Onze Taal. Jaargang 20

[p. 21]

[Nummer 6]

Bonen en keien

Hij is (of zit) in de bonen! Deze uitdrukking zal in alle streken van ons land wel bekend zijn en dan in de betekenis van: in de war zijn, zich vergissen, of in het algemeen: verward denken of handelen.

Het W.N.T. geeft er verscheidene voorbeelden van: ‘Neen vriendje, nu ben je toch helemaal in de boonen: je weet niet wat je zegt.’ ‘Ben j'in de boonen, dat het hooft u daar van licht is!’ En in de volgende dichtregelen:

‘Ik maakte hem noch zo veel andere dingen wijs, dat hij mij vroeg,
Of hij ook wel koopman kon worden; ja zeid ik, genoeg,
Maar dan mostje in de Stad komen woonen.
De boer begon te luisteren, 't wijf riep: ‘benje in de boonen?
Wat zou dat wezen? blijven wij liever hier op 't land’.

Hoe is deze zegswijze te verklaren? Men heeft wel eens gedacht, dat zij eigenlijk maar de helft van de oorspronkelijke uitdrukking is. Deze zou dan luiden: hij is in de bonen en wil erwten plukken! De betekenisovergang wordt dan meteen duidelijk, want wie als hij erwten wil plukken, in de bonen gaat zitten, moet wel deerlijk in de war zijn. Doordat echter het laatste deel werd weggelaten, kon men het eerste deel niet meer verklaren.

Inderdaad komt de uitdrukking: ‘hij is in de bonen en wil erwten plukken’ voor, ook thans nog. Maar de zaak heeft zich toch geheel anders toegedragen. Want niet de oorspronkelijke zegswijze is gehalveerd, doch juist het tegendeel heeft plaats gevonden: doordat men de uitdrukking niet meer verstond, heeft de volksmond er wat aan toegevoegd, met name: en hij wil erwten plukken! Uit de literatuur blijkt, dat het eerste deel vroeger alleen zelfstandig gebruikt werd, en pas later met het toevoegsel voorkomt. Maar hoe moet de uitdrukking dan verklaard worden? In de Oudheid en de Middeleeuwen was de mening algemeen verbreid, dat de sterke geur van de in het voorjaar bloeiende bloemen der grote of roomse bonen een bedwelmende uitwerking had. Men zou er duizelig van worden en zelfs geheel aan het malen kunnen raken. Bij den Latijnsen schrijver Plinius vinden we dat al, en in verschillende spreekwoorden en liederen komt dit oude volksgeloof aan 't licht. Zo luidt een Frans spreekwoord: ‘Les fèves sont en fleur, les fous en vigueur.’ En van iemand, die in de war is, wordt gezegd: ‘Il a passé par un champ de fèves en fleur.’ Ook in Duitsland had dit geloof ingang gevonden; hiervan getuigt het reeds in de 16de eeuw bekende spreekwoord: ‘Wenn die Bohnen blühen, gibt es viel Narren’. Het ‘Bohnenbed’ wordt er ‘als Inbegriff aller Narrheit’ beschouwd. Ook in onze taal komen al vroeg spreekwijzen voor, die op deze verwarrenden invloed van de bloeiende bonen betrekking hebben. In 1550 kende men reeds de zegswijze: ‘Die bonen bloeyen mit hem’ en ‘Als de Bonen bloeyen, soe en sint die gecken niet wijs’. Andere oude spreekwoorden met dezelfde strekking zijn:

Als de bonen bloeien, De zotten groeien.
Wacht u voor de bonen!
Hij heeft de bonen in het hoofd.

In het Antwerpsch Liedeboek komt een lied voor, getiteld ‘Vanden boonkens’ en gericht tot alle ‘sotten ende sottinnekens’, waarin jonge en oude mensen van allerlei rang en stand gewaarschuwd

[p. 22]

worden om toch vooral niet te dicht bij de bloeiende bonen te komen.

Elders vinden we:

‘Tvolc dat hem so roes-koppich openbaert
Dat mense bewaert ende bint als de Boonen bloeyen,
Die sullen in dusdanighe (zots) Kappen zeer wel groeyen.’

en:

‘Verblijt u altsaemen, minst metter meeste
Ghy, gecke geesten, hier sijnde present;
Dese costelycke bruyloft, abel en jent,
Sal men howen ontrent als die boonen bloeyen.’

De bloeiende bonen werden ook met de liefde en de onkuisheid in verband gebracht. Het bovengenoemde lied ‘Vander boonkens’ waarschuwt vooral tegen de dwaasheid ‘int amoureuse’. Hiermee moet waarschijnlijk ook de volgende plaats uit 1690 in verband worden gebracht: ‘Dat het onder de slagters de manier is, als wanneer haar kinderen koomen te trouwen, iets ten beste (te) geven aan de knegts; en by aldien sulks niet en geschiet, men haar dan gewoon is met bonen te goyen’.

