Onze Taal. Jaargang 25

[p. 9]

[Nummer 3]

Laten we elkaar goed begrijpen

Het eerste kwartier van de ‘verplichte visite’ is het gemakkelijkst. Er is altijd een onderwerp van gesprek: het weer. Gisteren was het er, vandaag is het er, morgen zal het er zijn. We stellen na kort overleg vast dat het koud was, is en zal blijven en spreken als ons gemeenschappelijk oordeel uit dat dit feit vervelend was, is en zal blijven. De volgende kwartieren gaan misschien moeilijker, maar met wat goede wil is men zo aan het negende en tiende kwartiertje toe, die we onder het genot van een hartige hap en een ferme slok kunnen besteden aan een paar eenvoudige grappen. Dan is de avond voorbij. Het echtpaar A vindt het echtpaar B aardige mensen en het echtpaar B vindt hetzelfde van echtpaar A. Dat is het grote winstpunt van de avond. Een mens kan het nu eenmaal niet altijd over Einstein en Sartre hebben.

De communicatielijnen tussen de mensen worden opengehouden door de taal. We moeten, of we willen of niet, met elkaar door deze wereld heen: laten we dan vriendelijk tegen elkaar praten, desnoods over niets of over bijna niets, als we maar van tijd tot tijd een sein met de taal geven dat we elkaars aanwezigheid op de een of andere manier op prijs stellen. Komt een collega na een paar dagen griep weer terug op het werk, dan hoort hij vier, vijf keer de absurde vraag tot hem gericht: Zo, ben je weer beter? Staan we langs de weg met zo'n lekke band dat onze wagen er scheef van wegzakt, dan komt de wegenwacht met de belangstellende vraag: Zo, hebt U een lekke band? Niemand, of het moet een vervaarlijke kribbebijter zijn, zal de medelevende vragensteller afsnauwen met een ‘ja, sufferd, dat zie je toch!’

De lijnen kunnen ook geblokkeerd worden. Daar is met het weer niet veel kans op. Daarom kiezen we het ook als eerste onderwerp op de visite. We omzeilen met groot beleid alle onderwerpen waarvan we ergens vaag in ons binnenste vermoeden dat de ander er anders over denkt: kiesrecht, beroepssport, salarisnivellering, belastingpolitiek, kunst, opvoeding enz., of we geven ter wille van de vrede van het eerste bezoek de ander met zijn andere mening maar gelijk met een paar nietszeggende zinnen. Voor een goed gesprek over dergelijke netelige onderwerpen moet men, behalve over deskundigheid in de betwistbare zaken, over een grote taalvaardigheid beschikken. Vallen alle remmen weg, zelfs die van de maatschappelijke beleefdheid, dan komt het gesprek al ras op de stand van welles-nietes. Men kan, zover gekomen, dan beter zijn hoed van de kapstok nemen en weggaan, wil men niet ten tweeden male de weersgesteldheid tot onderwerp van gesprek kiezen.

Het is geen wonder dat in tijden van spanningen en problemen waarbij vrijwel de gehele mensheid betrokken is, gesprekken ‘op hoog niveau’ aan de orde van de dag zijn. Tegenstanders op politiek gebied, in het sociale vlak, op godsdienstig terrein proberen ‘aan de ronde tafel’ elkaar beter te begrijpen. Niet voor niets is een woord als ‘benaderen’ een typisch modewoord geworden. Men wil inderdaad elkaar nader komen. De toeschouwers lezen in hun krant de resultaten: wat A teleurstellend noemt, is voor B hoopgevend, voor C gematigd bevredigend en voor D een geweldige mislukking. We worden met woorden bestookt. Men kan zich afvragen wat deze moeilijkheden met onze taal, ja met de taal in het algemeen te maken hebben. Het antwoord is: zeer veel. De taal is het middel van de communicatie. Het gesprek is arbeid met de taal. Daarom is het niet zo vreemd dat juist in de laatste tijd de taalwetenschap zich intensief bezighoudt met de studie van de taal als gespreksmiddel. Zo is er in Duitsland een instituut voor toegepaste taalwetenschap; in Amerika verschijnt een uitgebreid wetenschappelijk tijdschrift dat zich voor een groot gedeelte aan deze studie wijdt. Onder ‘semantics’ verstaan de Amerikanen de studie van de menselijke samenwerking door het mechanisme van de taal als communicatiemiddel. In ons land heerst een nogal verbreide mening dat taalkundigen wel diepe onderzoekingen verrichten naar de historie van de taal, maar dat zij voor de praktijk van het dagelijkse leven, op een paar regeltjes over korte ei en

