Onze Taal. Jaargang 20

[p. 33]

[Nummer 9]

De bril in spreekwoorden en zegswijzen

Tegenwoordig weet natuurlijk iedereen wat een bril is. Bijna de helft van de mensen, die we in ons dagelijkse leven ontmoeten, gebruikt zo'n ding en wij kunnen ons nauwelijks voorstellen, dat in vroegere eeuwen maar enkelen van de slechtzienden in het gelukkige bezit van een bril waren. Het voorwerp wordt veel gebruikt, dus ook het woord, maar waarschijnlijk denken maar weinig mensen er aan, dat het eigenlijk hetzelfde woord is als beril, dat een edelgesteente aanduidt en dus heel wat minder in de dagelijkse taal wordt gebezigd. Maar bril en beril zijn toch twee heel verschillende dingen, hoe kunnen het dan eigenlijk dezelfde woorden zijn? Beril, ook wel beryl gespeld, ontleend aan Lat. beryllus (uit Gr. βη̂ϱυλλος) is een soort doorschijnend edelgesteente, en dit werd meestal gebruikt voor het vervaardigen van brillen, toen deze omstreeks 1300 in Italië waren uitgevonden. Later maakte men ze van bergkristal en tenslotte van glas. De bril werd dus genoemd naar het materiaal, waarvan hij oorspronkelijk werd vervaardigd. Vroeger werd voor één exemplaar ook wel het meervoud: brillen gebezigd, men bedoelde dan de twee brilleglazen, vgl. nu nog Fra. lunettes. Het Frans kent ook het woord besicles, dat ontstaan is uit bericles, een bijvorm van beryl, in het middelned. berikel, in de betekenis van edelsteen.

Dat de bril al oud is, al was hij vroeger niet zo algemeen, blijkt wel uit de vele spreekwoorden en zegswijzen, waarin hij een rol speelt! We zullen hier enkele noemen.

Zijn besten bril opzetten, d.i. goed opletten:

‘dat sy eens haeren besten bril opsetten,
Ende op der Princen wacht wel letten.’

Dan: Den lakensen bril er bij opzetten, waaraan soms nog wordt toegevoegd: met de fluwelen glazen; dat is dus een bril, waar men niets door zien kan; de uitdrukking wordt gewoonlijk schertsend gebruikt, als men iets nauwkeurig wil bekijken: ‘Wèl, dat is fijn werk, daar moet ik mijn lakensen bril eens bij opzetten!’ Mogelijk moet deze zegswijze in verband gebracht worden met een soort maskers uit de 17de eeuw, die uit een zwarten fluwelen, alleen ogen en voorhoofd bedekkenden bril bestonden.

Zonder bril zien, of geen bril gebruiken werd wel gebezigd in den zin van: door de vingers zien, niet al te precies kijken:

‘Tot alle goede politien en ghebruict gheenen brille
Maer ziet door de vyngheren heimelick al stille.’

Wat baten kaars en bril,

Als de uil niet zien en wil.

Dit wordt gezegd als men tevergeefs zijn best doet om iemand, die dom of eigenwijs is, beter in te lichten. Een aardig voorbeeld hiervan vindt men in het volgende vers:

‘den.. Geus.., die brillen vercoopt van allen ghesichte,
Om ander (zoo hy seit) te brenghen ten lichte,
En wilt selfs de clare Sonne niet kennen.
Soo seit hy: Wat helpen my keersse of bril,
Zoo langh ick de waarheyt niet zien en wil?’

