Onze Taal. Jaargang 29

[p. 19]

[Nummer 5]

Dubbelzinnigheden

Slechte schoolrapporten voor de paasvakantie zijn een schrikbeeld van de ouders. Zal mijn zoon moeten blijven zitten? Kan mijn dochter nog overgaan als ze die vier voor scheikunde ophaalt? Zouden bijlessen voor Frans nog kunnen helpen? De directeur van de H.B.S. wordt met vragen bestormd... Hij heeft dit al zien aankomen en bij alle rapporten heeft hij een formulier doen uitreiken, waarop o.a. de volgende zin staat.

Indien u naar aanleiding van het uitgereikte rapport een onderhoud wenst, wilt u dan aangehechte strook, ingevuld en ondertekend, uiterlijk 6 mei a.s. door uw kind bij de klassevoogd doen inleveren, teneinde u tijdig het tijdstip te kunnen mededelen, waarop u opgeroepen zult worden.

Ha, tandenknarst een vader, ze geven mijn zoon een onvoldoende maar ze kunnen zelf niet eens foutloos schrijven! En hij stuurt ons het document, voorzien van aantekeningen, als: beknopte bijzin! ‘ingevuld en ondertekend’ slaat op u! ben ik ingevuld? teneinde te kunnen mededelen! wie kan nu mededelen?

Nu maakt de vader wel wat al te voortvarend een vergelijking tussen de onvoldoende van zijn zoon en de vermeende fout in de directorale beknopte bijzin... Als zijn zoon zo'n zin zou kunnen schrijven, was de knaap dan werkelijk rijp geweest voor een onvoldoende..? Maar goed, het antwoord kan kort zijn: ‘ingevuld en ondertekend’ is volkomen in orde, maar het stuk achter ‘teneinde’ geeft géén goede grammaticale aansluiting aan ‘wilt u doen inleveren’.

De bekende regel van de beknopte bijzin zit verscheidene mensen dwars, getuige de vele vragen die wij hierover te beantwoorden krijgen.

‘Wij sturen u de brief teneinde u te kunnen mededelen’.

‘In Engeland verblijvende, hebben wij die schrijver leren kennen’.

Het onderwerp van de persoonsvorm (sturen, hebben) is wij; dit wij is ook het onderwerp dat bij te kunnen mededelen en verblijvende wordt verondersteld. Zijn de onderwerpen niet identiek, dan ontstaat er kortsluiting; beroemd is de zin: nauwelijks drie jaar oud zijnde, leerde opa mij schaatsenrijden.

De regel van de beknopte bijzin is eenvoudig; nochtans ontmoet men vrij vaak een aantal gevallen waarin men zich onzeker gaat voelen. Moeten werkelijk altijd de onderwerpen gelijk zijn? De term beknopte bijzin wordt naar onze smaak te veel toegepast; men scheert met die naam een groot aantal uiteenlopende gevallen over één kam.

Men zou onderscheid moeten maken tussen de verschillende deelwoorden, tussen werkwoordelijk en bijvoeglijk karakter, tussen bedrijvende en lijdende vorm, tussen bijwoordelijke en bijvoeglijke bepaling enz. De volgorde in de zin zal ook van belang blijken te zijn. Wij kunnen uiteraard in ons blad daar niet aan beginnen. De terminologie van onze spraakkunst is bij velen onzer is diepe vergetelheid geraakt... Maar met een handjevol namen kunnen we het in de volgende beschouwing wel wagen (zie ook O.T. juli 1954, waarin behandeld werd ‘ingesloten zenden wij u’).

1. Deelwoorden

Het lijkt ons dat men hierbij niet ‘zonder aanzien des persoons’ de regel van de beknopte bijzin kan toepassen. Het deelwoord heeft nu eenmaal lang niet altijd een werkwoordelijk karakter. Wij onderscheiden voor ons gemak vier typen van zinnen.

a. ik heb het pakje geopend gekregen

Bij zinnen als ‘ik heb het pakje geopend gekregen’ is er geen vuiltje aan de lucht. Maar nu: ‘geopend heb ik dat pakje ontvangen’. Ben ik nu geopend? De regel leert het ons... De situatie redt de zin altijd. Niemand zal deze ‘opening van

