Onze Taal. Jaargang 22

Gemeen

Of ‘gemenebest’, ‘gemeenplaats’ en ‘gemeengoed’ direct aan het Duits te wijten zijn en of ze eigenlijk op dezelfde manier beoordeeld moeten worden als het beruchte germanisme ‘gemeengevaarlijk’? Een antwoord met ja of neen zal wel niet de bedoeling zijn. Daarom eerst de geschiedenis van de woorden. ‘Gemenebest’ is onze oude vertaling van het Latijnse ‘res publica’, anders vertaald: ‘algemeen belang’. Het woord ‘best’ komt als zelfst. naamw. nog voor in ‘ten beste van’ en ‘om bestwil’. Ook in het Latijn ging ‘algemeen belang’ in ‘staat’ over, welke betekenis later uitsluitend voorkwam. In de achttiende eeuw is ‘het Gemeenebest’ dikwijls ‘de Republiek der Zeven Ver. Nederlanden’. Het woord is zeker geen hulpvertaling uit het Duits; vgl. ‘Gemeinewohl’. Ook ‘gemeenplaats’ is een vertaling uit het Latijn: ‘locus communis’, een uitdrukking uit de kringen der redenaars. Elke rede voor een rechtbank moest een stelling aanvaardbaar maken. Ze brachten daarvoor argumenten aan, die op het verstand of het gemoed van de hoorders indruk moesten maken. Nu bestond er een grote reeks van zulke argumenten, die voor zeer verschillende gevallen bruikbaar waren. Men noemde deze ‘loci communes’. In het Duits van de 18e eeuw werd ‘Gemeinplatz’ gemaakt als vertaling van het Engelse ‘commonplace’. Men vatte ‘common’, ‘gemein’ en ‘gemeen’ op als ‘alledaags’ en de andere helft als ‘aanhaling, plaats uit een geschreven werk’, zodat men langs die weg op de tegenwoordige betekenis is gekomen. ‘Gemeenplaats’ is waarschijnlijk een vertaling via dit Duits en naar vorming in strijd met ons taaleigen (‘gemene plaats’), maar het woord is reeds zo lang in gebruik, dat het in onze taal is opgenomen. Het is gemeengoed geworden. Hetzelfde zouden we ook van ‘gemeengoed’ willen zeggen. In oorsprong zeker een vertaling van ‘Gemeingut’. Het heeft zelfs nog voor op ‘Gemeenplaats’, dat het ‘gemeen goed’ geschreven zou kunnen zijn en als samenkoppeling met de klemtoon op de laatste lettergreep toch weer ‘gemeengoed’ zou worden (vlg. een andere betekenis in: dynamiet is geméén goed). ‘Gemeengevaarlijk’ is gevaarlijk voor de gemeenschap, zowel naar vorm als naar inhoud. Het Duits kent woorden met ‘gemein’ als eerste lid en een bijv. naamwoord als tweede, ‘gemeinnützlich’, ‘gemeingefährlich’. Het Nederlands moet hier omschrijven.