Onze Taal. Jaargang 22

[p. 1]

[Nummer 1]

Letters, letters, letters

In de vorige maand waren er in de kranten berichten over de ‘Moveo’ te lezen. Nu is dit woord een Latijnse werkwoordsvorm en betekent ‘ik beweeg’. Als afkorting voor ‘meer ontspanning voor ernstige oorlogsgewonden’ is ‘Moveo’ een veelzeggende en zinrijk geformuleerde naam. De moderne talen bezitten zeer veel namen, die uit afkortingen zijn ontstaan. In 1934 verscheen een Duits woordenboek, een Kurzwortlexicon, dat ongeveer 26000 afkortingen gaf, en in 1937 een Nederlands woordenboek, dat er meer dan 10000 verklaarde. Deze boeken zijn in onze dagen weer gedeeltelijk onbruikbaar; onlangs telden wij in een brochure over de U.N.O. er meer dan dertig, die alle in de jaren na 1945 ontstaan zijn op het gebied van de werkzaamheden van deze organisatie.

Men moet niet denken, dat deze woordvorming louter een nieuwigheid van de laatste tijd is. De neiging tot afkorten en het spel met de letters zijn ook in vroegere taalperioden bekend. De Romeinen hadden hun S.P.Q.R., in de Rooms-Katholieke Kerk zijn afkortingen als A.M.D.G., R.I.P. e.a. zeer oud, de Oostenrijks-Hongaarse monarchie had een als klank zeer geslaagde spreuk A.E.I.O.U. De letter als teken voor de klank heeft iets van een toverwereld. De kabbala en de alchimie geven daarvan genoeg voorbeelden. In het Middeleeuwse spel ‘Marieken van Nieumeghen’ wil Marieke haar naam niet opgeven als die Duvel bij haar aandringt deze te veranderen in ‘Lijnken, Grietken of Lijsken’. Ze wil wel de eerste letter, de m, van Maria behouden, als die Duvel dit tenslotte voorstelt: ‘Dus suldi Emmeken genaemt sijn, in u lant syn doch veel maechden ende vrouwen, die Emmeken ghenaemt sijn.’ De letter alleen doet soms veel meer dan het hele woord. Wie kent niet van Multatuli de Halle-mannetjes, d.z.b.f.w.? De drang tot afkorting ontstaat ook, omdat men om redenen van angst, fatsoen of voorzichtigheid de woorden niet voluit wil schrijven en zeggen: ergens de p. in hebben, t.b. enz. Jacob van Lennep laat Kapitein Pulver in het bijzijn van dames ‘vloeken’ met ‘bl.’ en Hildebrand gaat in zijn Camera zelfs twee letters verder door ‘wel verd.’ te schrijven. In vrijwel alle talen leeft ook de gewoonte voornamen te verkorten: ‘Frederik’ wordt ‘Fred’ of ‘Fré’; soms tot in het dwaze, als het meisje Theodora, dat op school altijd met ‘Tee’ werd aangesproken. Voor een Engelsman roept G.B.S. een ander gevoel op dan ‘George Bernard Shaw’, B.P. zegt een padvinder meer dan ‘Baden Powell’; de Boul' Mich' is voor een Parijzenaar meer dan de ‘Boulevard Saint Michel’. De Amsterdammer en de Hagenaar gaan naar de Cinéac, zonder te weten, dat dit woord met ‘cinematographie’ en ‘actualiteiten’ te maken heeft. In villawijken kan men op de huizen soms buitenissige namen lezen als ‘Wijami’ of ‘Katruto’, die de trotse vaders van Willem, Jan en Mies, Karel, Truus en Tom daarop hebben laten schilderen. Het aantal afkortingen is niet te schatten. Natuurlijk zijn er ook nog, die slechts op papier bestaan en bij het lezen altijd in de volledige woorden worden omgezet: A'dam, blz., enz. Een vorming als z.o.z. hoort men evenwel vaak lezen als ‘zet-oo-zet’.

In de hedendaagse maatschappij is een dringende behoefte aan een kernachtige naamsaanduiding voor de ingewikkelde verschijnselen van het economische, politieke en wetenschappelijke leven.