[p. 20]

ik’ willen veronderstellen of het moest zijn dat u, in een cabaret optredende, uw publiek aan het lachen wilt brengen. Ieder die taal gebruikt, moet duidelijke taal gebruiken en geen dubbelzinnige. Een gezochte dubbelzinnigheid kan in dergelijke gevallen altijd bestaan: ‘hij bracht zijn meisje in overspannen toestand naar huis’. Wie is nu overspannen? Al denkt ieder dat de ferme jongen zijn huilende meisje begeleidt, het is eveneens mogelijk dat niet het meisje, maar de jongen van de kook was. In normale taal zet men zo'n bepaling bij het lijdend voorwerp niet zo gauw vooraan, maar verboden is deze plaatsing zeker niet. Trouwens om met een aanloop een nadrukkelijkheid te bereiken zetten wij de bepaling wèl vooraan: ‘Neen, niet ongeopend, geópend kreeg ik dat pakje!’ Of ‘gekóókt vind ik die vis wel lekker, maar gebakken krijg ik ze niet naar binnen’. Zou u willen volhouden, dat de regel mij gekookt en gebakken laat zijn?

b. ik vind de tafel slecht gemaakt

In het vorige type kan men het deelwoord weglaten, terwijl er toch een normale mededeling overblijft. Laat men echter in de bovenstaande zin de groep ‘slecht gemaakt’ weg, dan krijgt men of onzin of een geheel andere betekenis. De bepaling ‘slecht gemaakt’ is dus een noodzakelijke aanvulling van ‘vinden’ en is daardoor direct betrokken op het voorwerp: de tafel. Een andere plaats maakt niet veel uit; dubbelzinnigheid kan men niet aantreffen in ‘slecht gemaakt vind ik déze tafel, maar uitstekend gemaakt vind ik die andere.’

c. wij wijzen de mening, in het avondblad geuit, af

Geen mooie zin, maar grammaticaal in orde. Niemand zal zeggen ‘in het avondblad geuit, wijzen wij de mening af.’ Let eens op het mogelijke verschil tussen ‘wij zagen, komende uit de richting Amersfoort, enige fietsers’ en ‘wij zagen enige fietsers, uit de richting Amersfoort komende.’

In ‘uit de richting Amersfoort komende, zagen wij enige fietsers’ is maar één betekenis te vinden, dunkt ons, hoewel men door allerlei listige zinnetjes te maken, ook hier wel dubbelzinnigheden kan scheppen. ‘De man verzette zich tegen de bandiet, zwaaiend met een mes.’ Wie zwaait? ‘De man vocht met een mes, gebonden aan een bezemsteel.’ Wie is aan de bezemsteel gebonden? Iedereen weet in de gegeven situatie het antwoord.

d. thuisgekomen, sneed moeder boterhammen

De beroemde zin uit onze lagereschooltijd. Wij waren van het schoolreisje thuisgekomen en moeder maakte ons brood klaar. Het deelwoord ‘gekomen’ en het werkwoord ‘sneed’ moeten dezelfde onderwerpen hebben. Het deelwoord heeft hier de functie van een bijwoordelijke bepaling en heeft een sterk werkwoordelijk karakter. Als het ‘onderwerp’ van zo'n deelwoord niet gelijk is aan het zinsonderwerp, kan de bepaling moeilijk op het gezegde slaan, dat door het zinsonderwerp ‘bestuurd’ wordt. ‘Op de top gekomen (tijdsbepaling) was het uitzicht prachtig.’ Wie is op de top gekomen? Het zinnetje kan gemakkelijk zo gemaakt worden, dat de fout er is voor u het weet: ‘wij hadden uren geklommen, maar eenmaal op de top gekomen, was het uitzicht prachtig’. Het is duidelijk, dat ‘wij’ van ‘geklommen’ voor de taalgebruiker blijft doorklinken in ‘gekomen’. Nog eerder komt de fout, als het weggelaten onderwerp in het tweede stuk op de een of andere manier doorschemert: ‘op de top gekomen, was het uitzicht voor ons prachtig’. Een bijzonder netelig geval krijgen we bij het zo lege woordje ‘het’ als onderwerp. ‘Op de top gekomen werd het voor ons duidelijk, wat een berg is.’