[p. 10]

lange ij en het ezelsbruggetje van het kofschip na, weinig betekenen. Van de pogingen die ondernomen worden om door ordelijk taalgebruik te komen tot een ordelijk gesprek waarmee men orde op zijn zaken stellen kan, is nog maar weinig bekend bij het grote publiek. De jonge taalgeleerden die zich vol geestdrift werpen op de verkeersknopen van de taal, denken soms in lichte zelfoverschatting dat zij de wereld eindelijk de sleutel tot het verloren paradijs kunnen aanbieden. Zo schrijft de Japanse Canadees Hayakawa: ‘Samenwerking door taalgebruik is het fundamentele mechanisme waarvan het voortbestaan van de mensen afhangt. Wanneer het taalgebruik, zoals gewoonlijk, tot gevolg heeft dat onenigheid of strijd ontstaat of nog erger wordt, is er iets niet in orde bij de spreker, de hoorder of beiden.’ De Europeaan, door eeuwen taalwetenschap en wijsbegeerte en (desondanks) ruzies wijs geworden, is geneigd over zo'n uitspraak mild te glimlachen. Woorden en feiten zijn verschillende dingen. Wij moeten echter, met al onze wijsheid, oppassen niet eigenwijs te worden. Er ontstaan ruzies, op hoog en laag peil, niet omdat er een diepgaand meningsverschil is, maar omdat tijdens het gesprek verkeerd gesproken is. We leerden op school dat er een oorlog ontbrandde omdat er een telegram verkeerd opgesteld of gelezen was. Al kunnen de geschiedkundigen met de feiten op tafel bewijzen dat deze voorstelling van zaken verschrikkelijk onnozel is, het bestaan van zo'n telegramlegende is zeer leerzaam. Hoe vaak blijkt het niet dat de mensen eenvoudig langs elkaar heen praten? ‘Laten we elkaar goed begrijpen..’ klinkt het in de hitte van het gesprek. In veel gevallen moet men deze bekende zinsnede vertalen met ‘wat jij zegt, is onzin; wat ik zeg, is juist.’ Luisteren en onderscheiden is meestal moeilijker dan spreken en oordelen.

Woorden zijn willekeurige tekens: het woord is niet het ding zelf. Een stoel kan een tafel betekenen en omgekeerd. Laten we in een gesprek oppassen voor uitputtende debatten over definities, maar laten we liever een concreet voorbeeld zoeken om uit te drukken wat we bedoelen. Eigenlijk, heel eigenlijk heeft een woord zoveel betekenissen als er gebruikers van dat woord zijn. Als U op een eerste visite eens op een onschuldige manier wilt onderzoeken, wat er kan gaan gebeuren als U een ‘teer onderwerp’ ter sprake gaat brengen, moet U eens een simpel probleempje voorzetten waaraan niemand zich zeer kan doen. Een man staat voor een dikke boom. Tegenover hem aan de andere kant van de boom zit een eekhoorn. De man ziet het dier niet. Hij loopt rondom de boom, maar het slimme beest beweegt zich in tegengestelde richting zodat de man het nooit te zien krijgt. Vraag: gaat de man rondom de eekhoorn? U kunt een vermakelijk kwartiertje beleven daar U de wijzer van nietes naar welles ziet springen; dan moet U de oplossing brengen door het gezelschap te laten nadenken over de vraag: wat is ‘er rondom heen’?

Luisteren is moeilijk, zeiden we reeds. Vooral als we domme dingen horen. Laten we een scherp onderscheid maken tussen feiten, gevolgtrekkingen en oordelen en deze door een juiste woordenkeuze in een gesprek ook duidelijk als zodanig aangeven. Hoe vaak merkt men niet dat ‘het is zo’ niets anders is dan ‘ik vind het zo’. Nu gebeurt er niets wereldschokkends als iemand beweert dat het zijn hele vakantie geregend heeft. Bij navraag blijken het er vijf van de veertien dagen geweest te zijn. Ernstiger wordt de zaak als iemand zegt dat alle leden van de familie X de eigenschap Y hebben. Hij moet later toegeven maar twee X-ers te kennen en nog later dat hij hun de eigenschap toekende omdat hij in de stemming A en in de omstandigheden B verkeerde! Iedereen zal ons toegeven dat dergelijke algemene uitspraken het samenzijn van mensen, van de ontbijttafel tot de ronde tafel, moeilijker maken.

Woorden, vooral de ‘geladen’ woorden die sleutelposities in het gesprek innemen, hebben veel meer dan de ‘woordenboekwaarde’. We moeten er mee rekening houden dat ze in bepaalde omstandigheden een bepaalde gevoelswaarde bezitten. De gevoelswaarde waarin de een het woord gebruikt of hoort, kan zo verschillen van de gevoelswaarde waarin een ander het kent, dat een gesprek tot de grootste onenigheid kan leiden. Een gesprek over de voor- en nadelen van bromfietsen kan geen kwaad; het is echter geen toer, voor U niet en voor ons niet, een tiental woorden op te schrijven die in een gesprek tot de hevigste gemoedsexplosies aanleiding kunnen zijn. Wees voorzichtig met die woorden, anders zult U na een afmattend bekvechten merken dat niet de begrippen tegen elkaar gebotst zijn maar de gevoelswaarden van de woorden die de begrippen moesten aanduiden. Of liever gezegd, U zult dat niet merken, want daar bent U na het teleurstellende gesprek te moe voor.

