Onze Taal. Jaargang 27

[p. 13]

[Nummer 4]

Hoe noemen we dat?

Pessimisten beweren dat voorschriften aangaande het taalgebruik tot onvruchtbaarheid gedoemd zijn. Een spelling is van hogerhand nog wel te regelen, maar men kan zoveel goede, eigen woorden voor een buitenlands woord voorstellen als men wil, het volk gaat zijn gang, zijn onvoorspelbare, onverklaarbare, grillige gang.

Laten we deze bewering voor wat zij is. Eén gebied evenwel is er waarin men voor het woordgebruik wel voorschriften kan opstellen waarvan men redelijkerwijs kan veronderstellen dat ze opgevolgd zullen worden. Dat is in de wetenschap en van de wetenschap vooral in de techniek. In de techniek gaat men van rationele principes uit, ook in het taalgebruik; men wil niets aan het toeval overlaten. Daarbij komt nog dat hier sprake is van een betrekkelijk kleine taalgemeenschap die zelf vraagt om normalisatie van haar vaktaal omdat slechts door precieze begripsvorming, definiëring en naamgeving een heilloze verwarring in de terminologie is te voorkomen.

De technici voelen dringend de behoefte om orde te brengen in de duizenden woorden die reeds in hun vak bestaan, want wat A onder X verstaat, is niet hetzelfde als wat B daaronder verstaat. Tegelijkertijd komen er met de stormachtige groei van de techniek jaarlijks talloze nieuwe woorden van over de grenzen. Wat verstaat men onder die woorden? Is er een Nederlands woord voor? Moet er een vertaling komen? Dekt die vertaling wel precies het begrip?

Hoe betrekkelijk jong de techniek ook moge zijn, zij heeft uit de ervaring geleerd dat een gebrekkige nomenclatuur de overbrenging van de ideeën vertraagt of zelfs geheel verstoort en dat verwarring in de naamgeving tot internationale misverstanden leidt. ‘De taal’, schrijft dr. ir. A. Mayer, de secretaris van de C.T.T., ‘verschaft ons het gereedschap voor het denken. Dit gereedschap dient, zoals ieder gereedschap, deugdelijk te zijn; het moet verzorgd gereedschap zijn. Het ontstaan van dit gereedschap aan het toeval over te laten en af te wachten welk stuk gereedschap in de praktijk ondeugdelijk zal blijken en als gevolg van een soort natuurlijke selectie zal uitsterven, is een voor de wetenschap en de techniek verwerpelijke gedragslijn’.

De meeste niet-technici stellen zich de methode van de naamgeving zeer eenvoudig voor. Een stuk of tien mensen zitten rondom de tafel, vragen zich af ‘hoe zullen we dat ding noemen’, denken diep na en het moet wel gek gaan als een van die tien na zekere tijd niet een heldere ingeving krijgt, waarna de andere negen opgelucht kunnen knikken: ‘ja, zo noemen we dat ding’. In de werkelijkheid is de grootste moeilijkheid gelegen in de periode vóór de naamgeving. Het begrip moet bepaald worden. Het moet zijn plaats krijgen in een systeem. Het moet afgebakend worden; het moet gedefinieerd worden naar inhoud, naar omvang, naar het gebruik. Onvermijdelijk is het dikwijls een hiërarchisch overzicht op te stellen van begrippen die boven, naast of onder het nieuw gevormde begrip hun plaats innemen.

Pas dan komt de naam aan de beurt. Ook hier moeten soms tegenstrijdige beginselen worden afgewogen: een term moet nu eenmaal aan vele eisen voldoen. Men moet overwegen of een bestaande naam zonder verdere correctie kan worden overgenomen. De vraag komt ter sprake of een reeds lang en ver ingeburgerde term mag worden veranderd. Is er een buitenlands woord aanwezig, dan moet men zich terdege afvragen of het om verschillende redenen moet worden vernederlandst. Als er een nieuwe naam gemaakt moet worden, staat men voor de inpassing in het eigen taalsysteem: zelfstandige naamwoorden moeten gemakkelijk in het meervoud gezet kunnen worden, er moeten afleidingen en samenstellingen mee gemaakt kunnen worden, werkwoorden moeten handig vervoegd kunnen worden. Daarnaast moeten de makers zich rekenschap geven van de kenmerken die uit de definitie van het begrip genomen moeten worden om voor de naamgeving van dienst te zijn. Van groot belang is het verschil tussen de intrinsieke kenmerken, in het bijzonder de kenmerken van de uitvoering als

[p. 14]

vorm, maat, materiaal, hardheid, kleur en de extrinsieke kenmerken, als bestemming, gebruik, plaats, oorsprong, producent, uitvinder. Het ligt voor de hand dat intrinsieke kenmerken geschikter zijn dan extrinsieke kenmerken omdat ze vastgesteld kunnen worden aan het object zelf. Een keukenvoorbeeld: ‘Leidsekaas’ is een onhandig woord omdat deze eetwaar even goed in Doetinchem gemaakt kan worden; het materiaal biedt ons een duidelijker woord: ‘komijnekaas’.