In zinnen van het laatste type zet men het deelwoord meestal vooraan. ‘Zwaaiend met een mes, verzette de man zich tegen de bandiet’ kan niet dubbelzinnig zijn. Spitsvondige spelletjes zijn mogelijk met ‘de minister begroette de voorzitter, thuisgekomen na een veertiendaags verblijf in Limburg’; men kan immers in die zin ‘thuisgekomen’ opvatten als een bijvoeglijke bepaling bij ‘voorzitter’ en misschien ook als een bijwoordelijke bepaling bij ‘de minister begroette’.

De beruchte fout ontstaat vaak wanneer zijnde als aanvulling dienst kan doen. ‘Zijnde’ is nooit nodig, noch bij de lijdende vorm (gesneden zijnde is de koek lekker), noch bij de bedrijvende vorm (thuisgekomen zijnde ging ik werken). Hebbende kan niet wegblijven. ‘Heerlijk geslapen, maakte moeder ons wakker’ komt niet voor. Wel een enkele keer het foute ‘heerlijk geslapen hebbende, maakte moeder ons wakker’. Fout, als wij willen zeggen dat ‘ons’ heerlijk geslapen heeft.

2. Onbepaalde wijzen

Tot de beknopte bijzin worden sommige verbindingen met de onbepaalde wijs gerekend, die door een voorzetsel voorafgegaan worden: ‘onder het zingen van het volkslied stapte de koning in...’ Van harte zal de lach schallen om de zingende koning, die instapt... Moeten we nu ook plezier hebben bij: ‘bij het binnenkomen van de zaal werden de vorstin bloemen overhandigd’? Komen nu de bloemen binnen? Wacht even, werpt u op, ‘de auto bracht ons op de berg om van het uitzicht te genieten’, nu geniet toch heus de auto! Laten wij nu om orde te scheppen een verdeling in tweeën maken.

a. Voorzetsel + onbepaalde wijs + te. Door te veel te werken is Piet voor zijn tijd versleten. Na gegeten te hebben gaat Kees weg. Zonder een spier te vertrekken liet Gerrit zich arresteren. Ieder neemt in dergelijke gevallen gelijkheid van onderwerp aan, omdat we anders onzin krijgen. Piet werkt te veel + Piet is versleten. Kees eet + Kees gaat weg. Gerrit enz. De verbinding met het voorzetsel geeft hier een bijwoordelijke bepaling. Als de roddelaar van zijn buurvrouw zegt: ‘doordat hij hard werkt, kan zij veel uitgaan’, kan hij niet hetzelfde beweren met ‘door hard te werken kan zij veel uitgaan’. Het geval komt overeen met het laatste van de deelwoorden. Een uitzondering kan men soms zien in de bepaling van doel met ‘om te’. Jan gaat weg om brood te halen = Jan gaat weg + Jan haalt brood! Maar: Jan stuurt Piet om brood te halen = Jan stuurt + Piet haalt brood. Als men om de genietende auto lacht, waarom dan niet om de broodhalende Jan? Men moet in dezen niet zozeer naar een beredeneerde precies kloppende regel zoeken, maar zich houden aan het grondbeginsel van goed taalgebruik wees duidelijk, vermijd dubbelzinnigheden.

Moeilijkheden bij dit zinstype ontstaan nogal eens wanneer een lijdende vorm wordt gebruikt. ‘Door in twee ploegen te werken, kan de produktie verhoogd worden’. Het is duidelijk dat ‘produktie’ niet het onderwerp van ‘werken’ kan zijn. Blijkens onze ervaring is het soms lastig om de schrijvers van deze soort zinnen van hun fout te overtuigen en, eerlijk gezegd, we kunnen met hen meevoelen. ‘Door te werken’ vraagt niet om een onderwerp; dubbelzinnigheid is eigenlijk uitgesloten: de bepaling staat gelijk met zoiets als ‘door een tweeploegensysteem’. De omzetting in ‘wanneer men werkt in twee ploegen, enz.’ bevredigt niet altijd.

