Onze Taal. Jaargang 33

[p. 13]

[Nummer 4]

Krijgshaftige taaleconomie

Een uitweiding ter inwijding

Ieder die betrokken is bij de bedrijfsadministratie kent de moeilijkheden bij de ordening van gegevens over een groot aantal artikelen.

Een van de oplossingen - sommigen zeggen: de oplossing - daarvoor is coderen. D.w.z. een complex van gegevens over een zaak weergeven door een korte systematische aanduiding (zoals een nummer). De waarde van coderen ligt niet zozeer in het opstellen van de korte aanduiding, als wel in het samenstellen van het aan te duiden complex. Dit complex wordt tot een complicatie bij de aanwezigheid van het enige soort verschijnsel waarover in deze kolommen geschreven mag worden: een taalverschijnsel. En wel het taalverschijnsel dat zelf reeds een complex van gegevens kort aanduidt: de naam. Ieder codesysteem zal zich daarom moeten afvragen welke functie de naam in dat systeem toekomt en wat de verhouding is tussen het complex van gegevens dat in de naam besloten ligt en het complex van gegevens waarvan die naam deel uitmaakt. Gebeurt dit niet, dus: heeft de naam geen doordachte functie en verhouding, dan zal het kunnen gebeuren dat het gecodeerde complex als geheel niet correspondeert met het benoemde complex als deel daarvan.

‘Woorden zijn zonderlinge woningen’

Nu is het in vele gevallen verre van duidelijk welk complex in een naam ligt opgesloten. Zo zou men levenslang kunnen bekvechten - sommigen zijn al jaren bezig - over de vraag waar een brilledoos ophoudt het recht te hebben op de naam ‘brilledoos’ en begint het recht te krijgen op de naam ‘brille-etui’. Een van de argumenten is: een etui is altijd van leer, een doos behoeft dat niet te zijn. Zij die het zo stellen, menen oprecht dat het materiaal van die zaak uit die naam valt af te leiden. Anderen menen even oprecht dat ‘etui’ inderdaad iets betekent met betrekking tot het materiaal, doch dat het materiaal geen leer is, maar metaal. Welk gebrek aan zaakkennis of naamkennis hierachter schuilt, moet hier buiten beschouwing blijven - maar zulke subjectieve betekenisnuanceringen worden gehanteerd.

Iets dergelijks vinden we in gevallen als ‘boternet’ en ‘laadnet’, waarbij deze namen voor de een synoniemen zijn, terwijl voor de ander ‘boternet’ uitsluitend een bepaald soort laadnet betekent.

Namen als ‘naaimachinelamp’ verdoezelen dat de zo genoemde artikelen onderling meer verschillen in uitvoering en toepassing dan de naam als mogelijkheden suggereert. Zulke namen komen op in een specialistische kring; ze krijgen niet de tijd om zich te ontwikkelen tot algemeen aanvaarde soortnamen, want in een andere toepassing krijgt dezelfde lamp een andere toepassingsnaam en daarmee is een nieuw en onherkenbaar synoniem geboren.

Ook bij dubbelzinnige namen blijft het genoemde complex van gegevens in het vage. Zo bij ‘staartstuk’ voor een onderdeel van de staart of voor een onderdeel dat als geheel de staart vormt. Of ‘gasaansteker’ voor een artikel om gas aan te steken en voor een artikel om rookwaar aan te steken door middel van gas.

Al die synonieme en dubbelzinnige namen binnen een administratie maken dat allerlei artikelen hun identiteit administratief verliezen en telkens onder een andere naam niet of moeilijk herkenbaar opduiken. Gevolgen: overbodige bestellingen, voorraden en ruimtebeslag, ‘dubbele’ boekhouding en onnodige wachttijden - kortom: overbodige en verscholen uitgaven. En dat alleen doordat iemand bijvoorbeeld een ‘koevoet’ nodig heeft, waarvan niemand weet dat die aanwezig

[p. 14]

is als ‘breekijzer’, onder welke naam de eerste man bovendien heel iets anders verstaat.

Wat schuilt er in een naam?

Dit alles geeft aan een naam iets tweeslachtigs en verraderlijks. Enerzijds schijnt de naam het aangeduide complex niet gemakkelijk te openbaren; anderzijds schijnt van de naam een zodanige suggestie uit te gaan, dat we geneigd zijn de verschillen tussen zaken met dezelfde naam te onderschatten, en de verschillen tussen zaken met verschillende namen te overschatten.