In een doodgewoon taalboekje voor een middelbare school hebben we eens een aardige oefening in woordgebruik gevonden. Je moest uitgaan van een of ander voorwerp en dan telkens een trapje hoger klimmen op de abstractieladder, bijv. mijn Volkswagen 1953, een Volkswagen 1953, een Volkswagen, een Duitse auto, een auto, een motorrijtuig, een vervoermiddel, een ding. Het is eigenlijk het omgekeerde van het bekende gezelschapsspel waarin een binnenkomende een voorwerp door systematisch vragen moet zien te bepalen: hij gaat de abstractieladder af, tot hij op het bedoelde voorwerp stuit. In een goed twistgesprek moet men zich terdege van de abstractiegraad bewust zijn. Op welke trap van de ladder bevinden we ons? Hoe hoger we zijn, des te minder kenmerken heeft het begrip; het omvat dus naar omvang meer zaken. Men moet daarom op zijn hoede zijn in de discussie voor woorden met een hoge abstractiegraad. Een woord als ‘vrijheid’ staat hoog op de abstractieladder (het is bovendien nog sterk met gevoel geladen): er liggen zoveel menselijke ondervindingen en oordelen in opgesloten dat het tot meningsverschillen moet leiden. Beter is het de ladder een paar treden omlaag te gaan. Technici hebben het in dezen wat gemakkelijker: ze kunnen een voorwerp precies definiëren. Hun discussies verlopen zakelijker; ze beschrijven een bepaald begrip uit de techniek door een stap op de ladder hoger te gaan en brengen het dan tot de gewenste omvang terug door de kenmerken te noemen. Wat is een gloeilamp? Een gloeilamp is (nu een stapje hoger:) een elektrische lamp (nu de omvang gaan beperken) waarbij een vaste stof door stroomwarmte zo verhit wordt dat enz. Zou men zo

[p. 11]

ook kunnen antwoorden bijv. op de vraag: wat is vrijheid?

Oppervlakkig taalgebruik leidt er nogal eens toe, dat we in zwart-wit tegenstellingen redeneren. Als iets niet goed is, moet het slecht zijn. Als iets niet groot is, moet het klein zijn. Tegenover dapper staat laf, tegenover verlegen staat brutaal. We moeten ons beheersen, anders vallen we in onrechtvaardige oordelen door die waardebepaling in zwart-wit. Iedere medaille heeft twee zijden, leert het spreekwoord. Iedere medaille heeft een heleboel zijden, leert het leven. Spreekwoorden moet men trouwens niet in een discussie de doorslag laten geven. Ze uiten maar al te vaak, toegegeven: op een pittige wijze, grove algemeenheden. Met het dwaaste spreekwoord ‘de uitzondering bevestigt de regel’ slaat men menige gezonde redenering tegen de grond.

Zo is een goed gevoerd gesprek een waar taalkunstwerk, om het even of dit gaat over zwaarwichtige, sombere problemen of over bekoorlijke, onbelangrijke onderwerpen. De mensen werken tezamen: de taal is hun werktuig in het gesprek. Natuurlijk zijn er andere factoren die eveneens in sterke mate het gesprek bepalen; wij denken aan de plaats en het tijdstip van het gesprek: de kille stationswachtkamer 's morgens om 6 uur en de warme huiskamer 's avonds na het eten. Zonder taalgebruik, hoe dan ook, komt een gesprek echter in het geheel niet tot stand. Aan zijn taal werken, van de pietluttigste pietluttigheden tot de verhevenste verhevenheden, is een stuk noodzakelijke cultuur. De laatste zinnen van ons jongste taalcongres zullen we daarom niet gemakkelijk vergeten:

‘Men kan de taal niet losmaken uit het geheel van de menselijke samenleving. In de verantwoordelijkheid voor onze taal ligt een stuk zelfopvoeding van de beste soort. Die verantwoordelijkheid werkt door in het publiek dat hoort of leest, als een stuk nationaal cultuurbesef en cultuurbezit. En tenslotte heeft men nog deze winst, dat men de dingen die men wil zeggen, de gedachten en gevoelens die men wil overdragen, tot uiting komen in de nobelste vorm. Te streven naar een verantwoord taalgebruik is een dienst aan allen gelijkelijk: de spreker, de hoorder en het onderwerp.