Onze Taal. Jaargang 23

[p. 25]

[Nummer 7]

Ingesloten zenden wij u

Het is een oud gezegde, dat in de maanden Juni en Juli de ene helft van Nederland de andere een examen afneemt. Nu ligt de tijd, dat we trillend van onwetendheid tegenover welwillende en tegelijkertijd veeleisende examinatoren zaten, wel ver achter ons, maar wij blijven in ons hart meevoelen met de om een diploma strijdende helft. Deze week belde een van die strijders ons op. Luistert U mede?

Onbekende: Spreek ik met Onze Taal?
Wij: Ja.
Onbekende: Wilt U mij helpen bij een taalmoeilijkheid?
Wij: Graag, maar willen is nog iets anders dan kunnen.
Onbekende: Gisteren zat ik op een mondeling examen voor ...... Ze legden me de volgende zin voor: ‘Ingesloten zenden wij U de bedoelde rekening’. Ze vroegen me, of deze zin goed was. Wat zou U in mijn plaats gezegd hebben?
Wij: Bij een examen is behalve kennis ook diplomatie nodig. Het is bijvoorbeeld van grote waarde te weten, wie de examinator is en welk antwoord hij op prijs stelt. Wat heeft U gezegd?
Onbekende: Ik zei: goed! Maar ik zal dan mijn vraag herhalen in andere vorm. Vindt U dat mijn antwoord juist was?
Wij: Ja. Wat zei de examinator?
Onbekende: Die vond het fout. Durft U dat ‘ja’ in Onze Taal te verklaren?
Wij: Waarom niet?
Onbekende: Omdat taalzuiveraars ineens veel strenger worden, als ze hun ideeën zwart op wit gaan neerzetten. Ik wacht in spanning.

Nu, zo spannend is de zaak ook niet, maar het is toch wel goed aan dit ‘ingesloten’ eens een beschouwing te wijden, te meer daar vele correspondenten in het onzekere verkeren of de uitdrukking er mee door kan of niet. Die uitspraak van de onbekende over taalzuiveraars kunt U later overdenken. Wij vinden dat hij gelijk heeft, of liever dat het omgekeerde nog juister is: taalzuiveraars worden minder streng als zij niet schrijven maar praten...

De uitdrukking wordt meestal verworpen om twee redenen: 1^o zij is een vertaling van ‘ci-inclus’ of ‘enclosed’; 2^o zij is een beknopte bijzin, waarin het ene onderwerp (wij) niet gelijk is aan dat andere (de brief), m.a.w. er staat ‘terwijl wij ingesloten zijn, zenden wij..’ Tegen beide redeneringen hebben we bezwaren. Of de uitdrukking uit het Frans of Engels afkomstig is, moet eerst nog bewezen worden. Het feit, dat andere talen deze constructie kennen, behoeft ons oordeel over de toelaatbaarheid in het Nederlands niet beslissend te bepalen. Dit ‘ingesloten’ betekent ‘hierbij, in deze brief’; of men de uitdrukking fraai vindt, is een tweede. Ons tweede bezwaar richt zich tegen de benaming ‘beknopte bijzin’. Deze naam is wel handig om er zekere zinsverschijnselen mee aan te duiden, als men de term altijd maar ‘tussen aanhalingstekens’ ziet en er aan geen te verre consequenties verbindt. Met deze term namelijk vangen vele taalboekjes een zinsconstructie op, die zeer uiteenlopend is. Zo staat bijv. in het, overigens voortreffelijke, werkje In de Doolhof van het Nederlands (p. 89): ‘De beknopte bijzin bestaat uit a) infinitief + voorwerp en/of bepaling, b) deelwoord + voorwerp en/of bepaling. Het onderwerp, dat in de beknopte bijzin bij de infinitief of bij het deelwoord gedacht wordt, moet hetzelfde zijn als het onderwerp van de hoofdzin’. Met deze theorie worden op p. 60 zinnen veroordeeld als ‘ernstig aan het hoofd gewond