[p. 2]

Men kan een hekel hebben aan afkortingen, er om lachen, ze niet fraai vinden, ze zijn er, onze tijd heeft ze nodig. ‘Unesco’ is nu eenmaal gemakkelijker dan ‘United Nations Scientifical, Educational and Cultural Organisation’. Het is handiger met D.D.T. te werken dan met ‘dichloordiphenoxytrichlooraethaan’. Als de mogelijkheid van afkorting in de talen krachtens aard en bouw aanwezig is en dit spel met de letters eeuwenoud is, kan men zich er bezwaarlijk over opwinden, dat juist in onze tijd dit middel tot woordvorming zoveel wordt aangewend. Paul Zumthor heeft in 1951 in zijn ‘Abréviations Composées’ een uitgebreid onderzoek naar afkortingen ingesteld. Aan zijn verhandeling danken wij voor ons artikel een beter inzicht in dit taalkundig verschijnsel. Hij meent, dat de neiging tot afkorten in West- en Midden-Europa in de laatste tientallen jaren zich vooral uitgebreid heeft door Engelse en Russische invloed. Terwijl de Engelse taal voorbeelden gaf op het gebied van de economie, smeedde het Russisch talloze nieuwe woorden op politiek terrein, die later, wat vorming betreft, in andere landen werden nagevolgd. Het Engels ging meer te werk met de beginletters van de woorden, het Russisch daarentegen met gehele lettergrepen. Vooral in een taal met betrekkelijk lange woorden als het Russisch zocht men bij nieuwe begrippen naar korte klankeenheden, die een veelzijdig verschijnsel moesten aanduiden, bijv. kolchoz = kollektiwnoje chozjaistwo (gemeenschappelijke boerderij), komsomol = kommoenistitsjeskij sojoez molodjozji (communistische bond voor de jeugd). Men heeft wel eens gedacht, dat in deze lettergreepwoorden een verlangen naar een geheimtaal verborgen was. Anderen meenden, dat deze vorming te danken was aan Rabbijnse invloeden. De beide wereldoorlogen hebben een vloed van letter- en letter-greepwoorden gebracht. Alle oorlogvoerende en zelfs ook sommige neutrale landen hebben dit middel toegepast. Wat ‘Pluto’ (pipe line under the ocean) betekende, zullen de meesten wel zijn vergeten, maar de ‘jeep’ is gebleven (een merkwaardig voorbeeld van woordvorming door afkorting van G.P. = general purpose, dus een soort Manusje-van-alles.)

Al zal men vol afgrijzen terugdeinzen voor de 26000 woorden van het Kurzwortlexicon, alle oude en nieuwe afkortingen zijn gemakkelijk in groepen onder te brengen. In hoofdzaak kan men drie types onderscheiden:

a.	gedeeltelijke afkortingen: D-trein, Technicolor, Infraphil, D-Mark, een B-leerling (leerling van H.B.S.-B). Men noemt deze afkortingen gedeeltelijk, omdat in elk van deze woorden een onafgekort bestanddeel aanwezig is.
b.	lettergreepwoorden: Benelux, Caltex, Turmac. Er wordt een klankengroep gezocht, die als slagwoord, firmanaam e.d. inslaat en zo springt een eenheid naar voren, die in de taal vaak zeer origineel en bruikbaar is. Men vergelijke ‘Caltex’ met ‘Standard Oil of California and Texas Oil’. Het woord moet in klank en rhythme aanvaardbaar zijn. De Hotel-, restaurant- en caféhouders konden de ‘Horecaf’ scheppen, de ‘Vereniging tot bevordering van de belangen des boekhandels’ zal wel nooit tot de ‘Vebebeboe’ komen en liever haar statige naam met waardigheid willen dragen.
c.	letterwoorden: A.N.P., N.C.R.V., N.R.C. Dit stelsel is wel het meest bekend. Bij veel gebruikte letterwoorden zijn de letters als het ware leeg, d.w.z. ze worden niet meer gevoeld als afkortingen, ze vormen een nieuw geheel in klank en betekenis. Wat zegt ons ‘Burger’ in H.B.S.? Of ‘Radio Amateurs’ in V.A.R.A.? De laatste woorden brengen ons op een eigenaardigheid. Bij de uitspraak van letterwoorden kan men te werk gaan op twee manieren, nl. ‘ha-bee-es’ en ‘vara’. De eerste uitspraak vindt men bij medeklinkers. Toch zijn er merkwaardige uitzonderingen. Niemand laat K.R.O. horen als ‘kro’, of A.N.P. als ‘anp’, daarentegen zegt men voor U.N.O. meer ‘uno’ dan ‘uu-en-oo’. R.A.F. is nooit ‘raf’ maar altijd ‘er-aa-ef’. Evenals bij de lettergreepwoorden kiest het taalgevoel de volgens klank en rhythme bruikbaarste uitspraak. De spelling van letterwoorden staat niet geheel vast. Naast een schrijfwijze als ‘Avro’ ziet men A.V.R.O. en ook AVRO. Men is geneigd in dergelijke vormingen codewoorden te zien, die als één woord gespeld kunnen worden, maar daartegenover staat, dat woorden als H.B.S., P.T.T. nog bijna altijd met punten geschreven worden. (De punt, die Onze Taal bij dr. schrijft, is van andere aard!) Het komt ons voor, dat het internationale gebruik ten gevolge zal hebben, dat de punten in vele letterwoorden niet meer geschreven zullen worden. (Wij weten, dat de Commissie voor de Normalisatie in ons land ook naar een bevredigende oplossing zoekt.) Het is opmerkelijk, dat bij het vormen van letterwoorden tegenwoordig naar een zinrijke formule gezocht wordt. Wij wezen reeds op ‘Moveo’. ‘P.E.N.-club’ is daarvan ook een goed voorbeeld. Een enkele maal ontmoet men in gemeenzame taal grappige letterwoorden. Zo hoorden wij iemand klagen over het ‘kir-systeem’, waarmee hij een (naar zijn zeggen) Haags, departementaal gebruik bedoelde om de mensen met een Kluitje In het Riet te sturen!