Geval voor geval moet bekeken worden. Zo kunnen machines beter naar het gebruik gedoopt worden: voor een ‘verpakkingsmachine’ zijn de kenmerken vorm, materiaal en maat van weinig belang. De plaats waar de machine komt te staan, is meestal ondergeschikt, maar in ‘scheepsmotor’ geeft de eerste lettergreep de doorslag omdat het ding alleen maar voor een schip gebouwd is. Hoewel men het erover eens is dat de persoon van de uitvinder bijkomstig is zodat een naam als ‘woodruffsleutel’ veel beter ingeruild kan worden tegen het doorzichtige ‘schijfsleutel’, komt het een enkele keer toch voor dat de eigennaam bewaard blijft. Ieder die voor het scheppen van een nieuw woord komt te staan, moet ervan doordrongen zijn dat het woord niet het ding is, m.a.w. dat het woord niet alle inlichtingen behoeft te geven over het ding, de toestand, de handeling, de eigenschap. Duidelijk is in dit verband misschien weer een niettechnisch voorbeeld, de naam ‘Wind- en Stormwaarschuwingsdienst voor de Scheepvaart’ is veel te lang. ‘Stormdienst’ zou genoeg geweest zijn, want zelfs met een omschrijving uit twintig woorden bestaande is men nog niet volledig.

Lang niet altijd staat men voor de opgave de aanwezige nationale woordenschat te normaliseren of een woord te scheppen. Er is nog een andere moeilijkheid: de wetenschap is internationaal. Ver ligt de tijd achter ons dat een man als Simon Stevin, geheel alleen, de Latijnse taal der toenmalige technische wetenschappen kon vernederlandsen. Nu is dat aantal woorden verduizendvoudigd en de noodzaak van internationale samenwerking dwingt ons tot een internationale terminologie. Een internationale taal voor wetenschappelijke doeleinden zal voorlopig wel een illusie blijven, maar we moeten niettemin vaststellen dat zo'n taal, in woordvorming althans, stilaan groeiende is. Het Engels maakt, ondanks zijn zeer lastige en verouderde spelling, een goede kans de internationale wetenschappelijke voertaal te worden. Steeds meer worden proefschriften in het Engels geschreven en een wetenschappelijk artikel in een vaktijdschrift zonder tenminste een ‘summary’ raakt in de vloed van publikaties volkomen verloren.

Bij de woordvorming maakt men meestal gebruik van Latijns-Griekse stammen. De internationale nomenclatuur-commissies trachten dit gebruik te normaliseren. Zo wordt bij de Latijns-Griekse stam een uitgang genomen die telkens aan de nationale taal aangepast kan worden.

Engels	Frans	Duits	Ned.
-or	-eur	-or	-or
-ation	-ation	-ation	-atie
-ance	-ance	-anz	-antie
-ity	-ité	-ität	-iteit

De uitgang -or geeft het toestel aan, -atie de handeling, -antie de passieve eigenschap van een geheel, -iteit de passieve eigenschap van een stof. De zaak blijft evenwel ingewikkeld omdat de bestaande verdeling van de uitgangen niet altijd consequent is en omdat ook nog andere uitgangen gebruikt worden. De Romaanse talen hebben het voordeel dat de nieuwe woorden beter in de algemene woordenschat passen, doch daartegenover staat dat sommige woorden reeds op de een of andere manier in het dagelijks gebruik belast zijn en daarmee minder geschikt voor wetenschappelijk gebruik, bijv. ‘reactantie’ en ‘conductantie’ zijn in het Nederlands veel vreemder en daarmee nauwer omschrijfbare termen dan in het Italiaans ‘reattanza’ en ‘conduttanza’ zijn. Voor het Engels geldt dit nadeel minder, hoewel ook in die taal een overvloed aan Romaanse woordstammen aanwezig is. Bij het maken van nieuwe internationale woorden gaat men om te vermijden dat een reeds belaste stam gebruikt gaat worden, dikwijls liever uit van zuiver Griekse woorden: elektron, isotoop, proton, meson. Doch ook ontstaan vormingen uit verschillende talen: positron = lat. posi(tivus) + gr. (elek) tron. Een mooie bastaardvorm is de Amerikaanse naam ‘precipitron’, gemaakt van to precipitate + -tron. De oorspronkelijke betekenis kan daarbij geheel verloren gaan, gelijk in isotron waarin iso- niet meer ‘gelijk’ maar ‘isotoop’ betekent en ‘-tron’ de functie heeft van een achtervoegsel om een toestel aan te geven.