[p. 26]

vervoerde men de man naar het ziekenhuis’, ‘onder het zingen van het volkslied stapte de koning in de auto’, ‘vrolijk kampliedjes zingende werden de aardappelen geschild’, en, zult U zeggen, terecht. Wij zeggen dit ook, voor een gedeelte althans en om andere redenen. Men moet oppassen met de naam beknopte bijzin. Deze is misleidend. Er is niets beknopt: er worden heus niet twee zinnen samengetrokken tot één. De term doet voorkomen alsof er ‘eigenlijk’ twee zinnen moesten zijn, waarvan er één in knop is weergegeven en daarbij kan er een van beide onderwerpen onder de tafel vallen. ‘Omdat hij gewond was, vervoerde men de man’ wordt ‘gewond vervoerde men de man’. Wie is nu gewond? Men! ‘Terwijl het volkslied gezongen werd, stapte de koning in’ wordt ‘onder het zingen van het volkslied stapte de koning in’. Wie zingt nu? De koning! Ja, op deze manier kunnen we ‘ingesloten zenden wij’ niet handhaven. Wij zien de zaak echter iets anders. U zult daartoe met ons een Tour de Grammaire moeten maken. Deze spraakkunst is niet zo dor als U denkt. Wij maken maar twee grote etappes: de deelwoorden en de infinitieven (onbepaalde wijs). Elke etappe is weer in enige kleine ‘sprintjes’ onderverdeeld.

1^o Deelwoorden. Het komt ons voor, dat men hierbij niet zonder aanzien des persoons de regel van de beknopte bijzin kan toepassen. Het deelwoord heeft lang niet altijd een werkwoordelijk karakter. Wij onderscheiden voor ons doel vier gevallen.

A. Deelwoord als bepaling van gesteldheid. Deze bepaling geeft de toestand van het onderwerp of het voorwerp van de zin aan, zonder dat het werkwoord er direct bij betrokken is. Bij zinnen als ‘ik heb het pakje geopend gekregen’ is er geen vuiltje aan de lucht. Maar nu: ‘geopend heb ik dat pakje ontvangen’. Ben ik nu geopend? De regel leert het ons.. De situatie redt de zin altijd. Niemand zal deze ‘opening van ik’ willen veronderstellen of het moest zijn dat U, in een cabaret optredende, Uw publiek aan het lachen wilt brengen. Ieder, die taal gebruikt, moet duidelijke taal gebruiken en geen dubbelzinnige. Een gezochte dubbelzinnigheid kan in dergelijke gevallen altijd bestaan: ‘hij bracht zijn meisje in overspannen toestand naar huis’. Wie is nu overspannen? Al denkt ieder, dat de ferme jongen zijn huilende meisje begeleidt, niemand kan ons garanderen, dat niet het meisje maar de jongen van de kook was. In normale taal zet men een bepaling van gesteldheid bij het lijdend voorwerp niet zo gauw vooraan, maar verboden is deze plaatsing zeker niet. Trouwens om met een aanloop een nadrukkelijkheid te bereiken zetten wij de bepaling wèl vooraan: ‘Neen, niet ongeopend, geópend kreeg ik dat pakje!’ Of ‘gekóókt vind ik die vis wel lekker, maar gebakken krijg ik ze niet naar binnen’. Zoudt U, niet cabaret-grapjas zijnde, willen volhouden, dat de regel mij gekookt en gebakken laat zijn? Brieftaal moet wel natuurlijk blijven, maar buiten enige geijkte formules kan niemand; de geijkte formule ‘ingesloten’ lijkt ons onberispelijk te passen bij de bepaling van gesteldheid.

B. Deelwoord is een verbonden voorwerpsbepaling. Neen, nu niet schrikken van deze mondvol. Hiermede bedoelen we een bepaling die iets van het voorwerp zegt en tegelijk bij het voorwerp betrokken is: hij vindt het boek slecht geschreven. ‘Geschreven’ zegt iets van het boek, maar is vast verbonden met ‘vindt’. Welnu, dit ‘geschreven’ kan eveneens in een positie komen, die men toch heus niet wegens dubbelzinnigheid moet afkeuren: ‘uitstekend vind ik deze roman, maar slecht geschreven vind ik dat andere verhaal.’