Vooral in zakelijke en technische verslagen komen zinnen voor als ‘door de stroom in te schakelen, is het mogelijk de snelheid te verminderen.’ Van een handelende persoon is in deze zin helemaal geen sprake; ‘men’ maakt de zin dood, ‘we’ wordt te populair gevonden. De zin kan natuurlijk geheel anders opge-

[p. 21]

bouw worden zonder de constructie met ‘door... te,’ maar daarmee ontwijken we de moeilijkheid. Kunt u zich voorstellen, dat wij wel eens aarzelen om, met de hand op de spraakkunst, zo'n zin onverbiddelijk af te keuren?

b. Voorzetsel + onbepaalde wijs zonder te. Hier hebben we te maken met het karakter van een zelfstandig naamwoord: ‘een, het, dit, dat’ staan voor de onbepaalde wijs of kunnen daarvoor staan. Men krijgt een doodgewone bijwoordelijke bepaling. ‘Tijdens het gezang kwam de Koning binnen’, zo ook: ‘tijdens het zingen kwam de Koning binnen’, desnoods nog duidelijker: ‘tijdens het zingen van het volk kwam de Koning binnen’. Hoe kan men hieruit opmaken, dat de Koning zingt? Natuurlijk is dit mogelijk, maar de situatie leert ons anders. Een ander voorbeeld: ‘Ondanks zwoegen bereikt Willem niets’; wil ik uitdrukken, dat niet Willem maar zijn vader zwoegt, dan moet ik dit zó niet zeggen. Nog even de roddelaar. Hij kan over zijn wereldse buurvrouw niet zeggen: ‘door hard te werken kan zij veel opmaken’, want dan heeft hij toch weinig recht op verontwaardiging, maar wel: ‘door het harde werken van hem kan zij enz.’, ja ook zonder ‘van hem’, bijv.: ‘haar man zwoegt de hele dag, 't is me wat moois, door dat harde werken kan zij elke avond uitgaan’. U merkt hier op: hard te... en dat hard e...: de laatste onb. wijs is duidelijk zelfstandig van karakter. En nu het afscheid van de Koning: zou u in een verslag de volgende zin afkeuren: ‘Ontroerd hieven de aanwezigen het volkslied aan, de Koning wachtte niet maar nog onder het zingen stapte hij in’? Leest u deze zin eens langzaam en leg maar eens de klemtoon op ‘onder’.

En de regel? Dit zult u toch ongetwijfeld vragen. De regel moet zeker in ere gehouden worden, als men hem maar met verstand toepast. Misschien is het beter de regel te veranderen in een raad: pas bij het gebruik van deelwoorden en onbepaalde wijzen als bepaling op voor dubbelzinnigheden en onduidelijkheden.

Naast de beknopte bijzin staat de z.g. ‘absolute constructie’, die niet alleen voorkomt in uitdrukkingen als ‘ijs en weder dienende, niets meer aan de orde zijnde’, maar ook wel in litteraire taal, vooral bij bondige schrijvers. Zo lezen wij in Bordewijks Bint; ‘Het oproer gedempt, de school gevuld en werkeloos, ging Bint naar Donkers.’

Uit de taalgeschiedenis zijn voorbeelden te geven van deelwoorden die van ‘absolute constructies’ tot gewone voorzetsels zijn geworden: gedurende, niettegenstaande. Uitdrukkingen als afgezien van, uitgezonderd, gesteld dat hebben ook hun karakter van deelwoord verloren.

Spraakkunst is dor, zegt men. De levende taal is pas schoon. Deze levende taal kunt u in haar schoonste vorm zien in het werk van onze grote schrijvers. Van Schendels boeken bevatten veel constructies met deelwoorden. Laat de dorre spraakkunstenaar in u nu eens aan het woord bij de onvergetelijke slotzin van Van Schendels prachtige roman Het Fregatschip Johanna Maria: ‘In den helderen zomer, onder witte wolken in den winter, onder grijze luchten in den neveligen herfst, in het waaiend voorjaar lag het schip stil met zijn romp en zijn masten, weerspiegeld in het water in regen en wind en zon.’ Wij hebben de zin eens voorgelegd aan iemand die uit het Nederlands in het Frans vertaalt. Zijn dorre vraag was: ‘Slaat weerspiegeld op schip of op romp en masten? Ik moet dat weten want dat maakt voor mij een uitgang meer of minder uit.’