Onze Taal. Jaargang 25

[p. 29]

[Nummer 7-8]

Hebben of niet?

Het is al weer lang geleden dat een professor in de taalkunde ons de raad gaf een heel andere taal te bestuderen. ‘U zit altijd maar midden in dat Nederlands, U denkt in het Nederlands over het Nederlands. Daardoor kunt U haast niet meer objectief vaststellen hoe de spraakkunst van het Nederlands is. Gaat U eens Chinees of Arabisch bestuderen en probeert U eens vanuit die talen de verschijnselen in onze eigen taal te beschrijven.’ De raad van een hoogleraar is een bevel voor wie examen bij hem moet doen. Wij hebben een Chinese èn een Arabische spraakkunst gekocht en zaten erin te lezen bij voorkeur als wij in de trein reisden. Wij voelden hoe onze medereizigers met een vreemde bewondering naar ons keken maar wij volhardden in onze ijzige, geleerde frons over de onbegrijpelijke bladzijden. Erg ver zijn wij nooit gekomen. De enige Chinese zin die we na jaren nog over hebben is ‘men k'ou yu jên’, betekenis: deur mond heeft mens; vertaald: er staat iemand aan de deur. Van het Arabisch kennen wij nog maar één woord: jariyatun, hetwelk, wij aarzelen het te bekennen, ‘meisje’ betekent. De beide spraakkunsten zijn naar de boekenkast verdwenen. Nu komen ze nog alleen te voorschijn als we een bezoeker ontvangen die zeer zit op te scheppen over zijn geleerdheid. Geheel onverwachts moesten we deze maand denken aan onze beschamend gebrekkige pogingen eens een taal te leren die ‘geheel anders’ was. Een Israëlisch student aan een onzer Nederlandse hogescholen stuurde ons een lijst met de volgende werkwoorden: beginnen, volgen, rondzwerven, ophouden, vergeten, blijven, verblijven, varen, wandelen, komen, ontmoeten. Zijn vraag luidde:

Ik heb opgemerkt dat de Nederlanders deze werkwoorden zowel met ‘hebben’ als met ‘zijn’ gebruiken: ik ben gewandeld - ik heb gewandeld. Er zijn, geloof ik, nog veel meer van deze soort. Kunt U mij aan een regel helpen? Geen van de Nederlanders wie ik erom vroeg, kon mij het verschil duidelijk maken. Ik heb Hebreeuws als moedertaal en vergelijk het Nederlands telkens met Engels of Duits, welke talen ik tamelijk goed ken.

Dat is nog eens een kennis van onze taal! En een dieper doordringen in de fijnigheden dan wij aan de dag kunnen leggen met ons gecombineerde Chinees-Arabisch: er staat een meisje aan de deur.. Het viel ons tegen dat niemand van de medestudenten de man had kunnen helpen. Zo moeilijk is de kwestie nu ook weer niet. Of zou het toch waar zijn dat onze studenten met zo weinig kennis van de spraakkunst op de universiteiten komen? De onsystematische verschillen in onze moedertaal vallen de vreemdeling het eerst op.

En nu de regel:

1^o	overgankelijke werkwoorden worden met hebben vervoegd in de bedrijvende vorm: ik heb mijn werk gemaakt,
2^o	onovergankelijke werkwoorden worden in de bedrijvende vorm soms met hebben, soms met zijn vervoegd: ik heb gewerkt, ik ben gekomen.

Bij de tweede helft van de regel komt de moeilijkheid. Men kan inderdaad zeggen: wij hebben gewandeld en wij zijn gewandeld. Wat is hier het verschil?

a.	werkwoorden die een toestand of handeling uitdrukken: hebben; hij heeft geslapen, hij heeft gehandeld;
b.	werkwoorden die een verandering van de ene in de andere toestand uitdrukken: zijn; hij is gestorven (van levende tot dode toestand), hij is gegroeid (van klein groter geworden);
c.	werkwoorden die een beweging, een verandering

[p. 30]

van plaats, uitdrukken: hebben of zijn. ‘Hebben’ wanneer meer de beweging zelf is bedoeld, ‘zijn’ wanneer meer aan het gevolg van de beweging wordt gedacht: hij heeft de hele ochtend gefietst (hij heeft urenlang een trapbeweging gemaakt); hij is naar Brabant gefietst (hij is per fiets daar aangekomen).