C. Deelwoord als bijvoeglijke bepaling. Dit wordt natuurlijk pas aardig, als het achter het bepaalde woord komt. ‘Wij juichen de maatregelen, in het avondblad besproken, toe.’ Niemand zal zeggen ‘in het avondblad besproken, juichen wij de maatregelen toe.’ Maar dubbelzinnigheid is ook bij dit eenvoudige geval niet uitgesloten: ‘Jan vocht met zijn broer, zwaaiend met een mes.’ Wie zwaait? En nu: ‘Jan vocht met een mes, gebonden aan een bezemsteel.’ Wie is aan de bezemsteel gebonden? Iedereen weet in de gegeven taalsituatie het antwoord. U ziet wel: er is een leuk spelletje uit de deelwoorden te halen.

D. Deelwoord als bijwoordelijke bepaling. Hierin moeten uit den aard van de zaak het ‘onderwerp’ van het deelwoord en het gewone zinsonderwerp gelijk zijn, anders krijgt men onzin. Als het ‘onderwerp’ van het deelwoord anders is dan het zinsonderwerp, kan de bepaling moeilijk op het gezegde slaan, dat door het zinsonderwerp ‘bestuurd’ wordt. ‘Op de top gekomen (tijdsbepaling) was het uitzicht prachtig.’ Wie is op de top gekomen? Het zinnetje kan gemakkelijk zo gemaakt worden, dat de fout er is voor U het weet: ‘wij hadden uren geklommen, maar eenmaal op de top gekomen, was het uitzicht prachtig’. Het is duidelijk, dat ‘wij’ van ‘geklommen’ voor de taalgebruiker blijft doorklinken in ‘gekomen’. Nog eerder komt de fout, als het weggelaten onderwerp in het tweede stuk op de een of andere manier doorschemert: ‘op de top gekomen, was het uitzicht voor ons prachtig’. Een bijzonder netelig geval krijgen we bij het zo lege woordje ‘het’ als onderwerp. ‘Op de top gekomen werd het voor ons duidelijk, wat een berg is.’

Hebt U nog adem voor de tweede etappe? Wij kennen geen rustdagen en evenmin premies.

2^o Infinitieven. Tot de beknopte bijzin worden ook verbindingen met de onbepaalde wijs gerekend. Wij zullen ons beperken tot die verbindingen, welke door een voorzetsel voorafgegaan worden: ‘onder het zingen van het volkslied stapte de koning in..’ Van harte zal de lach schallen om de zingende koning, die instapt.. Moeten we nu ook pleizier hebben bij: ‘bij het binnenkomen van de zaal werden de vorstin bloemen overhandigd’? Komen nu de bloemen binnen? Wacht even, werpt U op, ‘de auto bracht ons op de berg om van het uitzicht te genieten’, nu geniet toch heus de auto! Laten wij nu om orde te scheppen een verdeling in tweeën maken.

A. Voorzetsel + infinitief + te. Door te veel te werken is Piet voor zijn tijd versleten. Na gegeten te hebben gaat Kees weg. Zonder een spier te vertrekken liet Gerrit zich arresteren (hm..). Ieder neemt in dergelijke gevallen gelijkheid van onderwerp aan, niet omdat we hier met een beknopte bijzin te maken hebben, maar omdat we anders onzin krijgen. Piet werkt te veel + Piet is versleten. Kees eet + Kees gaat weg. Gerrit enz. De verbinding met het voorzetsel geeft hier een bijwoordelijke bepaling. Als de roddelaar van zijn buurvrouw zegt: ‘doordat hij hard werkt, kan zij veel uitgaan’, kan hij niet hetzelfde beweren met ‘door hard te werken kan zij veel uitgaan’. Het geval komt overeen met het laatste van de deelwoorden. Een uitzondering kan men soms zien in de bepaling van doel met ‘om te’. Jan gaat weg om brood te halen = Jan gaat weg + Jan haalt brood! Maar: Jan stuurt Piet om brood te halen = Jan stuurt + Piet haalt brood. Als men om de genietende auto lacht, waarom dan niet om de broodhalende Jan? Men moet in dezen niet zozeer naar een beredeneerde precies kloppende regel zoeken, maar zich houden aan het grondbeginsel van de taal: wees duidelijk, vermijd dubbelzinnigheden.