Het geslacht van al deze afkortingen is bijna altijd dat van het hoofdwoord. Moeilijkheden en twijfels zijn ook hier. Zo schreven wij in Juni 1952 nog iets over de/het W.E.E.V.A. in Groningen.

[p. 3]

Moet men, over Benelux schrijvende, het hebben over ‘zijn’ of ‘haar geschiedenis’? In het Frans is het woord van het begin af als mannelijk opgevat. Met afkortingen als ‘M.O.-A’ zit men te kijken. Hier is in het geheel geen richtingaanwijzend woord. Wanneer men, bijv. sprekende over een studie van de Duitse taal, zegt: ‘Het M.O.-A heeft zijn speciale moeilijkheden’, dan zal men wel ‘diploma’ als hoofdwoord veronderstellen, terwijl men toch de moeilijkheden van de studie bedoelt.

Dat de gewone afleiding en samenstelling ook bij de afkortingen voorkomen, bewijst wel, dat deze ‘nieuwigheid’ geheel in het leven van de taal is opgenomen. Voorvoegsels: een oud-K.N.I.L.-man, een ex-N.S.B.-er; achtervoegsels: een C. en A.-tje, een B.M.-er. Bij de samenstellingen ontstaan rare combinaties, die laten zien, dat de afkorting een geheel onafhankelijk leven leidt: het Mulo-onderwijs, de Moveo-gewonden. De gebruikers hebben het besef van de oorspronkelijke betekenis verloren, zodat het dubbele ‘onderwijs’ en de dubbele ‘gewonden’ niet in het minst storen. Zelfs werkwoorden kan men van de afkortingen maken, zoals het vóór de oorlog schertsenderwijs gebruikte ‘biappen’ (bond van internationale autoparasieten!), dat nu voor ‘liften’ geweken is. De meervoudsuitgang bij afkortingen is meestal een 's: nazi's, enige K.B.'s. H.B.S. wordt natuurlijk ‘H.B.S.-en’ en niet ‘H.B.S.-sen’, zoals men wel eens ziet. Staat de afkorting zelf al voor een meervoudsvorm, dan komt het werkwoord vanzelf in het meervoud. ‘B. en W.’ is hierop een uitzondering. Daar de verbinding als een eenheid wordt begrepen, kan men veelvuldig lezen en horen: ‘B. en W. heeft besloten..’

Het eeuwenoude spel met de letters, die de woorden moeten aanduiden, kan in bepaalde tijden soms een boeiend effect krijgen. Het wordt een meestal luimige taal voor ingewijden. In de bezettingstijd was het gewone Nederlandse ‘o zo!’ het teken voor ‘Oranje zal overwinnen!’ Duitse auto's met ‘W.H.’ en ‘W.L.’ werden ‘wij halen’ en ‘wij liegen’. Ieder kent wel voorbeelden, hoe afkortingen humoristisch kunnen worden uitgelegd. Deze dubbelzinnigheid met letters bestond vroeger ook: een dubbele, zij het niet tegenstrijdige, uitleg is bekend van het door ons in het begin genoemde A.E.I.O.U. (Austriae est imperare orbi universo, d.w.z. Oostenrijk moet de gehele wereld beheersen). Dit werd ook opgevat als Alles Erdreich Ist Oesterreichs Untertan. Een verzameling van alle afkortingen, die in Nederland en daarbuiten in de laatste jaren opgekomen zijn, zou een flink boekwerk vormen. Laten wij ons echter niet ongerust maken. Zeer vele namen zijn als eendagsvliegen. Met de functies, verenigingen, producten, instellingen komen en.. verdwijnen de afkortingen. Gelijk Hamlet riep: ‘words, words, words’, kunnen wij over de afkortingen ‘letters, letters, letters’ verzuchten. Letters zijn behalve boeiender en geheimzinniger ook gemakkelijker dan woorden, die zo voluit alles zeggen in hun hardheid. Het afschuwelijke gemak dient de luie mens en daar wij niets ijveriger zijn dan wie dan ook, noemen wij Onze Taal in de wandeling O.T., het gevaar lopende, dat schertsende schelmen daarvan iets anders zullen maken.