Uit het gebruik wordt de regel gedestilleerd. Gaat men nu andersom te werk en probeert men de regel toe te passen, vooral in ogenblikken van onzekerheid, dan voelt men pas hoe fijn geschakeerd dit stijlhulpmiddel van de voltooide tijd is; soms zelfs zo fijn dat we nauwelijks een verschil merken. Een mulo-onderwijzer heeft, op ons verzoek, eens aan een twintigtal leerlingen, ongeveer 14 jaar, gevraagd of zij het verschil voelden tussen: ‘hij is naar de stad gewandeld’ en ‘hij heeft naar de stad gewandeld’. Hij kreeg allerlei antwoorden en heeft deze schriftelijk opgenomen. Toen wij dit materiaal bekeken, werd ons duidelijk dat het voor deze kinderen te moeilijk was het betekenisverschil op te merken; wij hebben de indruk dat de meeste volwassenen er niet veel meer van terecht zullen brengen. Het verschil in gebruik verdwijnt daarom niet. Wij geloven stellig dat juist bij een werkwoord als ‘wandelen’ de taalgebruiker onbewust het verschil ‘voelt’. Er zijn in een taal altijd wel bijzondere gevallen te vinden waar de kant-en-klare regel niet zo precies op past of waarbij een nadere uitleg vereist is. Hier volgen een paar van die werkwoorden.

beginnen - als onovergankelijk werkwoord steeds zijn: hij is begonnen als timmerman; wij zijn aan onze thema begonnen; zij zijn begonnen met staken, - als overgankelijk werkwoord zijn zowel als hebben: ik ben dat werk met tegenzin begonnen; Japan heeft de oorlog begonnen; wat zijn we begonnen!

volgen, navolgen - in letterlijke betekenis (achternalopen) zowel zijn als hebben: we hebben de ontsnapte lang gevolgd; de politie is hem precies gevolgd, - in figuurlijke betekenis (luisteren naar, nadoen) steeds hebben: ik heb de spreker met grote aandacht gevolgd, ze hebben het verkeerde voorbeeld gevolgd.

opvolgen - in de betekenis ‘komen na iemand’ zowel zijn als hebben: Willem III heeft Willem II opgevolgd, wie is deze burgemeester opgevolgd? - in de betekenis ‘gehoorzamen’ steeds hebben: jij hebt mijn bevel niet opgevolgd, ik heb zijn raad nauwkeurig opgevolgd.

vergeten - in de betekenis ‘iets verzuimen, verwaarlozen te doen’ steeds hebben: ik heb vergeten de brief te posten, had jij vergeten mij op te bellen? - in de betekenis ‘iets niet meer weten’ steeds zijn: hij was dat adres vergeten, ik ben die naam totaal vergeten.

gaan, komen - steeds zijn: hij is gekomen, wij zijn gegaan. Men denkt bij deze werkwoorden nooit zozeer aan de beweging (die is trouwens niet nauwkeurig uitgedrukt!) maar aan de bereikte toestand. Men kan, zo stellen wij ons voor, na een slingerbeweging waargenomen te hebben, gerust zeggen: dat ding heeft een kwartier op-en-neergegaan. Zeker hoort men als vervoeging van ‘schoolgaan’: we hebben samen schoolgegaan.

ontmoeten - bijna altijd hebben: we hebben hem ontmoet; nog maar weinig hoort men ‘zijn’: hij is zijn vrouw voor 't eerst bij haar thuis ontmoet.

naderen - andersom als bij ‘ontmoeten’. Meestal: hij is de oplossing genaderd, en veel minder: de troep had de stad reeds genaderd.

verblijven - algemeen met ‘hebben’: we hebben maar kort daar verbleven; ‘blijven’ kent alleen maar ‘zijn’: we zijn maar kort daar gebleven.