Iemand een bril opzetten wordt gebezigd in de betekenis van iemand inlichten of terechtwijzen, maar: Iemand een bril op den neus zetten betekent iemand een bepaalde zienswijze opdringen, dus eigenlijk iemand

[p. 34]

misleiden. Zo vindt men den bril vaak in titels van strijd- en schimpschriften, waarin men den lezer een bril wilde opzetten, maar hem dan gewoonlijk tegelijk een bril op den neus zette! B. Dwingloo schreef in 1613 een geschrift onder den titel: ‘Chrystalynen bril, tot versterckinge van 't schemerende ghesicht der eenvoudighen.’ Westerbaen schreef een ‘Bril voor den Arminiaenschen Geus’, in 1672 verscheen een pamflet tegen Joh. de Witt, getiteld: ‘Brillen voor alderhande Gesichten’, en een spotprent uit 1793 heeft tot onderschrift: ‘Het gezicht van den armen Bataaf, gebeterd door den Bril, door Dumouriez, voor hem... gesleepen’. Elk ziet door zijn eigen bril komt voor in den zin van: ieder ziet het van zijn eigen standpunt uit, ieder heeft zijn eigen opvatting. Er zijn echter mensen, die geen eigen mening hebben, die niet uit eigen ogen, maar altijd door den bril van een ander zien. Ook zijn er van die pessimisten in de wereld, die alles door een donkeren bril zien, daarentegen zien de optimisten alles door een gekleurden bril! Men kan ook door een beslagen of zwarten bril zien, ja, ‘bij slecht humeur en matten geest, ziet m' alles door een doffen bril’. En Huygens zegt:

‘Verliefde Li'en zijn blind: sy sien maer door haer' lusten, Dat vuyle brillen zijn.’

Maar Westerbaen schrijft van Vondel naar aanleiding van diens Kracht des geloofs:

‘Nu vindt hy smaeck in grollen en legenden:... Hy ziet nu niet als door geverwde brillen.

Keurt geel voor groen, gelyck de glaesen willen.’ Een vroeger zeer gebruikelijke uitdrukking voor iemand bedriegen, iets op de mouw spelden was: iemand brillen verkopen. Tuinman dacht, dat de uitdrukking ontstaan was, ‘'t zy omdat de brillen 't gezigt bedriegen; of omdat de brillekramers doorgaans Smouzen, dikwijls bedriegers plegen te zyn’.

Brillen zonder glazen verkopen is waarschijnlijk een uitbreiding of wijziging van dezen vorm. Het Frans kent eveneens vendre de lunettes. In een brief van de stad Zutphen leest men: ‘Wy geloeven nyet dat by yemandt yewerlde (ter wereld) die meynonge gewest off noch zy zyner Furstliche Gnaede brillen toe verkoepen off zyner eeren nyet voldoen.’ L. de Boisot schreef in 1574: ‘Ten waer zaecke..., dat Uluijder oogen bij den Spaengaerden... verblinthoct ende... bekoockelt waeren geweest, zout Ghijlieden over langhe tijt gemerct... hebben, dat U de zelve onse Vianden... niet dan brillen ende rooc soucken te vercoopen’, en Anna Byns waarschuwde voor de ketters, van wie zij zeide: ‘Al willen sij goet evangelis sijn ghenaempt, Tsijn al vijsvasen, Sij vercoopen u brillen sonder glasen.’ En tenslotte nog een ander voorbeeld, waar de Spanjaard als bedrieger wordt gebrandmerkt:

Ghy weet dat hy (nl. de ‘Spaensche brilmaker’) alle neersticheyt doet,
Met lijf en goet, om zijn brillen te venten;...
Want hy over alle landen heeft wel sulcke mandamenten
Dat elc zijn brillen dier sal moeten coopen of halen.
Wee u, dan, ghy hoofstadt, als hy zijn brillen sal vercoopen en prenten
In u naeste dorpen, steden, ende ontrent u palen.’

De bril wordt ook gebezigd in allerlei uitdrukkingen, waarin men wil aanduiden, dat aan iemand door list of met geweld een nederlaag is toegebracht. Deze uitdrukkingen zijn ontstaan door de gedachte aan den knijpbril, de pince-nez, die aan den neus werd vastgeklemd; hij was een knip op den neus! Hier volgen een paar aardige voorbeelden:

‘Dies grijpt hy (Cupido) metter hant een van de beste brillen,
En seyt: Ick hebbe macht een stouten mont te stillen.
En siet! hy die terstond soo roerde zijnen beck,
Is boven al ghebrilt, is ver de meeste geck.
Hoe is de quant bedot! en by de neus ghegrepen!
Hoe leyt hy in de praem! wat crycht hy felle nepen!’

