Onze Taal. Jaargang 21

[p. 21]

[Nummer 6]

Aanhalingstekens

‘De aanhalingsteekens dienen om de woorden aan te duiden, die, door iemand gesproken of uit een geschrift aangehaald, in den text worden ingelascht.’ Aldus het grote Nederlandse Woordenboek in 1882. Nu kan men van een woordenboek niet verwachten, dat het aanwijzingen geeft voor het gebruik van leestekens, maar wanneer men naar een verantwoord stelsel zoekt, heeft men aan bovengenoemde omschrijving toch een zeker houvast. De zetter en de corrector op een drukkerij hebben met de leestekens zeer veel te stellen, want de kopij van menig schrijver moet door hen, wat deze tekens betreft, zorgvuldig bestudeerd worden. Misschien is er weinig in de taal, dat zo moeilijk in een goed doordacht stelsel te vangen is als wel het gebruik van de leestekens. Volslagen stelselloosheid mag er ter andere zijde toch ook weer niet zijn. De leestekens (schrijftekens), die ‘gegroeid’ zijn uit een onvast Middeleeuws gebruik van afkortingen en verduidelijkingen, hebben dubbel werk. Zij geven korte en lange rustpozen voor het lezen aan en hebben tevens betrekking op de bouw van de zin. De aanhalingstekens staan ietwat afzijdig van dit werk. Voor de zinsbouw of de voordracht hebben zij niet altijd waarde. We halen daarmede woorden van anderen aan, maar plaatsen de tekens ook, als we één of meer woorden bijzonder in de aandacht willen brengen; zij geven dus reliëf aan het woord. Kreeg U een brief, waarop stond: Aan den ‘Heer’ X, dan keek U wel, op zijn zachtst gezegd, vreemd op; welnu, de schrijver had zijn doel bereikt.

Zetters zijn het over de aanhalingstekens wel eens, wanneer ze gebruikt moeten worden, niet echter, hoe ze naast andere tekens dienen te staan. Ook daarvoor is een bepaald, min of meer redelijk stelsel. Het onderwerp is door enige lezers de laatste maanden ter sprake gebracht. Wij kiezen een gedeelte uit een uitvoerige brief, dat naar ons inzicht de zaak het best uiteenzet. Wij halen zijn brief aan, hij haalt een boek aan, het worde ons daarom niet euvel geduid, dat wij dit briefgedeelte niet tussen aanhalingstekens plaatsen. De corrector betoogt dan:

Er is tegenwoordig iets nieuws. Ik heb hier op het oog de plaatsing van aanhalingsteekens, waaromtrent op menige zetterij van de juiste methode wordt afgeweken. Deze methode vind ik als volgt geformuleerd in een taalboek, getiteld Onze eigen Taal, onder het pseudoniem Herman Schrijver:

Als regel dient te gelden: zet alleen die teekens binnen de aanhalingsteekens, die werkelijk bij den aangehaalden zin behooren. Neem den zin: Ik was zoo nat, dat ik me moest verkleeden. Dezen zin laten we nu door Piet zeggen: ‘Ik was zoo nat, dat ik me moest verkleeden,’ zei Piet. Aan het eind van den zin dien Piet heeft gezegd, stond een punt, maar omdat onze zin na de aanhaling nog niet ten einde is, wordt de punt hier vervangen door een komma. Nu een beetje anders: ‘Ik was zoo nat,’ zei Piet, ‘dat ik me moest verkleeden.’ De komma achter nat staat ook in den zin zooals Piet hem heeft gezegd; ze hoort in den aangehaalden zin en valt daarom binnen de aanhalingsteekens. ‘Ik was’, zei Piet, ‘zoo nat, dat ik me moest verkleeden.’ De komma achter was is niet afkomstig uit den aangehaalden zin; Piet heeft niet gezegd: ‘Ik was, zoo nat’ - de rust achter was ontstaat doordat we bij het aanhalen den oorspronkelijken

[p. 22]

zin in twee tamelijk willekeurige stukken splitsen. De komma valt daarom buiten de aanhalingsteekens. We kunnen ook twee aanhalingsteekens achter elkaar krijgen, bijv. als we Piet den zin: Ik ging vroeg naar mijn ‘kast’ laten zeggen. Halen we dezen zin aan, dan krijgen we: ‘Ik ging vroeg naar mijn “kast”,’ zei Piet.

Tot zoover het boek van Herman Schrijver. Maar nu blijkt het mij als corrector herhaaldelijk, dat sommige zetters ten aanzien van de plaatsing met een nieuwe ‘mode’ voor den dag komen! Vaak heb ik mij met verwondering afgevraagd uit welk atelier zij dit nieuwe strikje op de taaljurk hebben betrokken, totdat ik enkele maanden geleden door O.T. opmerkzaam werd gemaakt op een boekje: ‘Zet het zó!’ door B.C. van Bercum. Ik heb mij dat boekje aangeschaft en terstond ging mij een licht op. Onder de practische wenken van dezen grafisch deskundige vond ik nl. de volgende: ‘6a. De sluitings-aanhalingstekens moeten voor de punt, de puntkomma en de komma geplaatst worden. b. De sluitings-aanhalingstekens moeten na het uitroepteken en het vraagteken geplaatst worden.’ Ter illustratie ontleen ik enkele voorbeelden aan het boekje: blz. 18. Hij antwoordde: ‘'s Zomers gaan wij altijd naar zee’. Blz. 22. Hendrik zei: ‘Jan gaat ook mee’, terwijl hij de kamer verliet. Blz. 14. Jan vroeg: ‘Ga je ook mee naar Karel?’. Het laatste voorbeeld doet nogal zonderling aan, maar het schijnt, dat de schrijver hier de punt wel wil laten vervallen om de spitsvondige reden, dat het vraagteeken (en het uitroepteeken) zelf al een punt hebben. De goegemeente schijnt nergens dommer dan op het gebied van onze taal; doodsbenauwd om hier voor achterlijk te worden aangezien, is zij gretig geneigd op dit terrein iedere modegril na te apen.

Dit was een gedeelte uit een brief van een corrector, in wiens handen wij menige drukproef wensen. Enige andere wenken van hem zullen wij later nog eens bespreken. Het reliëf-gebruik van de aanhalingstekens behandelt hij niet. Ergens in dit nummer hebben wij geschreven: Intussen vonden wij ‘naamtrek’. Hier lijkt ons de punt na de aanhalingstekens geoorloofd; eveneens een komma, als deze zin nog niet geheel af zou zijn. Het woord ‘naamtrek’ is, naar ons dunkt, in de enkelvoudige zin opgenomen, zodat het slotteken van de zin (de punt) achter de aanhalingstekens moet staan.

Er zullen nu wel mensen zijn, die ons zeer dorre letterknechten vinden, omdat wij ons over dergelijke pietluttigheden opwinden. Dan kunnen wij hun een verhaal vertellen over een tuinman. Als die niet elk pietluttig sprietje zou uittrekken, was zijn tuin binnen korte tijd een bos vol onkruid. En dat vergaat, zoals U weet, niet.