Onze Taal. Jaargang 28

[p. 50]

Het Zuidnederlandse taaleigen voor het Noordnederlands taalgevoel

Men krijgt de indruk dat over ons onderwerp niets nieuws valt te zeggen. Er zijn immers in de loop der jaren, vooral na de stichting van de Vereniging voor Beschaafde Omgangstaal in België, vrij veel artikelen verschenen die aangeven op welke punten het Zuidnederlands afwijkt van het Noordnederlands. U kunt met die artikelen een goed gerubriceerd overzicht opstellen: gallicismen, purismen, particularismen enz. Ik heb een andere weg gekozen en alleen niet-taalkundigen hun oordeel over de verhouding noord-zuid in de taal laten geven.

We moeten maar aannemen dat we onder Zuidnederlands, Noordnederlands, taaleigen en taalgevoel ongeveer hetzelfde verstaan; anders putten we onze krachten uit in een gevecht over de terminologie. Zelf zal ik de eigenlijk onjuiste termen ‘Vlaams’ en ‘Nederlands’ gebruiken, niet alleen omdat in mijn eigen taalgebruik Noordnederlands bij Zwolle begint en Zuidnederlands bij de Moerdijk, maar ook omdat de zo heftig omstreden termen voor Noordnederlandse niet-taalkundigen vrijwel de enige gebruikelijke zijn in deze materie.

Het taalgevoel van de taalkundige is wellicht wat anders dan dat van de gewone taalgebruiker. De taalkundige is gewend het taalgebruik scherper te observeren; afwijkingen vallen hem eerder op. Daarbij komt nog dat een taalkundige niet de afschuwelijke hoogmoed mag bezitten met te zeggen dat hij dè vertegenwoordiger is van hèt Nederlandse taalgevoel. Ik heb vijf weken lang vier Vlaamse dagbladen gelezen, uit verschillende streken, van verschillende politieke kleur. Uit die dagbladen heb ik zelf materiaal gehaald. Mijn voornaamste werk was echter die dagbladen te laten lezen door vijftien ontwikkelde Nederlanders; tien van hen hadden een academische opleiding gehad. Ik had ze de ‘opdracht’ gegeven: kijk eens naar wat niet met uw taalgevoel overeenkomt en probeer te omschrijven waarom dit zo is. Het resultaat daarvan was dat ik vele tientallen krantenknipsels heb vergaard. Deze heb ik met mijn ‘proefpersonen’ besproken. Ik heb uiteraard getracht mijn ondervraging zo neutraal mogelijk te houden. Ik heb dus geen historische verklaring gegeven met allerlei taalkundige termen. De mensen vroegen daar trouwens ook niet om. Wat zij ‘vreemd’ vonden, bleven zij ‘vreemd’ vinden.

Nu is het wel boud te beweren dat de Vlaamse krantetaal het Vlaamse taaleigen vertegenwoordigt. Een andere weg was er evenwel niet. Ik kon niet met mijn vijftien helpers een maand lang per bus door het Vlaamse land rond toeren. Wel heb ik nog vrij veel naar de Brusselse radio geluisterd, als dit mogelijk was met mijn ondervraagden, maar ik heb de indruk gekregen dat deze uitzendingen ons naast de krantetaal niet veel anders gaven. Een uitzondering moet echter gemaakt worden voor de Brusselse nieuwsuitzendingen, waarin men maar weinig afwijkingen hoorde. Litteraire taal hebben we over het algemeen buiten beschouwing gelaten. U moet ook niet vergeten dat de Nederlander het moderne Vlaams meestal via de ‘krantetaal’ ontmoet. Hij leest officiële teksten, prospectussen van Belgische firma's, hij ziet wat op de Belgische trams en in de stations te lezen is. Voor hem is de Vlaamse ‘krantetaal’ gewoon het Vlaams. Een rechtgeaarde Zuidnederlandse neerlandicus kan een rilling van afgrijzen over de rug gaan als hij bij een officiële rondleiding door het Brusselse stadhuis het Nederlands hoort radbraken, voor de Nederlandse (niet-taalkundige) toehoorder is dit ‘het Vlaams’. Natuurlijk is de frequentie van de afwijkingen ons onbekend; evenmin weten wij iets af van de geografische en sociologische verspreiding daarvan. Mij is bij de bespreking altijd de glimlach van de Nederlander opgevallen; nooit trof mij een diepe verontwaardiging over de ‘mishandeling’ van het Nederlands. Verschillende Vlamingen zullen deze glimlach verklaren uit een ellendig superioriteitsgevoel van de Hollander. Ik geloof aan die verklaring niet zo erg. Van werkelijk superioriteitsgevoel is mij niets gebleken. Men vindt iets wel leuk, wel aardig, wel raak, kortom anders. Ik kan de afwijkingen als volgt rubriceren; de volgorde is vrij willekeurig. (Voor het afdrukken in dit tijdschrift zijn voorbeelden en commentaar sterk bekort.)