Eis: wees zuinig met namen

Binnen dit bestek uitgaande van deze onvolledige karakteristiek, mogen we bij het coderen de volgende eis vrijwel als axioma stellen: het aantal namen in het codesysteem moet zo gering mogelijk zijn. Immers, als de geschetste verwarrende eigenschappen aan de namen inherent zijn, zijn ze in principe nooit op te heffen. De enige werkzame manier om de verwarring te verminderen, is dan: het aantal namen verminderen. Verminderen, niet in de zin van: uit de taal bannen, maar in de zin van: niet in het codesysteem toelaten. Hiertoe moet aan twee voorwaarden worden voldaan. Ten eerste: vermijd synoniemen - bijvoorbeeld tandwielolie naast naaimachineolie. Aldus voorkomen we dat er evenveel soorten zaken worden onderscheiden als er synoniemen zijn. In het gegeven voorbeeld immers, drukken de twee namen alleen een verschil in toepassing van een en dezelfde oliesoort uit - maar de synoniemen suggereren een technische differentiatie die maakt dat ze worden opgevat als de namen voor twee verschillende soorten olie.

Ten tweede: vermijd overlappende groeperingen - bijvoorbeeld brilledoos, brille-etui, brillehoes, brillehuis, brillekas en brillekoker. In zulke gevallen moet één overkoepelende naam de reeks vervangen. Aldus voorkomen we dat in de code gegevens worden aangeduid, die wel bestaan volgens geforceerde betekenisonderscheidingen, maar die aan de zaken zelf vreemd zijn.

Ter illustratie: de naamgeving in de militaire bevoorrading

Hoe groter het aantal te coderen artikelen, des te groter het aantal te geven namen en moeilijkheden daarbij. De Nederlandse krijgsmacht heeft - verdeeld over marine, leger en luchtmacht - zo'n 750.000 artikelen in beheer, - van simpele lucifers tot iets minder simpele zelfdichtende benzinetanks en beslist niet simpele radarinstallaties. Die honderdduizenden artikelen vragen wel niet om evenzoveel namen, maar 25.000 hebben ze er toch wel nodig

De eerder geschetste gevaren maken het noodzakelijk om eenheid te brengen in het gebruik van de namen. In alle fasen van de bevoorrading moet dezelfde naam hetzelfde betekenen, en moet een andere naam iets anders betekenen. Bij de aanschaffing, vervoer, opslag, aanvrage, verstrekking, inlevering, afvoer en verantwoording moet ‘breekijzer’ een breekijzer betekenen, ook al betekent het voor sommigen een koevoet. En het mag niet gebeuren dat iemand het een koevoet noemt; gebeurt het wel, dan komt er gegarandeerd een koevoet waar een breekijzer had moeten wezen. In normale tijden veroorzaakt dit overbodige kosten en boze gezichten. Er is evenwel weinig fantasie voor nodig om in te zien dat de gevolgen heel wat tragischer kunnen zijn, als de synoniemen hun spel spelen met belangrijker zaken, zeker wanneer dit gebeurt in tijden van spanning.

Van de twee aangegeven wegen: synoniemen vermijden en overkoepelende namen gebruiken, is de eerste het eenvoudigst (althans om te volgen, niet om te banen). Iedereen ziet wel in dat het praktisch mogelijk en nodig is om uit synoniemen een keus te doen en de overige namen buiten officieel gebruik te stellen. De enige moeilijkheid is welk synoniem te kiezen. De motieven voor een keuze kunnen van geval tot geval verschillen. Bijvoorbeeld ‘bandafnemer’ is verkozen boven de synoniemen bandenlichter en bandenlepel: het artikel is bedoeld om banden af te nemen, het lichten is alleen het middel daartoe. de lepelvorm is betwistbaar, is niet absoluut kenmerkend en gaat niet altijd gepaard met de lepelfunctie. In een ander geval had ‘betonstaal’ de voorkeur boven ‘bewapeningsstaal’, omdat ‘bewapening’ - dat eenzinnig is in het bouwbedrijf - in de militaire sfeer dubbelzinnig is, met bovendien de nadruk op de betekenisonderscheiding die hier juist niet is bedoeld.