De niet-Romaanse talen hebben voor een groot gedeelte de Latijnse woorden, aangepast aan hun eigen systeem, overgenomen, maar bekijkt men de aanwezige voorraad dan merkt men dat sommige begrippen toch in een eigen woord zijn opgevangen; zo is ‘saturation’ ons ‘verzadiging’, ‘saturatie’ is ongebruikelijk, hetzelfde geldt voor bijv. ‘resistance - weerstand, solubility - oplosbaarheid, rigidity - stijfheid, attenuation - verzwakking’ en voor een woord uit de keuken ‘refrigerator - ijskast’. Er is een sterke neiging in de wetenschappelijke wereld om ook deze soort woorden het internationale kleed te geven. Sterk gevoelt men deze neiging tot internationaliteit bij nieuwe woorden volgens Latijns-Grieks model: ze worden maar heel weinig vertaald. Toch kan er om allerlei redenen de noodzaak van een vertaling zijn. Bijv. in de reactorkunde bestaat de stralingsverklikker (area-monitor), het zwerfgebied (migration area); in het ultrasone materiaalonderzoek komt het uitzendpunt (probe index) voor, in de techniek van de rekenmachine de verdeler (distributor).

In de laatste jaren dringt een stroom woorden de technische wetenschappen binnen die veel moeilijker een plaats in de nationale taal kunnen krijgen dan de woorden van Latijns-Griekse oorsprong die alleen maar in spelling en uitgang aangepast moeten worden. Het zijn de Engels-Amerikaanse woorden die direct uit de werkplaats van de onderzoeker stammen. In de vrij jonge takken van techniek, als de reactorkunde, de wetenschap van de rekenmachines, komen zij veel voor. Ze zijn soms sterk beeldend van karakter, met een tikje humor uit het dagelijks leven gegrepen en blijven gemakkelijk in het geheugen hangen. Hieronder volgt een keuze. De omschrijving van de betekenis hebben we achterwege gelaten omdat ze teveel plaats zou vergen. De woorden worden in de technische wetenschap gebruikt voor toestellen, toestanden, handelingen enz.

breeder	grave yard
hot lab	rabbit
orange peel	bit
tracer	glove box
burnups	curtain
flip flop	casket

Ieder die wel eens in Engels-Amerikaanse technische vaktijdschriften bladert, weet dat hij daarin dozijnen van die pittige woorden kan aanstrepen. Vroeger

[p. 15]

fronste hij de wenkbrauwen over die lange Duitse woorden die alles zeiden: Tonaufnahmediktiergerät. Nu glimlacht hij over die korte Engels-Amerikaanse woorden die niets zeggen maar honderdmaal handiger zijn. Hoe moeten echter deze woorden in de nationale taal worden opgenomen? Aan de klank en de spelling kan men niet veel doen. Houdt men het origineel - wat de technici in hun dagelijks gebruik toch meestal doen - dan verliezen ze een groot deel van hun beeldende kracht en vertaalt men ze letterlijk - wat om verschillende redenen toch wenselijk kan zijn - dan breidt men de technische terminologie met een aantal woorden uit die gevaarlijk onduidelijk zijn omdat ze niet voldoen aan de eisen van preciesheid en ondubbelzinnigheid. Bij het ultrasone geluidsonderzoek kent men het Engelse woord ‘grass’ (een bepaald trillingseffect op het scherm); de vertaling ‘gras’ ligt voor de hand. In de optiek kent men een ‘coat’ op de lens (een stof, op de lens aangebracht om de weerkaatsing tegen te gaan); de vertaling ‘mantel’ gaat moeilijk omdat dit nu juist niet de doorzichtigheid uitdrukt. De Engelse taalschepper ging uit van de plaats en nam een beeld uit het dagelijks leven, de Nederlandse vertaler wil het doel uitdrukken en kan de beeldspraak dus niet gebruiken: ‘coat’ als nieuw woord handhaaft zich. Maar het ongeluk wil dat Engelse zelfstandige naamwoorden zonder moeite tot werkwoorden gemaakt kunnen worden: to coat. Nemen wij nu ‘coaten’ over? Moeten we spreken over ‘gecoate lenzen’ of zullen we het tenminste in de spelling vernederlandsen? Het resultaat zou dan zijn ‘koten’ en ‘gekote lenzen’.

Het maken van nieuwe woorden, het vertalen van vreemde woorden, een beslissing te nemen over het aanvaarden van internationale woorden is geen gemakkelijke opgave. Veel knopen moeten worden doorgehakt en in lang niet elk geval kan succes worden bereikt. De C.T.T. heeft vruchtbaar werk verricht en nog steeds zijn tientallen commissies van deskundigen bezig met normalisatievraagstukken waarin ook telkens kwesties van naamgeving worden besproken en moeten worden opgelost. Het is ons bekend dat vele bedrijven en ondernemingen eveneens aan dit werk van naamgeving en vertaling meedoen voor hun privé-gebruik. Wij zouden hun dankbaar zijn als zij ons de resultaten van hun werk toezonden. Het komt meermalen voor dat er bij onze lezers vraag is naar de vertaling van een buitenlands woord in de techniek. Niet alle woorden zijn te vinden in de normen van de Hoofdcommissie voor de Normalisatie en de gespecialiseerde woordenboeken en nomenclatuurlijsten laten ons ook dikwijls in de steek. Geen wonder, want niet elk half jaar kan er een nieuwe druk verschijnen. De taal van de techniek in goede banen leiden is van het hoogste belang. Ons Genootschap is bereid om voor het gehele Nederlandse taalgebied de helpende hand te reiken waar het daartoe in staat is. Eenheid met België op taalkundig gebied is een dwingende noodzaak.