Voornaamwoorden: De Nederlander speurt naar het sjibbolet ‘gij’. Het valt hem tegen dat er zo betrekkelijk weinig ‘gij's’ in de kranten zijn te vinden. Soms in advertenties: u zijt. Weinig werd ook ‘welke, onder de welke enz.’ gevonden. Over het beruchte geslachtsverschil hij-zij (als dit voorkomt!) leest hij heen.

Fouten: Ook dit viel mij tegen. De lezers streepten van alles en nog wat aan, maar ‘echt fout’ noemden ze maar weinig: zijt gij de welgekomene - hij kloeg van pijnen - overlijdens zijn te wijten - aanblik op de massa - geld op handteken - aan gunstprijs - bureel te huren - hij bleef aan de winst - aan de basis leggen van - zij weten niet wat aanvangen - hij was erin gelukt. Merkwaardig veel voorzetselverbindingen.

Woordvolgorde: De bekende Vlaamse volgorde (daar kunt ge zijn van overtuigd; wanneer de bronnen zullen opgedroogd zijn) kwam veel voor, maar werd door niemand op eigen kracht gevonden. Pas toen ik er de lezers op attent had gemaakt, konden zij er tientallen aanstrepen. Ze werden zonder enig pardon fout genoemd.

Onzekerheden bij ‘hulpwerkwoord’: Het ook door Vlamingen fel bestreden ‘moest’ (moest hij die weg volgen, dan staat het vast) is voor een Nederlander volslagen onbegrijpelijk. Andere ontsporingen met hulpwerkwoorden (het is eenvoudig, maar men hoeft er aan te denken; het bedrag zal (= moet) gestort worden) werden niet direct fout maar meer als ‘onwennig’ beoordeeld.

Voegwoorden: Wanneer de bevrijdingsdagen aanbraken, ging Cyriel zich aansluiten enz. Tientallen malen gevonden, beoordeeld als ‘Frans’.

Onbekende woorden die wel worden begrepen: uitterhand te koop, mistevredenheid.

Onbekende uitdrukkingen: voor de pinnen komen, u zijt

[p. 51]

Monty uitgesneden, naar de vaantjes zijn, het paard ligt elders gebonden, zijn kat zenden. Men kan de betekenis gissen; men vindt ze wel schilderachtig, maar gelooft dat het Nederlands tegen deze gevallen ook opgewassen is.

Bekende woorden met andere betekenis: de kleine was door het bloed niet meer kennelijk; de bediende van de kolenmijnen; de regering Eyskens buiten!; kostelijke onderhoudswerken; ernstige waarborg; tevreden met uw volkswagen in verlof.

Vreemde woorden: De Vlamingen gaan bij de Nederlanders door voor geheide puristen. Het was een verrassing hoeveel bij ons niet gebruikte vreemde woorden in de kranten stonden! Bilan, mijncité's, ferry boat, lokomotrice, prospecteur, matrak, gedesaxeerden, frigo, mazout, daktylo, mouleerders, komiteit, camionetten, efemeriden.

Nederlandse woorden: Naar Vlaamse woorden waar in Nederland vreemde woorden in zwang zijn, werd ijverig gespeurd. De oogst was groot: gevleide overwinning, toegevingen, geplogenheden, eenzelvigheidskaart, teringlijders, uitstalraam, hoofdverdeler, dagklapper, uitbaten.

Andere gevoelswaarde: Een zeer grote groep vormen de woorden die de Nederlander met een andere gevoelswaarde (soms ook tegelijk met andere betekenis) kent: schunnige balletten (= ballets roses, in de Nederlandse pers: onfatsoenlijke balletten), jonge meid gevraagd, brave man verlangt kennismaking voor huwelijk, weerkundig tuig (= Vanguard), krengen, valse tanden, geen visum van doen, valse wichtjes, een erge val doen, een beroerde dag, Prinses Grace heeft het haar in een dot.

Boekentaal: Voor een Nederlander is het ‘stijve’ Vlaams humoristisch: jongeling, het weder, ga met uw hond wandelen opdat hij zich zou kunnen ontlasten, schielijk, derwijze, ten andere, het echtelijk dak verlaten. Dit is voor hem de ironische stijl van Carmiggelt en Bomans.

