Onze Taal. Jaargang 23

[p. 5]

[Nummer 2]

Waar woont u?

Aristoteles vroeg om een punt buiten de aarde: hij zou haar uit haar voegen kunnen lichten. Wij moeten wel eens aan dat punt van de Griekse wijsgeer denken. Geef ons een regel en we zullen de taal in haar voegen zetten. Wat zegt U van de volgende ontboezeming van een notaris uit het Oosten des lands?

Mijn ene broer zit op Java, en mijn andere in Nieuw-Zeeland. Aannemelijk, want men woont op een eiland en in een land. Maar mijn nicht zit op Ameland en haar verloofde ergens in Australië. Dat zal dan wel liggen aan de relatieve grootte van die plekken gronds. De Hagenaars zien elkaar 's zomers op Scheveningen, en de Rotterdammers aan de Hoek (van Holland). Vroeger woonden sommige Nieuwediepers aan de Oude Helder; in Amsterdam woont men in het algemeen aan een gracht en aan een straat, maar in Den Haag woont men in een straat, wat mij deftiger in de oren klinkt. Woont men in Den Haag soms in een gracht? Ik vermoed dat men er althans op een gracht woont, op de Suezkade bijvoorbeeld. Welke eigenschap van de zegslieden in questie bepaalt deze subtiele verschillen? Of welke eigenschap van de omgeving? Het lijkt me niet zo eenvoudig als in het Engels, waar men alleen at of on de allerkleinste plaatsjes of eilanden (at Polperro, Cornwall, or on a cannibal island) ‘leeft’, maar toch nog altijd in Exeter en in Ripon. Wie heldert dit eens op? Er is zelfs een onder met betrekking tot onze woonplaatsen: in ambtelijke stukken kan men b.v. wonen in de buurtschap Sibculo, onder de gemeente Hardenberg. Dit laatste is nog wel via het ‘ressorteren onder’ te verklaren, maar als onze taal werkelijk zo rijk is moet zij toch ook raad weten met op, in en aan.

‘Als onze taal werkelijk zo rijk is, moet zij toch ook raad weten met op, in en aan!’ Over rijkdom valt niet te twisten. Wat is rijk? Rijk aan woorden, uitdrukkingen, veranderingen of.. regels? Luisteren wij eens naar Coornhert in 1568: ‘Onze tale en is niet zo arm of men zou daarmede wel alles uitrichten wat andere talen gedaan hebben, als men ze maar grondeerde en tot het uiterste aan het licht bracht wat voor schatten er in verborgen liggen.. Rijk is de tale die van verstandige woorden heeft overvloedige verandering.’ Coornhert bedoelt daarmede een rijkdom aan vormen voor geslacht en naamval (Latijn!) maar ongetwijfeld kunnen wij zijn spreuk in onze hedendaagse tijd, nu de naamvalsvormen in analytische constructies overgegaan zijn, toepassen op de rijkdom aan voorzetsels, die immers - tezamen met andere wendingen - in de plaats zijn gekomen van de naamvals-rijkdom. Wij zullen dus de schatten ‘tot het uiterste aan het licht moeten brengen’. Voorwaar niet eenvoudig voor een paar bladzijden druks, maar gelukkig kunnen we steunen op onderzoekingen, die taalgeleerden, evenals de notaris geprikkeld door op het dorp en in de stad, verricht hebben.

Taalverschijnselen, dus menselijke, dus grillige verschijnselen kan men alleen ontwarren, als men gewend is veel en scherp taal waar te nemen. We zouden een soort enquête moeten houden op honderden plaatsen in ons land: woont U op, in of aan? Een ware vloedgolf van voorbeelden zou ons overstelpen, we zouden sorteren en nog eens sorteren en als we na veel vergelijken, wikken en wegen een ‘regel’ zouden gevonden hebben, zou net dat ene verwenste voorbeeld opduiken, dat precies onze schone theorie in scherven zou gooien. Om enige regelmaat - laten we aannemen dat die er is! - in de plaatsaanduiding met op, in en aan te ontdekken moet er in elk geval rekening gehouden worden met twee dingen: 1^o. Op, in en aan hebben een ruime gebruiksfeer, die men kan achterhalen uit de historie van het gebruik dezer voorzetsels. 2^o. De voorgeschiedenis van de straten, pleinen, dorpen enz. kan licht werpen op de merkwaardige voorkeur, die in sommige gevallen voor bepaalde voorzetsels heerst. Gaat men uit van de gedachte ‘op = boven op, in = midden in, aan = rakend aan’, dan komt men niet uit de moeilijkheden. De drie voorzetsels betekenen veel meer. Van de boot, die op Londen vaart, en de man, die op Zandvoort woont,

