Onze Taal. Jaargang 35

Arrestant

Bij de opmerking over dit woord in uw tijdschrift, jaargang 34, no. 12, december 1965, moge ik enkele aantekeningen plaatsen. De betekenisverandering van ‘arrestant’ vindt m.i. mede zijn oorzaak in veranderingen in het recht en in de juridische terminologie.

Het woord komt uit de oudvaderlandse arrestprocedure, die vermoedelijk in de loop van de veertiende of de vijftiende eeuw uit het Franse recht is overgenomen. In het oude recht heeft het woord echter steeds zijn actieve betekenis: arrestant is de eiser, de beslaglegger. In dezelfde betekenis komt het woord nog een keer of dertig voor in ons uit 1838 stammende Wetboek Burg. Regtsvordering, dat intussen ook vele synoniemen gebruikt: ‘executant’, ‘beslaglegger’, ‘inbeslagnemer’, ‘schuldeiser’, ‘de persoon die het beslag gelegd heeft’. Deze wisselende terminologie wijst er al op, dat ‘arrestant’ in 1838 niet (meer) een vaste technische term is. Merkwaardig genoeg wordt het alleen in enkele latere wetswijzigingen, van 1896, resp. 1932, consequent gebruikt. Van belang is in dit verband tevens, dat ook ‘arrest’ in zijn oude betekenis van beslag (en/of gijzeling) in onze rechtstaal weinig meer voorkomt, hetgeen eveneens aan de terminologie van het wetboek is toe te schrijven. Dit gebruikt vrijwel steeds beslag, slechts een keer of twaalf ‘arrest’, waarvan weer minstens viermaal in latere wetswijzigingen.

Het oude arrest als ‘middel tot bewaring van zijn recht’ omvatte twee vormen die als één begrip werden

[p. 15]

opgevat en waarvoor in beginsel dezelfde regels golden, te weten ‘arrest op goederen’, hetgeen wij tegenwoordig met het wetboek ‘conservatoir beslag’ noemen en ‘arrest op de persoon’, hetgeen overeenkomt met wat ons wetboek ‘gijzeling bij voorraad’ noemt. De beide vormen kennen wij - zoals blijkt - nog wel, maar hun inhoud en toepassingsmogelijkheid zijn totaal veranderd, terwijl bovendien de in het oude recht bestaande mogelijkheid is verdwenen, om het arrest nog voor een heel ander doel te gebruiken dan ‘tot bewaring van zijn recht’, namelijk om de bevoegdheid van de eigen, plaatselijke rechter ‘vast te maken’.

Een nadere uiteenzetting van deze verandering is hier niet op zijn plaats. Het komt er op neer, dat het ‘arrest’ van het oude recht in feite is afgeschaft. Hierdoor hebben ‘arrest’ en ‘arrestant’ gaandeweg hun oude betekenis verloren en daarmee werden zij disponibel voor een nieuwe. Woorden die sinds eeuwen tot onze taal behoren, schaft men niet zomaar af. Dat bij het ontstaan van de nieuwe betekenis het parallelle ‘delict-delinquent’ (ook uit de sfeer van politie en strafrecht) een rol kan hebben gespeeld, is niet onmogelijk. Maar kan niet mede van invloed zijn, dat onze taal zelf eigenlijk geen vaste regel kent voor de vorming van afleidingen?

Handelaar is de man die handelt, wandelaar de man die wandelt, gijzelaar is niet de man die gijzelt, maar die gegijzeld wordt!

Overigens meen ik, dat ‘arrestant’ in zijn nieuwe betekenis veeleer behoort tot het algemene spraakgebruik dan tot het juridische; het is in ieder geval, voorzover ik kan nagaan, geen juridische vakterm. Daaraan zal niet vreemd zijn, dat juist in de rechtstaal de oude betekenis nog voortleeft.

Prof. Mr. G.C.J.J. van den Bergh

(Red.) Gijzelaar is niet afgeleid van gijzelen maar van gijzel, een oud, nog in de middeleeuwen en de zeventiende eeuw voorkomend woord. Van dit gijzel is gijzelen gemaakt (vergelijk: fiets en fietsen). Achter gijzel is -aar gekomen, daar gijzel voor het taalgevoel niet duidelijk genoeg een naam voor een persoon was. Een ongeveer soortgelijke ontwikkeling ziet men in martelaar (niet de persoon die martelt maar die wordt gemarteld). In een eeuwenoude geschiedenis van een levende taal zijn nu eenmaal grilligheden, soms verklaarbare maar ook soms onbegrijpelijke. Zouden we nu voor het genormaliseerde, juridische taalgebruik een term voor ‘gijzelaar’ en ‘gijzelen’ moeten maken, dan liet men de terecht vastgestelde inconsequentie niet toe.