Gekunstelde omschrijvingen: het wellukken der carnavalviering, kuikenopfok, volle snijdster van manshemden, kielperster, de voerder van een auto, de lof maken van, vaststellingen doen.

Bijwoorden op -lijk: Voor een Nederlands oor zijn ze gewild archaïsch of beogen een humoristisch effect: onderweg werd hij laffelijk aangevallen, bijzonderlijk ging de aandacht uit naar.

Te gewoon, ook wel te banaal: engeltjesmakerij, een handje toesteken, lotsverbetering der zwarten, een beetje overal.

Grappige ontsporingen: Koning Boudewijn en Prinses Beatrijs: nakende verloving tussen beiden maar zij spreken zelden met mekaar; de stakers brulden: gedaan met babbelen!

Typisch Vlaams: Er werd druk gezocht naar pallieteriaanse uitdrukkingen, het resultaat was niet zo groot: leurkaart, een dief geklist, schei uit met zeveren, een poederke, verbrodden. Het meest trof men ze aan in de berichten over de provincie en in de sportverslagen.

Onbekende woorden: Een vrij grote groep vormden de Vlaamse woorden die geheel onbekend waren; ten dele slaan ze op Belgische instellingen (boetstraffelijke rechtbank); zijn vrouw vervoegen, een redder vereremerkt, hoveningen, wegeniswerken, schaverdijnen, de eindmeet.

Gesprekken over het taalgebruik in de Vlaamse radio boden niet veel nieuws. De algemene indruk van de uitspraak van de officiële nieuwslezers was ‘keurig’. De meer gerekte klinkers, de zachte g, de zinsmelodie vond men zelfs mooi. Vrijwel altijd werd daar Radio Hilversum tegenover gezet ‘die de taal geweld aandoet’. Nu is dit een veel verbreide nationale legende en zo is het m.i. begrijpelijk dat de Brusselse nieuwslezer wordt bewonderd. Ik heb zelf menigmaal van Vlamingen een precies omgekeerde voorstelling van zaken gehoord! Sommige klemtoonverschillen (onderwijs, omwenteling) vielen direct op en ze werden meedogenloos fout genoemd.

Veel minder goed kwam de ‘niet-officiële taal’ eraf. Het Vlaams in bonte avonden, quiz-programma's, e.d. maakte de indruk van een wat bijgeschaafd ‘plat’ dialect. Nog meer had men het gevoel dat deze sprekers ‘niet uit hun woorden konden komen’. Hier voelde men zich beter beslagen. Ze kunnen niet met hun taal spelen, was het commentaar, ze kunnen geen briljant, geestig, verkwikkend woordensteekspel opvoeren. Men vermoedde dan ook dat Nederlandse cabaretiers als Hermans, Sonneveld en Kan met hun flitsende spot en milde ironie in Vlaanderen geen succes zouden hebben. Navraag later heeft dit vermoeden overigens bevestigd. De paar personen die een Vlaams televisiespel hadden gezien via Bussum, gaven dezelfde kritiek.

Het is niet eenvoudig een samenvatting te geven van de indruk die het Zuidnederlands taaleigen op het Noordnederlands taalgevoel maakt. De verschijnselen zijn veelzijdig, veelsoortig en de reactie erop is telkens zeer persoonlijk. Geschreven maakt het Vlaams uiteraard niet de indruk een vreemde taal te zijn, waarvan de leek een woordenboek en een spraakkunst als de onmisbare attributen beschouwt. Deze opmerking lijkt vrij onnozel, maar gesproken maakt het Vlaams toch een andere indruk, althans in het normale leven en niet voor de radio dus. Sommigen van mijn ondervraagden die wat meer contacten met Vlamingen in Vlaanderen hadden gehad, gewaagden van een vreemde sensatie: zij hadden het eigenaardige gevoel dat ze tegenover vreemdelingen stonden die zo beleefd waren om voor een ogenblik de taal van hun gast te spreken: fouten werden dan graag vergeven want ‘je bent al blij als ze je verstaan’.

Ik noemde in het begin al de glimlach. Het is de glimlach om de afwijking. In allerlei gesprekken daarover dook telkens het woordje ‘kinderlijk’ op. Ik geloof niet dat daarmee iets kwetsends wordt bedoeld of iets oneervols. Ik heb de indruk gekregen dat de (verplichte) schoollectuur van Gezelle en Streuvels de Nederlander parten spelt. Dat Vlaams vindt hij mooi Vlaams, beeldend, natuurlijk; hij vindt Gezelle niet terug in het moderne Vlaams van krant en radio. Een student in de techniek die het eerst in 1958 tijdens de wereldtentoonstelling in België was geweest, zei mij dit ronduit: ‘Het Vlaams van de Vlaamse schrijvers die ik voor mijn

[p. 52]

eindexamen heb gelezen, is in België onvindbaar. In plaats van het sonore dialect heb ik een kinderlijk Nederlands gehoord en gelezen’.