Naast de spreekwoorden ontstonden ook andere uitdrukkingen, waarin de nadelige invloed der bonen op het verstand tot uitdrukking komt, b.v. in de bonen lopen, raken, wonen, met de betekenis van: zijn verstand verliezen of: het spoor bijster raken. Ook wordt deze zegswijze wel eens gebruikt in den zin van: den verkeerden weg opgaan.

In de 17de eeuwse kluchten komt de uitdrukking: ‘in de bonen zijn’ dikwijls voor. Gewoonlijk betekent zij dan: in de war zijn, doch soms ook: in verlegenheid zijn, twee nauwverwante betekenissen, want wie in de war is, raakt gemakkelijk in verlegenheid en wie in verlegenheid is, kan licht in de war raken.

Later is het oude volksgeloof aan de bedwelmende werking der bonen verdwenen en daardoor werd ook de uitdrukking langzamerhand onbegrijpelijk. Met trachtte haar toen begrijpelijk te maken door de toevoeging van ‘en hij wil erwten plukken’.

Niet alleen de geur der bloeiende bonen, ook het eten van bonen werd wel schadelijk voor de hersenen geacht.

Volgens mededeling van Plinius verbood Pythagoras daarom aan zijn leerlingen het gebruik van bonen. En in Duitsland is de uitdrukking: ‘er hat Bohnen gegessen’ voor iemand, die traag van begrip is, nog bekend.

Een geheel andere opvatting vindt men in de Key-klucht van Everard Meyster, waar het wordt voorgesteld alsof de boon iemand op dezelfde wijze als de kei van het verstand beroofde. Van een dwaas wordt gezegd, dat hij een kei in het hoofd heeft. Deze zegswijze is te danken aan de verbinding, onwillekeurig of misschien aanvankelijk wel opzettelijk, met kei in de betekenis van een dwaas, een zot, een nar. Dit woord is ontleend aan de middeleeuwse Arthurromans, waarin de ridder Keye de rol van een dwaas speelt. Later heeft men dit woord in verband gebracht met den Romeinsen keizer Caius: ‘De keyser Kai (wiens naam de Nederlanders noch huyden de gecken toepassen)’. Deze kei werd nu in de uitdrukking: ‘een kei in 't hoofd hebben’ verwisseld met kei in de betekenis van: keisteen. Men spreekt ook van: een kei achter 't oor hebben; met den kei besmet, gebruid, gekweld zijn of lopen; den kei hebben, alle in den zin van: heel of half gek zijn, niet helemaal goed bij zijn verstand zijn. Deze uitdrukkingen komen in onze middeleeuwse en 16de- en 17de-eeuwse literatuur veelvuldig voor. Voorbeelden zijn: ‘Die van den verwaenden key zijn besmet Zulck volck inde waerelt meest zotheyt tooght’; en: ‘Sonderlinghe als die boonen bloyen en die wittinghen syn in hoer fleure Den keye dan grote crachten toe vloyen’. ‘Want die niets weet van deze dingen, Is immers met de kei gebruid?’ ‘Al zijn keijen (van een goudmaker) zijn de schoorsteen doorgevlogen, behalven één, die blijft hem zitten in den kop’. ‘Gij hebt de key in 't hoofd, 't Is waarlijk of ik in een dolhuis ben gekomen’. En tenslotte nog een voorbeeld uit onzen ouden vader Cats, met betrekking tot een ‘gek’, die zich laat kappen:

‘Hier dient de baart geregt, en daar het hooft gewreven,
En ginder noch een schrap omtrent het oir gegeven;
Want daar leyt hem de key. Een hooft te byster net
Heeft ick en weet niet wat, dat hem van binnen let’.

De uitdrukking wordt ook wel met een bepaling gebezigd, zoals: de Leidse of Amersfoortse kei: ‘U schort de key van Amersfoort’; ‘Ik geloof dat je de keijen van Amersfoort in 't hoofd hebt zitten’.

Verder wordt gezegd: De kei lotert, leutert, maalt, reutelt of rijdt hem in zijn (voor)hoofd of achter 't oor. Ook in 't Frans: le caillou lui hoche ou remue’. ‘Hier lotert de kei’ betekent: hierin, in dit opzicht handelt men dom, is men van de wijs. Loteren of leuteren wordt hier gebezigd in den zin van: heen en weer bewegen, loszitten, wiebelen.

Men kan van de kei verlost worden door die te laten schrapen, van daar de uitdrukking: zich achter zijn oor schrapen. Men kan zich ook van de kei laten snijden, zelfs kan men de kei laten trekken. Men kon dit alles in Leiden laten doen blijkbaar, want: ‘Voer te Leyden en laat u scrapen’. En in een samenspraak vindt men:

[p. 23]

 

‘Hoeveel geeft men veur vracht van hier op Leiden ontrént?

 

Ik geloof, dat je met een gulden gemaklijk toe kent.

 

Wel, ik zal jou een daalder geven, ga al je best heen tyen,

 

En laat je daar na behooren, fijntjes van de kei snyen:

Want ze leutert jou dapper’.

Iemand van de kei snijden wordt ook wel gezegd in de betekenis van: iemand voor den gek houden, iemand foppen.

Bonen en keien zijn blijkbaar niet zo onschuldig als ze er uitzien!