En elders:

‘Nu even als by ons d'humeuren gansch verschillen,
En op den zelven neus niet passen alle brillen,
Soo is den zelven toom voor ieder mensch niet goed,
Maer zorgt dat hy wel sluit, en past op uw gemoed.’

Ook in dezen zin wordt de uitdrukking: iemand een bril op den neus zetten wel gebezigd, dus iemand bedwingen, iemand de waarheid zeggen, ook wel: een poets bakken, of: met beschaamde kaken laten staan. Tegenwoordig zegt men: iemand een pen op den neus zetten. Bij Westerbaen komen de volgende regels voor:

‘Die Blinden Huychelaer! hoe slecht most hy staen kijcken,
Doe men hem so een Bril quam setten op zyn neus.’

En in de Hollandsche Spectator van Justus van Effen vindt men dit oude spotliedje:

‘Her uit Papou,

Een spel op je mou,

Een bril op je neus,

Mastrigt is Geus.’

In het Noorden van ons land zegt men wel: iemand een bril voor den neus zetten in den zin van: iemands licht onderscheppen, zijn uitzicht benemen. Ook kan de uitroep: Bril! een teleurstelling weergeven, nl. voor dengene,

[p. 35]

wien men dien uitroep toevoegt. Men wil dan zeggen: een bril op je neus!

Aardig heeft men vroeger reeds gebruik gemaakt van de woordspeling met Den Briel, dat ook wel Den Bril of Bril genaamd werd. Bij de verovering van deze stad, werd al dadelijk gezegd, dat ‘Alva een bril op den neus gezet was’. Strada maakt melding van een oude schilderij, waarop Alva was afgebeeld, ‘met een seer grooten bril, die hem den Heere van Lummé van achter op sijnen neus quam setten: waer van sy een spreeckwoordt hadden, den neus met glase oogen te behangen, en den mont met toom te breydelen, ghelijck of sy spots-wijs te kennen gaven, dat Albaes wreedtheyt nu ghetemt, en hem een bril op den neus gestelt was’.

Pers dichtte op deze glorierijke overwinning der Geuzen:

‘Nu scheen... Alva Heer en Vooghd. Een storm hem overviel,
Die al zyn vreughde dooft: een wonderlijcke Briel.
Hier wast in rep en roer. Help houwen en help knoopen.
De Brill pranghd' op zyn neus en 't Land dat stont nu oopen.’

Veel meer verbreid en ook nu nog algemeen bekend is echter het rijmpje:

‘Op den eersten April Verloor Alva zijn bril’;
waaraan men later nog heeft toegevoegd:
‘En den eersten Mei Zijn neus er bij.’

Dit rijmpje kwam na de verovering van Den Briel al spoedig in zwang. ‘Men hoorde vast onder de Borgheren’, schreef Bor, ‘hier ende daer tot sijn spot aldus rijmen: Den eersten dach van April Verloos Duc d'Alva sijnen Bril’. Hier speelt ook de toespeling op 1 April een rol. Want de gewoonte om elkaar op dien dag voor den mal te houden vindt niet haar oorsprong in de heuglijke gebeurtenis in 1572, doch is reeds van veel ouderen datum. Hoe en waar ze ontstaan is, is niet met zekerheid te zeggen, maar reeds in het grijze verleden fopte men elkaar den 1sten April op allerlei wijzen, niet alleen bij ons, maar ook in de meeste andere landen. Dat Alva nu juist op dien datum werd ‘gebrilt’ gaf des te meer aanleiding tot spotversjes. Bilderdijk zegt van den eersten April:

‘Een booze dag, gelijk de lieden weten,
(Duc d'Alva werd zijn bril toen afgesmeten,
Zoo dat hij met een lange neus bleef staan.)
Die meenig een veel spots deed ondergaan.’