Onze Taal. Jaargang 22

Om umhin heen

(T.F.) Ergens in Carmiggelt's boekje Allemaal Onzin las ik de uitdrukking ‘hier kan ik niet omheen’. Is dit nu een germanisme of niet? Ook zou ik wel willen weten, of dit bijwoord nu als één woord of in tweeën geschreven moet worden, dus ‘wij gingen er om heen’ of ‘er omheen’.

(Red.) Ergens in C.'s boekje... ja, ja, ergens. Kan hij niet om een huis heen, om een vluchtheuvel heen of...? Goed, wij hebben op een regenachtige Novemberavond het gehele boekje doorgelezen (zeker niet tot ons verdriet!) en waarachtig de uitdrukking gevonden. Zij staat in het puntige schetsje Een Overtreding. 's Nachts even over half een, na sluitingstijd, komt iemand in een z.g. broodjeswinkel een haring eten. Een agent treedt, onraad ruikend, binnen en de haringeter stopt van schrik de vis met staart en al zolang in zijn mond. De winkelier doet tegenover de agent alsof de eter een vriend van hem is, die is komen vertellen, dat hij ‘een kleintje’ heeft gekregen. De agent vraagt dan vriendelijk of het een jongetje of een meisje is, maar laten wij C. zelf aan het woord: Ik doe net of ik niets gehoord heb en grijns maar tegen hem, maar hij herhaalt: een jongetje of een meisje? en ziet mij met twee oprecht geïnteresseerde agentenkijkers aan. Er is niets meer aan te doen: hier kan ik niet omheen. Ik schep diep adem en dan slik ik alles door: de vis, de graat en de staart. ‘Een jongetje’, zeg ik, met mijn laatste krachten. - De agent was niet de kwaadste: hij wilde de haringeter niet direct bekeuren. Wij wilden ook niet

[p. 48]

meteen hoog van de toren blazen en de uitdrukking haar kans gunnen in haar omgeving, maar heus, hier hebben wij met ‘nicht umhin können’ te maken... ‘Ik kan er niet omheen’ voor ‘ik moet wel, ik kan er niets aan doen, ik kan het niet vermijden, ik kan het niet nalaten, ik kan er niet aan ontkomen, ik kan er niet van tussen, enz. enz.’ is een germanisme. Het is wel wat ondankbaar van ons, na zoveel geglimlacht te hebben om de speelse onnozelheden en wijsheden van C., hem nu zo'n plomp germanisme in de schoenen te schuiven. Daarom opperen wij nog enige mogelijkheden. C. heeft letterlijk bedoeld: ik kan niet om deze hinderpaal, deze agent heen, of: C. heeft gesnuffeld in de elf delen van het Taalkundig Woordenboek, dat Petrus Weiland in 1799-1811 heeft geschreven. Daarin staat dit ‘er omheen kunnen’ wel! Maar de brave Weiland, die schreef ‘in naam en op last van het Staatsbestuur’ was geheel verduitst... Het is natuurlijk niet uitgesloten, dat de (gewraakte) uitdrukking zelfstandig, dus buiten invloed van ‘umhin’ in ons land de laatste tijd is opgekomen (plastisch is zij zeker), of dat de schrijver de uitdrukking spontaan gevormd heeft. Overwegende echter het doel van O.T., moeten wij haar afkeuren; er bestaat gevaar voor uitbreiding, zodat ‘er om heen kunnen’ wel eens geheel het Duitse ‘umhin können’ zou worden. Er is overigens, taalkundig gezien, nog iets merkwaardigs aan het door U gevonden germanisme. ‘Hier kann ich nicht umhin’... is geen Duits. Het is ook in die taal fout. Daar wordt de uitdrukking alleen gebruikt als hulpwerkwoord: ich kann nicht umhin zu sagen... dus niet zelfstandig. En dan is ‘nicht umhin können’ in het geheel geen gewone vlotte omgangstaal, zoals in het schetsje van C., maar opgeschroefde taal, die voor gevallen van nadruk of ironie bewaard blijft. De gewone omgangstaal zou in een dergelijk geval kunnen geven: darum komm' ich nicht herum! Zou het geconstateerde germanisme daarin zijn oorsprong hebben?

Het laatste gedeelte van Uw vraag is gauw beantwoord. Het is ‘wij gingen er om heen’. ‘Om’ en ‘heen’ behoren toch wel gescheiden te blijven, er is evenwel in de laatste jaren een neiging dit te verwaarlozen. ‘Heen’ heeft een zelfstandig karakter, dus niet (gesteld dat U iets dergelijks tegen ons wenste te zeggen): ‘U moet er niet wat omheen praten’ of ‘omheenpraten’ of ‘om heenpraten’, maar ‘U moet er niet om heen praten’. In één geval wel ‘omheen’, nl. in een verbinding met ‘hier, waar enz.’, dus ‘hieromheen enz.’ ook wanneer om een of andere reden deze delen gescheiden worden bijv. in ‘de vijver, waar de jongens omheen gelopen hebben’ of ‘de moeilijkheid, waar U nu een beetje omheen gepraat heeft’. De laatste zin is slechts voorbeeld. Niets achter zoeken.