De tweede weg naar vermindering van het aantal namen: één overkoepelende naam in plaats van een reeks soortnamen, vereist een meer principiële aanpak en verantwoording. Als naamgeven is: onderscheiden (en dat is het), dan behoren zeker in een codesysteem verschillende namen verschillende complexen van gegevens te betekenen. We hebben gezien dat de differentiatie van verwante artikelen niet geheel afhankelijk kan worden gemaakt van de naam. Immers verschillende namen - bijvoorbeeld naaimachinelamp, druppellamp, kerstboomlamp, linealamp - maken volstrekt niet duidelijk waarin die zaken nu eigenlijk verschillen; en wat nog erger is: ze verdoezelen datgene waarin die zaken fundamenteel overeenkomen. Juist op dit punt heeft de Nederlandse krijgsmacht een codesysteem in gebruik genomen, waarin de kracht van de namen: onderscheiden van verschil, principieel wordt uitgebuit, en waarin de zwakheid van de namen: verdoezelen van overeenkomst, praktisch wordt uitgebannen. Bepaalde verwante artikelen worden aangeduid met één gemeenschappelijke naam. Bij deze naam behoort een vragenlijst (beschrijvingsschema); de antwoorden daarop voltooien de identificatie die de naam begonnen is. Omdat de verschillende namen als druppellamp, kerstboomlamp en naaimachinelamp geen garantie zijn voor zakelijk verschil of zakelijke overeenkomst, worden ze met lotgenoten bijeengebracht onder de naam ‘gloeilamp’. In het beschrijvingsschema worden de vragen naar de technisch belangrijke kenmerken gesteld. Die werkelijke kenmerken worden in de antwoorden zwart op wit aangegeven vanuit aanwijsbare, zakelijke bronnen; ze worden niet overgelaten aan oncontroleerbare, twijfelachtige en tegenstrijdige semantische visies van de betrokkenen. De werkelijke kenmerken worden achterhaald, en allerlei vermeende verschillen en overeenkomsten worden als zodanig ontmaskerd, telkens wanneer de beschrijving van een nieuw aangemeld artikel wordt vergeleken met een bestaande beschrijving.

Deze naamgeving heeft ook succes in gevallen dat naast de ruime naam nog geen specialistische namen bekend zijn. Door het identificeren komen die namen haast vanzelf uit de administratie naar voren.

Behalve dat deze wijze van naamgeven ertoe bijdraagt

[p. 15]

de vermeende ongelijkheid van zaken op te heffen, kan het ook vermeende gelijkheid logenstraffen. Bijvoorbeeld: iemand die met de naam ‘gasaansteker’ bedoelt een sigarenaansteker gevuld met gas, zal spoedig vastlopen wanneer hij de vragen beantwoordt, die bedoeld zijn bij een aansteker voor gas in de huishouding. Hij moet dan constateren dat er iets mankeert aan de vragenlijst of aan de naam. In de praktijk evenwel zal dit zich niet behoeven voor te doen, nu er een omvangrijk hulpmiddel bestaat om de juiste naam te vinden.

De alfabetische naamlijst

Al de ontmaskerde synoniemen en specialistische namen en al de ontmaskerende algemene namen zijn bijeengebracht in een alfabetische naamlijst. De synoniemen verwijzen naar het verkozen equivalent, specialistische namen (die vaak tevens onderling synoniemen blijken) naar de overkoepelende naam (bijvoorbeeld fiets - zie RIJWIEL; accupooltrekker en universeeltrekker - zie TREKKER, MECHANISCH). De ‘officiële artikelnamen’ zijn in hoofdletters vermeld; de ‘alledaagse namen’ (synoniemen en specialistische namen) die buiten officieel gebruik zijn gesteld, staan in kleine letters. Achter de officiële namen - die voor het merendeel zijn voorzien van een definitie - is het nummer van de vragenlijst (beschrijvingsschema) aangegeven. Een hier niet nader te bespreken aantrekkelijkheid van de naamlijst is nog dat verwijzingen over en weer zijn opgenomen, van de Nederlandse namen naar de Engelse namen in gebruik bij de Amerikaanse krijgsmacht.

De eerste, onlangs verschenen, uitgave van de lijst bevat ongeveer 20.000 officiële en 10.000 alledaagse namen. De lijst is nog niet compleet. Vooral het aantal alledaagse namen zal nog moeten groeien om de officiële namen verder te kunnen uitbuiten. Afhankelijk van de gegevens die de vragenlijsten opleveren, blijken sommige officiële namen te ruim en andere te eng te zijn. Dan moet één naam vervangen worden door twee of meer, of twee of meer namen door één.

De namen, definities en beschrijvingsschema's zijn ontwikkeld in jarenlang overleg tussen zee-, land- en luchtmacht en het Codificatiebureau Materieel voor de Krijgsmacht. Vele bedrijven uit allerlei takken van handel en industrie hebben adviezen, commentaar en kritiek geleverd; met het Nederlands Normalisatie-instituut is geregeld contact geweest.

Strikt genomen ligt het rechtstreekse nut van deze namen, en dus van deze naamlijst, alleen binnen de krijgsmacht, en dan nog binnen de uitvoering van het ‘NATO-codificatiesysteem’. Ook voor het bedrijfsleven evenwel kan de naamlijst praktisch nuttig zijn, daar de beschreven consequente aanpak van terminologische moeilijkheden kan dienen als voorbeeld van mogelijkheden.

Besluit

Met deze wijze van naamgeving - naar Amerikaans voorbeeld toegepast in alle militair geïnteresseerde NATO-landen - heeft de Nederlandse krijgsmacht geen taalkundige of zelfs maar algemeen-theoretische pretenties. Het vraagstuk van de synonymie is niet aangepakt om het op te lossen - opgelost is slechts hoe het aan te pakken.

G. van Steenhoven