B. Voorzetsel + infinitief zonder te. Hier hebben we te maken met het karakter van een zelfstandig naamwoord: ‘een, het, dit, dat’ staan voor de infinitief of kunnen

[p. 27]

daarvoor staan. Men krijgt een eenvoudige bijwoordelijke bepaling en de naam beknopte bijzin lijkt ons hier misplaatst. ‘Tijdens het gezang kwam de Koning binnen’, zo ook: ‘tijdens het zingen kwam de Koning binnen’, desnoods nog duidelijker: ‘tijdens het zingen van het volk kwam de Koning binnen’. Hoe kan men hieruit opmaken, dat de Koning zingt? Natuurlijk is dit mogelijk, maar de situatie leert ons anders. Ook andersom: ‘ondanks zwoegen bereikt Willem niets’; wil ik uitdrukken, dat niet Willem maar zijn vader zwoegt, dan moet ik dit zó niet zeggen. Nog even de roddelaar. Hij kan over zijn wereldse buurvrouw niet zeggen: ‘door hard te werken kan zij veel opmaken’, want dan heeft hij toch weinig recht tot verontwaardiging, maar wel: ‘door het harde werken van hem kan zij enz.’, ja ook zonder ‘van hem’, bijv.: ‘haar man zwoegt de hele dag, 't is me wat moois, door dat harde werken kan zij elke avond uitgaan’. Merkt U even op: hard te... en dat hard e...: het laatste is duidelijk zelfstandig van karakter. En nu het afscheid van de Koning: zoudt U in een verslag de volgende zin afkeuren: ‘Ontroerd hieven de aanwezigen het volkslied aan, de Koning wachtte niet maar nog onder het zingen stapte hij in’? Leest U deze zin eens langzaam en leg maar eens de klemtoon op ‘onder’.

En de regel? Dit zult U toch ongetwijfeld vragen. De regel kan zeker in ere gehouden worden, als men dan maar de afwijkingen aanneemt. Beter lijkt het ons de regel te veranderen in een raad: pas bij het gebruik van deelwoorden en infinitieven als bepaling op voor dubbelzinnigheden en onduidelijkheden, in het bijzonder bij de bijwoordelijke bepaling, want daar komt gewoonweg onzin te staan.

Naast de beknopte bijzin staat de z.g. ‘absolute constructie’, die niet alleen voorkomt in uitdrukkingen als ‘ijs en weder dienende, niets meer aan de orde zijnde’, maar ook wel in litteraire taal, vooral bij bondige schrijvers. Zo lezen wij in Bordewijks Bint: ‘Het oproer gedempt, de school gevuld en werkeloos, ging Bint naar Donkers.’ Doch daarover, gelijk een bekende onbekende Nederlander wekelijks zegt, een volgende keer. Deze beschouwing is al te lang geworden.

Spraakkunst is dor, zegt men. De levende taal is pas schoon. Deze levende taal kunt U in haar schoonste vorm zien in het werk van onze grote schrijvers. Van Schendels boeken bevatten onnoemelijk veel constructies met deelwoorden. Laat de spraakkunstenaar in U nu eens aan het woord bij de onvergetelijke slotzin van Van Schendels even onvergetelijke Fregatschip Johanna Maria: ‘In den helderen zomer, onder witte wolken in den winter, onder grijze luchten in den neveligen herfst, in het waaiend voorjaar lag het schip stil met zijn romp en zijn masten, weerspiegeld in het water in regen en wind en zon.’ Wat wordt nu weerspiegeld, het schip of de masten?