Een ander woord dat telkens terugkeert is ‘warm’. Godfried Bomans noemde op het congres van Onze Taal (oktober 1958) het Vlaams een warme donkere altviool naast het koperen geschetter van het Nederlands. Het is lastig om een leek in taalzaken duidelijk te maken dat een taal noch koud noch warm is. Toegegeven werd echter wel dat dit oordeel over de taal zijn oorzaak vindt in het oordeel over de taalgebruiker. De ‘Hollandse’ Nederlander die genoeg zelfkennis bezit om te weten dat hij egocentrisch, zakelijk, stug en gereserveerd in de omgang is, ervaart de ontmoeting met Vlamingen als een weldaad: hij ziet in hen eigenschappen als onbevangenheid, blijmoedigheid, spontaneïteit, vriendelijkheid. Wat zuidelijker ligt, is nu eenmaal warmer. Heel kras drukte dit iemand van mijn groep uit: ‘Ik begrijp niet waarom de Vlamingen aan het Nederlands zo hardnekkig vasthouden: ze zijn veel meer Frans van levensopvatting en karakter, ze lijken (zelfs in uiterlijk) veel meer op een Waal dan op een Hollander, ze zouden, met ons in één staat tezamen, wegkwijnen van heimwee naar Frankrijk’.

Het woord ‘keurig’ noemde ik al bij de radio. Het wordt minder gebruikt bij de beoordeling van de krantetaal. Soms is het ‘zwierig’ of ‘kleurrijk’ of ‘gezellig’. Deze kwalificatie werd gekozen bij voor Nederlanders dode papieren woorden als ‘jongeling’, ‘schielijk’ en ‘ten gronde geslingerd’, in welke woorden zij een humoristische noot horen, en in voor hun gevoel nieuwe woorden als ‘aftroggelaar’, ‘wicht’, ‘tramontvanger’, die zij onmiddellijk begrijpen of denken te begrijpen. Ik moest daarbij denken aan een opmerking van Ernst Schnabel in zijn boek Anne Frank, Spur eines Kindes (Frankfurt 1957, blz. 133). Schnabel interviewt daarin een Amsterdamse vrouw die hem in half Nederlands half Duits te woord staat. Het Nederlandse woord ‘wirkt nicht fremd unter den deutschen Wörtern. Es ist nur neu und wie unbenützt und als habe es noch die erste, ganz zarte Haut’. Dit is, geloof ik, ook het effect van menig ‘Vlaams’ woord voor een Nederlander; ofschoon hij het niet kent, begrijpt hij het: het heeft voor hem nog de eerste heel tere huid.

Ik heb natuurlijk van de gelegenheid gebruik gemaakt om in vele gesprekken de toekomst van het ‘Vlaams’ of het Nederlands in België aan de orde te stellen. Met verrassende eenstemmigheid zei ieder dat de Nederlanders vrijwel geen Vlaams woord zouden kunnen gebruiken of liever zouden willen gebruiken. Wanneer de Vlamingen Nederlands nodig hebben als steun tegen de verfransing op taalgebied, moeten ze geen compromis sluiten. Ze moeten het Nederlands helemaal overnemen of niet. ‘In de Franse kranten van België vind je toch zeker nooit zoveel afwijkingen van het Frans in Frankrijk; waarom dan wel een apart Nederlands voor het Vlaamse deel van België?’

Een bedrijfsorganisatorische ingenieur formuleerde het aldus: ‘Ik lees graag Vlaams in litteraire werken, maar als ik Vlaams lees in technische vakbladen en technische prospectussen vind ik het geen Vlaams meer maar eenvoudig een gebrekkig Nederlands. Ik krijg dan de neiging te denken dat hun machines ook gebrekkig zijn’. U moet de strekking van deze woorden vooral niet onderschatten. Het betreft hier een zeer ernstige zaak. De bedoelde ingenieur had nooit iets van Elsschot of Gijsen gelezen; Vlaams was voor hem Gezelle en Timmermans: verleden tijd. Voor de moderne samenleving wordt iets anders gevraagd.

J. Veering

(Red.) Het bovenstaande is een overzicht van een voordracht die tijdens het Filologencongres in april van dit jaar in Brussel is gehouden. Het ‘wederwoord’ werd gegeven door mej. Y. Stoops in haar voordracht over ‘het Noordnederlandse taaleigen voor het Zuidnederlandse taalgevoel’.