Onze Taal. Jaargang 23

[p. 1]

[Nummer 1]

Een taalmonument

Het bestuur ziet zich genoodzaakt aan de lezers, die op de basis van een groepsabonnement ons orgaan ontvangen voor een bedrag van f 0,60 (van voor de oorlog) en f 0,75 (van na de oorlog) mede te delen, dat deze bedragen oorzaak zijn van een ernstig verlies op de exploitatie. Wij zijn derhalve verplicht met ingang van 1 Januari 1954 dit abonnementsgeld uniform te verhogen tot f 1, -. Wij zijn echter van mening, dat allen, die ons blad kennen, voor de 12 nummers wel een gulden per jaar over willen hebben.
Wij verzoeken aan degenen, die zich met de inning der abonnementsgelden hebben belast, met de bovenstaande wijziging vooral rekening te houden.
Om dezelfde reden zal het abonnementsgeld voor individueel ingeschreven lezers à f 1, - of f 1,50, worden verhoogd tot f 2, -. Wie bereid is f 2,50 te betalen wordt daarmede lid van het genootschap, waardoor hij o.a. op speciale uitgaven reductie geniet.
De secretaris.

Op 2 Februari 1954, dus over enkele dagen, zal het driehonderd jaar geleden zijn, dat Vondels Lucifer voor het eerst ten tonele werd gevoerd. Dit treurspel is een der schoonste werken in onze taalkunst. De bewondering voor de cultuur der oudheid had bij onze 17e-eeuwse dichters een warme belangstelling voor de moedertaal, ‘onze onvermengde, rijke, cierlijke ende verstandelijke spraak’, opgeroepen. Vondel en Hooft streven welbewust naar een volmaakte taal, geschikt voor verheven omstandigheden, soepel voor het dagelijks leven, scherp voor verhandelingen over abstracte begrippen. De taalrijkdom in Lucifer is de vrucht van een jarenlang noest werken van een genie, dat op rijpe leeftijd heel zijn zeggingskracht legt in een spel, handelend over een onderwerp, dat tot het zuiverste en tegelijk moeilijkste van de gehele litteratuur gerekend kan worden: de oorsprong van het kwaad. Vondel, die het levende Nederlands in zijn volle omvang wilde leren kennen en daartoe zelf ‘de rechte spreekwijzen’ ging onderzoeken bij boeren, timmerlui, zeevaarders en schilders, spreekt in zijn Lucifer een taal, die op sommige plaatsen klinkt als aan de aarde ontstegen:

Wie is het, die zoo hoogh gezeten,
Zoo diep in 't grondelooze licht,
Van tijt noch eeuwigheit gemeten,
Noch ronden, zonder tegenwight,
Bij zich bestaet, geen steun van buiten
Ontleent, maar op zich zelven rust,
En in zijn wezen kan besluiten
Wat om en in hem, onbewust
Van wancken, draait, en wort gedreven,
Om 't een en eenigh middelpunt..

Wij hebben reeds meer opgemerkt, dat bij de grote taalkunstenaars de volheid en de pracht van onze moedertaal het beste blijkt. Van ons allen bezitten zij het meest de gave met de taal een verre horizon van verbeelding op te roepen. Het zou daarom voor Onze Taal verkeerd zijn zich angstvallig te beperken tot de actuele taalzonden en nooit eens een voorbeeld uit onze eeuwenoude taalkunst te beschouwen. De Luciferherdenking bracht ons tot Vondel: het is een verrassend genot na zoveel jaren weer eens de heerlijke gedachten- en taalrijkdom van de grote Zuidnederlandse Amsterdammer te smaken. Het lezen van 17e-eeuwse stukken is niet zo eenvoudig, maar ge-

[p. 2]

lukkig ook niet zo moeilijk als men denkt. Gelukkig zijn er vele uitgaven met genoegzame toelichting, die deze werken ook voor een brede lezerskring toegankelijk maken. Ook al benaderen wij de teksten uit ons hedendaagse standpunt en hebben wij niet meer dan een vaag besef van de geschiedenis, de taalgroei, de wijsbegeerte, kortom het gehele wereldbeeld van vroegere tijden, genoeg blijft er over om te bewonderen.

Vondel was op het hoogtepunt van zijn kunnen, toen hij de Lucifer schreef. Het is een werk, waarin de smart van de dichter om zijn eigen leed te horen is, om het leed en de onvolkomenheid der mensen. Lucifer is het drama van de hoogmoed, de ‘blinde staetzucht’. Vondel zocht naar de oorzaak van de ellende in de wereld en zo geraakte hij tot het beeld van de opstandigheid: de rebellerende engel, de eerste schakel in de keten van treurtonelen, waarin de geschiedenis der mensheid bestaat. De ellende is het gevolg van de breuk in de orde: op Gods souvereiniteit is een aanslag gepleegd. Ademloos hebben wij Vondels verzen gelezen en gehoord in de nu achter ons liggende oorlogsjaren, toen de gewetenloze hoogmoed van enkelen de wereld in het verderf stortten.