[p. 6]

kan men kwalijk volhouden, dat ze ‘ergens boven op’ verkeren. Op, bijvoorbeeld, kon in de Middeleeuwen ‘in de onmiddellijke nabijheid van’ betekenen. Men vergelijke de oude naam Bergen- op -Zoom met de nieuwe Alphen- aan -den-Rijn. Nu kunnen we een woordenboek ter hand nemen en dan meteen maar het uitgebreidste van alle woordenboeken: het W.N.T. Schrikt U niet! De drie voorzetsels beslaan te zamen ongeveer driehonderd lange kolommen vol kleine lettertjes! Geen inlichting om even gauw te weten, waar het op staat.. Het woordenboek registreert, maar de voorbeelden worden zo gegroepeerd, dat er orde in de baaierd te onderkennen valt. Het verschijnsel ‘in de stad, op het dorp’ heeft in O.T. reeds eerder de aandacht op zich getrokken (11e en 12e jaargang), maar met verklaringen, vooral als die voor de hand liggen, moet men oppassen. Een verklaring, die voor de hand ligt, namelijk, dat bij ‘op wonen’ aan een zekere hoogte gedacht moet worden (zoals o.a. het grote Woordenboek èn O.T. 1942-43 doen) en dat menige ‘op’-aanduiding ontstaan is, daar oudtijds de desbetreffende plaats hoger gelegen was, blijkt toch niet in overeenstemming te zijn met de feiten.