Wij twijfelen er niet aan of sommige lezers zullen het met de regel wel eens maar met de toepassing in de bovenstaande lijst niet eens zijn. Strikte scheidingslijnen zijn in deze grensgevallen ook niet te geven. Hoe meer men bij zichzelf probeert, des te onzekerder wordt men in zijn oordeel. Men moest eigenlijk een taal beoordelen die zo.. ‘geheel anders’ is! Toch komt men er, dunkt ons, wel uit als men voor ogen houdt dat ‘hebben’ meer doet denken aan de verrichte handeling, in de ruimste zin van het woord, en ‘zijn’ meer aan de toestand die door de verrichte handeling is bereikt. Neem eens het werkwoord ‘verliezen’. Men hoort: ik heb mijn horloge in het zwembad verloren, maar ook: ‘ik weet niet hoe laat het is want ik ben mijn horloge verloren. Het eerste is de ‘handeling’: door een verzuim, een onoplettendheid, zorgeloosheid hebben wij het, zij het tegen onze wil, laten verdwijnen. Het tweede is de ‘toestand’, door die onoplettendheid bezitten wij het niet meer, is het weg. De grenzen van handeling en toestand gaan over elkaar: het verschil tussen ‘vergeten hebben’ en ‘vergeten zijn’ is voor velen een aardig weetje en niet een bestaande mogelijkheid voor een bewuste keuze. Er heerst een bepaalde onvastheid in het gebruik van ‘hebben’ en ‘zijn’. Die onvastheid is niet een teken van taalvervlakking, taalslordigheid of iets dergelijks maar is een gevolg van de taalhistorie. In het oudste Nederlands waren de verschillen al niet scherp. Prof. Kein gaat in zijn werk ‘De met het Participium Praeteriti omschreven werkwoordsvormen in het Nederlands’ (1912) diep op deze stof in. Het blijkt dat de verbinding met ‘zijn’ het oudst is. Die met ‘hebben’ had een tegenwoordige-tijdsbetekenis. In het Middeleeuws is ‘ik heb jou bemind’ niet een droevige constatering van een mislukte liefde maar een echte liefdesverklaring: ik bemin je! We zien deze oude betekenis nog doorschemeren in het hedendaagse ‘ik heb het op hem gemunt, want hij heeft het op mij begrepen zoals ik het op hem voorzien heb!’ En dit is geen gisteren maar nu.

Men noemt de aparte taaluitdrukking in het werkwoord voor de beschouwingswijze van de handeling - is de handeling afgelopen, nog bezig, aan het begin? gebeurt zij meermalen of maar eens, heeft zij resultaat? - wel eens het aspect. Zo heeft ‘ontbranden’ tegenover ‘branden’ een aspect dat het

[p. 31]

begin uitdrukt. Het voortdurend doen (zij heeft de hele ochtend gefietst) is een duratief aspect. Wordt de overgang van de ene toestand in de andere toestand uitgedrukt, dan spreekt men over een mutatief aspect: hij is gestorven. Met perfectief aspect bedoelt men de weergave van de bereikte toestand: hij is naar huis gefietst. Met deze oppervlakkige kennis van de aspecten uitgerust, kan men de regel ook als volgt formuleren: bij onovergankelijke werkwoorden gebruikt men ‘zijn’, behalve bij het duratief aspect. Verandert men ‘onovergankelijk’ nog in ‘intransitief’ dan is de regel voor de leek - die de regel juist wil hebben! - helemaal onverstaanbaar.

Aspect is eigenlijk een term uit de Russische spraakkunst. De Rus is voor de aspecten van het werkwoord zeer gevoelig. Bijna elk Russisch werkwoord heeft twee vormen, een voltooide en een onvoltooide. Luidt de vraag: wat heb je vanmorgen gedaan? dan is hetzelfde werkwoord in dezelfde zin anders: ja tsital gazetoe a potom protsital raskas: ik heb de krant gelezen en daarna heb ik een vertelling gelezen. Ik was bezig met de krant te lezen zonder die nu van A tot Z door te lezen, ik heb de vertelling helemaal gelezen. Zulk een onderscheid maken wij in het Nederlands niet, tenminste niet in werkwoordsvorm. Keer op keer merkt men, bij vergelijking in onderdelen, hoe lichtvaardig de grof veralgemenende uitspraak is: het Frans is logisch, het Duits is diepzinnig, het Engels enz.

Talen zijn anders ten opzichte van elkaar, maar met rijk en arm als waarde-oordelen ten opzichte van elkaar te gebruiken moet men oppassen.

Zo zijn we toch weer bij een andere taal terechtgekomen, ons uitgangspunt. Het staat er zo gemakkelijk: hebben in het ene, zijn in het andere geval, maar welk een mogelijkheden tot verfijning biedt deze keuze ons! Het staat er even eenvoudig als in onze opschepperige Chinese spraakkunst, pag. 431: het werkwoord ‘zijn’ is het ene woord ‘shih’ en is hetzelfde voor alle personen, getallen, tijden en vormen. Gemakkelijk nietwaar? De praktijk zal wel anders leren..

De student met zijn Hebreeuwse moedertaal is op de goede weg om goed Nederlands te spreken. Hij merkt de verschillen op en is zich voortaan er van bewust wat hij zegt. Wij zijn dat maar nauwelijks. Wij moesten eens buiten onze eigen taal kunnen staan.