Staetzucht zal alle Orden stooren.
Hemel, aarde, zee en strant
Zullen staen in lichten brant.
Staetzucht, door het triomfeeren
Als gewettight, zal verwoet
Godt en alle maght braveeren.
Staetzucht kent noch Godt noch bloet.

Lucifer, de vorst des lichts, heeft Apollion naar het paradijs gezonden om de gelukkige toestand van het eerste mensenpaar te aanschouwen. Teruggekomen schildert hij Adam en Eva in hun paradijselijke heerlijkheid.

De man en vrou zijn beij volschapen, even schoon,
Van top tot teen; met recht spant Adam wel de kroon,
Door kloeckheit van gedaente, en majesteit van 't wezen,
Als een ter heerschappij des aertrijx uitgelezen:
Maer al wat Eva heeft, vernoeght haer bruigoms eisch:
Der leden tederheit, een zachter vel en vleisch,
Een vriendelijcker verf, aenminnigheit der oogen,
Een minnelijcke mont, een uitspraeck, wiens vermogen
Bestaet in eedler klanck; twee bronnen van yvoor,
Een wat men best verzwijge, eer dit een Geest bekoor'.

Lucifer beklaagt zich bitter over de verheffing van de mens, die machtiger zal zijn dan hij en alle engelen. Gabriël tracht hem er van te overtuigen, dat voor een engel slechts nederige gehoorzaamheid past. Apollion, de verderver, en Belial, de bedrieger, stijven echter Lucifer in zijn groeiend verzet; hij wil in opstand komen tegen Gods raadsbesluiten. Michaël eist, dat de morrende engelen zich onmiddellijk onderwerpen, maar Lucifer is nu bezeten van de vreselijke hoogmoed en besluit ‘gewelt te keeren met gewelt’. Daarmede is de verdeeldheid een feit. De rebellerende engelen zweren bij de standaard van Lucifer en brengen hem eer, die hem niet toekomt.

Bewieroockt Lucifer met wieroockkandelaren,
En schalen, rijck van geur; verheerlijckt hem met licht,
En glans van fackelen, verheft hem met gedicht,
Gezangen, en muzyck, bazuinen en schalmeien
Het voeght ons, hem aldus met staetsi te geleien.

In een opzwepende maat klinkt dan het lied van de Luciferisten:

Op, treckt op, o ghij Luciferisten,
Volght dees vaen.
Ruckt te hoop al uw krachten en listen.
Treckt vrij aen.

Rafaël smeekt Lucifer nog terug te keren van zijn rampzalige weg, maar Lucifer kan niet meer terug: hij is te ver gegaan en verkeert reeds in wanhoop:

Wat raet? Wat best geraemt in dees vertwijfeltheen?
De tijt geen uitstel lijdt; een oogenblick is geen
Genoeghzaemheit van tijt; indien men tijt magh noemen
Dees kortheit, tusschen heil en endeloos verdoemen.
Maer 't is te spa, en hier geen boete voor ons smet.
De hoop is uit. Wat raedt?

Dan wordt Lucifer met zijn gehele bende door Michaël en de trouwe engelen vernietigd. Uriël geeft een dramatisch verslag van de strijd en de diepe val van de opstandige geesten. Lucifers heerlijke schoonheid wordt

in 't zincken, onder 't vallen,

In een wanschapenheit verandert, al te vuil;
Dat helder aengezicht in eenen wreeden muil;
De tanden in gebit, gewet om stael te knaeuwen;
De voeten en de hant in vierderhande klaeuwen.

Nauwelijks is het loflied op Michaël verklonken of we horen het ontstellende bericht van de val van het eerste mensenpaar. Dan wordt de komst van een Verlosser aangekondigd: het kwade mag niet zegevieren over het goede.

Dit bescheiden artikeltje geeft slechts een zeer spaarzaam overzicht van de inhoud van het meesterlijke treurspel, in onze eigen moedertaal geschreven, Lucifer, de tragedie van het kwaad en de lichtstraal van het komende geluk. Het Nederlandse volk kent zijn dichters niet, wordt beweerd. Laat het onwaar zijn voor ons, die onze taal liefhebben. Leren wij Vondel kennen, een der grootste bouwers aan ons eigen Nederlands.