Een twaalftal jaren vóór de beschouwingen in O.T. heeft Bon. Kruitwagen (Maasbode 27-3-30) getracht enige vaste lijnen in het gebruik van de bedoelde voorzetsels te ontdekken. Het komt ons voor, dat zijn ideeën hieromtrent voor ieder van ons zeer lezenswaard zijn. De schrijver, die voornamelijk het gebruik in Rotterdam beschouwt, constateert: 1^o. Op komt voor bij alles wat een ruime open vlakte aangeeft of aangaf. Controleren we dit voor andere steden, dan blijkt het heel dikwijls juist te zijn: de Hagenaar zegt: op de Mient (= gemeenschappelijk stuk grond), de Amsterdammer: op het Hekelveld, de Haarlemmer: op het Houtplein. Wellicht, moeten we echter verzuchten, zijn hierop uitzonderingen te vinden, maar laten we die ons, gemakshalve!, besparen. 2^o. ‘Op wordt gebruikt bij alles wat blijkens zijn naam water is (ook al is het nu gedempt), en bij alles wat aan het water is gelegen, hetzij als laad- en losplaats, hetzij als waterkeering.’ Hiervan kan men ook vele voorbeelden vergaren: op het Spui, op de Prinsengracht, op de Coolsingel, op de Schiedamse dijk, op de Leidsevaart. 3^o. De Rotterdammer gebruikt op, waar het de buitengemeenten betreft: op Katendrecht, op Overschie. Dit laatste is niet geheel bruikbaar voor Amsterdam en Den Haag, waar naast op veel in in dit geval voorkomt. Het is natuurlijk ook mogelijk, dat het begrip buitengemeente met ruime open vlakte (‘op Heemstede’ zegt de Haarlemmer) of met water (‘op Scheveningen’) samenvalt. Het voorzetsel aan ziet men ook naast op, vooral wanneer het gehele terrein bedoeld wordt: zo woont de Amsterdammer aan de Amstel, maar op de Amsteldijk. Het laatste woord begrenst de aanduiding nauwer. Het voorzetsel ‘in’ ziet Kruitwagen in Rotterdam gebruikt bij lanen, straten en stegen en bij alles wat het karakter van tuin of geboomte aangeeft. Men moet, zoals wij reeds zeiden, rekening houden met de voorgeschiedenis van een straat. In Heerlen schijnt men ‘op de Akerstraat’ te zeggen. De straat is immers pas laat bebouwd. In Den Haag woont men op de Laan van Meerdervoort, een brede ruime laan. Ook waar de Laan later nauwer is geworden, blijft het idee van openheid. Andersom: in Utrecht zegt men ‘in de Lijnmarkt’, een smalle straat, die om ‘in’ vraagt. In vele steden ziet men dergelijke vreemde voorzetselbepalingen, die meestal met de genoemde ‘regels’ verklaard kunnen worden. In Rotterdam zeide men ‘op de Kipstraat’. De straat heette vroeger.. Kips loot. En om nog even bij de kip te blijven: de Hagenaar woont in de Kiplaan (niet breed) en op de Prins Mauritslaan (wel breed). Wie Hagenaar zegt en zelf daar niet woont, zegt standsverschil. De enkeling, die het verschil ‘in-op’ in de Residentie als een traditie gelijk de houten ham en de vioolkist voor de aardappelen verklaard heeft, is hier toch heus abuis. Komt men ‘in’ tegen waar men ‘op’ verwacht, dan moet men verdisconteren, dat soms twee visies mogelijk zijn en dat een er van beslissend bleek te zijn. Rotterdam: in de Boompjes (maar de nabijheid van de Maas had ook ‘op’ kunnen opleveren), Den Haag: op het Voorhout (geboomte, maar het brede karakter overweegt hier). Wij verbeelden ons geen ogenblik, dat met bovenstaande beschrijving ineens alle vragen opgelost zijn. Ze is echter goed bruikbaar en beter dan al het gefantaseer dat bij tijd en wijle over ‘op, in en aan’ te berde wordt gebracht. Dat men in een land (Nieuw-Zeeland, Australië, Engeland) maar op een eiland (Java, Ameland) woont, kan toch niet raadselachtig zijn. ‘In’ heeft hier wel degelijk de eerste betekenis ‘midden in’, gelijk ‘in een huis wonen’. Ook ‘op’ zal hier de eerste betekenis hebben ‘boven op’. Reizende van Nieuw-Zeeland en Java naar de Nederlandse straten en grachten, moeten we ijlings de eerste betekenis van ‘op’ en ‘in’ loslaten. De Amsterdammers wonen niet aan maar op de gracht en in de straat. Bij Sibculo ‘onder de gemeente Hardenberg’ behoeft men niet aan invloed van ‘ressorteren-onder’ te denken. ‘Onder’ geeft een afhankelijkheid, ondergeschiktheid te kennen: onder de indruk, onder toezicht. Bij aardrijkskundige namen, die een zekere uitgebreidheid aangeven, staat het om het behoren tot een bepaald rechtsgebied uit te drukken. Deze betekenis is echter dikwijls verzwakt tot ‘in de onmiddellijke omgeving van’.

Bij ‘op een dorp - in een stad’ is ook wel gedacht aan de hoogte tegenover de vlakte. Zo kwam men er toe ‘dorp’ af te leiden van ‘terp’, iets heuvelachtigs. Doch ‘dorp’ komt niet van ‘terp’, al heeft het er dan veel mede te maken. Royen, die het type zorgvuldig heeft onderzocht, kwam tot de conclusie, dat ook hierbij aan de ‘vrije ruimte met wijd uitzicht’ gedacht moet worden. De stad was ommuurd, het dorp niet. Natuurlijk konden er in de stad plaatsen zijn, die ‘op’ vroegen evenals op het dorp plaatsen, die ‘in’ kregen. ‘Alle simplisme is op taalterrein uit den boze; en het is hier alweer zoals overal elders bij taalkundige kwesties: alleen veel materiaal van overal

[p. 7]

vandaan kan een hypothese tot zekerheid brengen. Een enquête hierover zou welkom zijn.’ (Ons Eigen Blad 1949).

Een enquête! Het woord, door ons reeds op de eerste pagina gebruikt, schrikt ons een beetje af. Sturen duizend mensen elk twintig voorbeelden, dan zijn er twintig duizend voorbeelden, die bekeken moeten worden.. O.T. heeft niet de beschikking over de honderden kolommen van het Woordenboek. Niettemin, het zou ons interesseren, hoe in verschillende streken de drie voorzetsels gebruikt worden. Dikwijls zal ter verklaring een uitgebreide kennis van vroegere plaatselijke situaties nodig zijn.

Zou onze taal geen raad weten met op, in en aan? De goede raad is hier helemaal niet duur, men moet alleen wat langdurig zoeken en.. op de koop toe nemen, dat er onvindbare zaken zijn.