegen een springlevend naamvalsonderscheid, namelijk dat tussen ‘zij’ en ‘hun’. Een doctorandus (gelukkig niet in de letteren) tikt op een stencil: ‘Ik verzoek belangstellenden (ook zij die in 1966 reeds lid waren) onderstaand strookje in te vullen’ en legt ons daarmee het probleempje voor: hoe dit ‘zij’ inplaats van ‘hun’ te verklaren?

Eerste verklaring: het stukje tussen haakjes hoort voor de schrijver niet tot het zinsverband. Het is een toevoeging aan ‘belangstellenden’, misschien in zijn klad haastig bijgeschreven zonder dat hij acht sloeg op de rest van de zin.

[p. 42]

Tweede verklaring: ‘zij die’ is bezig, net zo'n onverbrekelijk geheel te worden als ‘alwie’ en ‘alwat’, die van huis uit ook bestaan uit een betrekkelijk voornaamwoord met zijn antecedent. Het zinnetje van de doctorandus staat namelijk lang niet alleen. De onvergetelijke Anthonie Donker, wiens fijne stijlgevoel velen onzer in zijn ban heeft gehouden op ons vorige congres, gewijd aan ‘De Kunst van het Woord’, schrijft in de eerste alinea van zijn ‘Beeld van Tachtig’: ‘Zij die het belang van deze beweging zouden terugbrengen tot de litteraire roerigheid van enkele begaafde jongelui, kon het tot een waarschuwing zijn, zich te wachten voor onderschatting.’ Niemand zal ooit zeggen: ‘Het kon zij een waarschuwing zijn’. Maar met ‘zij die’ gaat het blijkbaar.

Het is opmerkelijk, dat men nooit eens hoort of leest: ‘Jij, die hem al zo lang gekend heb, moet dit verlies wel zwaar vallen,’ of: ‘Wij, die van de oprichting af lid zijn geweest, kunt u het stemrecht onmogelijk ontnemen’. Hoe zou dat komen?

Eerste verklaring: de bijvoeglijke bijzin bij ‘wij’ of ‘jij’ is altijd een z.g. uitbreidende bijzin, en die wordt door een rustpunt in de zin, - geschreven als een komma - van zijn antecedent gescheiden; de bijzinnen bij ‘zij’, van de doctorandus en Anthonie Donker, zijn beperkende: het woordje ‘zij’ krijgt weinig klemtoon en wordt niet door een rustpunt (komma) gevolgd. (Voor wie het vergeten is, twee schoolvoorbeelden. Uitbreidende bijzin: ‘De jongens, die gespijbeld hadden, moesten drie middagen terugkomen.’ Alle jongens hadden gespijbeld. Beperkende: ‘De jongens die gespijbeld hadden, moesten drie middagen terugkomen.’ Een deel heeft gespijbeld). Dus: men komt nooit in de verleiding om ‘die’ zo nauw te verbinden met ‘wij’ of ‘jij’, als ‘wat’ of ‘wie’ met ‘al’.

Tweede verklaring: door een betreurenswaardige gewoonte bij ons onderwijs voelen velen een schroom tegenover het woord ‘hun’. Lieden die nooit anders zeggen dan: ‘Dat is voor hun’ en ‘Hun had je niet hoeven te waarschuwen’, hebben op school geleerd dat ‘hun’ de derde naamval is en ‘hen’ de vierde. ‘Hen’ is dus het aangeleerde schoolwoord, dat in bepaalde, of voor hun misschien wel onbepaalde, gevallen gebruikt moet worden inplaats van ‘hun’. Velen schrijven dan maar, veiligheidshalve, altijd ‘hen’: ‘Het wordt hen te veel’, ‘Stuur het hen maar’. Misschien grijpen sommigen, niet bij machte tot de keus tussen ‘hen die’ en ‘hun die’, naar het in vele (andere) gevallen korrekte ‘zij die’. Zonder ‘die’ komt het gebruik van ‘zij’ inplaats van ‘hun’ of ‘hen’ niet voor, meen ik. Voor deze tweede verklaring pleit, dat ‘hij die’ en ‘zij (enkelvoud) die’ inplaats van ‘hem die’ en ‘haar die’ in mijn aantekeningen niet te vinden zijn, terwijl die woordjes toch dikwijls een beperkende bijzin inleiden.

Uit jonge monden heb ik al enige malen de woordkombinaties ‘van zij die’ opgevangen. Over enkele jaren zullen we die dus wel in romans en kranteartikelen tegenkomen.

C.A.Z.