Onze Taal. Jaargang 20

[p. 13]

[Nummer 4]

Reynaert tussen de stijloefeningen

Zijn er onder onze lezers, die Reynaert niet kennen? Dan zullen wij hem aan u voorstellen: hij is de slimme vos, die er heel vroom uitziet, een schijnheilig gezicht zet, vleiende woorden spreekt, maar ondertussen.... past op voor zijn streken! Hij komt dikwijls voor in de eeuwenoude dierenfabels en speelt zelfs de hoofdrol in het bekende dierenepos Van den vos Reynaerde. Zo heet het in het Middelnederlands. Het verhaal is echter niet van Nederlandsen oorsprong. De dierenverhalen zijn al heel oud en vinden hun bakermat in het verre Oosten, in Indië. De oudste bekende dierenverhalen zijn de Aesopische fabelen; dit zijn korte verhaaltjes met een zedelijke strekking, geschreven in Grieks proza. Zij staan op den naam van Aesopus, die volgens de Grieken in Phrygië en Lydië thuishoorde. Aesopus is echter geen historische persoon. Maar dat de fabels niet van Grieksen oorsprong zijn, blijkt wel daaruit, dat de Grieken zelf Phrygië of Lydië als hun vaderland noemen. Bovendien treden er in de verhalen dieren op, die niet in Griekenland, maar wel in Indië voorkomen, o.a. de leeuw. Ook uit Indië zelf zijn dergelijke verhalen bekend met name de Pantsjatantra (d.i. de vijf stukken) en de Hitopadesa (d.i. heilzame raadgeving), doch deze zijn van jongeren datum dan de fabelen van Aesopus. Zou dan toch Griekenland de bakermat zijn? Neen, want behalve de boven aangevoerde argumenten, die tegen deze veronderstelling pleiten, zijn er ook in Indië zelf nog wel bewijzen, dat de overgeleverde verhalen daar niet de oudste zijn. Lang voordat de dierenfabels in Griekenland in zwang kwamen, bedienden de Indische wijzen er zich al van om hun lessen uit te delen. Dat kan men uit de Boeddhistische geschriften lezen.

De Griekse fabels van Aesopus zijn in den Romeinsen keizertijd door Phaedrus in het Latijn vertaald, en wel in versvorm. Omstreeks de tweede eeuw voor Chr. had de Syriër Babrius ze al in Griekse verzen overgebracht, en deze zijn voor een deel in het Latijn vertaald door zekeren Avianus.

Deze Latijnse teksten zijn telkens weer omgewerkt, zowel in proza als in poëzie, en in verschillende talen vertaald, in 't Frans onder den titel: Ysopet, in het Diets als: Esopet. Van de Dietse Esopet zijn nog 67 fabels bewaard gebleven met een proloog, waarin de dichter zegt, dat hij ‘in die ere ons Heren bi beesten ende bi vogelen wille leren die nature van den lieden’.

In de oudste dierenverhalen hadden de beesten geen namen. Pas in het begin van de 12de eeuw is een Nederlander begonnen de dieren namen te geven. Het oudste bekende gedicht, waarin de dieren eigennamen dragen is de Ysengrimus, ± 1150 door meester Nivardus, waarschijnlijk een Gentsen monnik, gemaakt. De Franse dierdichten, die van de 12de tot de 19de eeuw ontstaan zijn, werden samengevat onder den naam: Roman de Renart. In het Duits heeft de Elzasser Heinrich der Glîchesaere de verschillende dierenverhalen verenigd in:: Isengrînes Nôt. Isegrim is de wolf, ‘de man met een ijzeren helmmasker’.

De fabels waren van verschillenden aard. Zij konden een didactisch karakter hebben, zoals de leerdichten. Dan werd het nuttige met het aangename verenigd; de stof, waarin men de lezers of hoorders wilde onderwijzen, werd in een smakelijken vorm opgedist. Soms waren de verhalen zuiver epische sproken, maar ze werden ook vaak aangewend om mensen en toestanden te hekelen. Nu kon in de Middeleeuwen niet ieder-

[p. 14]

een lezen en schrijven, die kunst verstond men bijna alleen in de kloosters. Dat waren de brandpunten van de wetenschap. Daar vond men ook de dichters, die hun letterkundige voortbrengselen opschreven en zo voor het nageslacht bewaarden. Aanvankelijk schreef men in hoofdzaak Latijn. De dierenfabels waren erg in zwang bij de kloosterbroeders: wat was nu een mooier middel om elkaar er eens flink door te halen en in het zonnetje te zetten? Het schijnt zelfs te zijn voorgekomen, dat men de fabelen tot toneelstukken omgewerkt en zo opgevoerd heeft! Ook de Middeleeuwse beeldende kunst kent tal van voorstellingen, die in de dierenfabelen hun oorsprong vinden. Zo kan men onder de reliefs van de Fonte Maggiore te Perugia afbeeldingen van den wolf en den kraan, en van den leeuw zien; ook op het stadhuis aldaar komen verschillende tonelen uit de Aesopische fabelen voor. Het blijkt dus wel duidelijk, dat de dierenfabels in de Middeleeuwse kunst een vrij belangrijke plaats innamen. In allerlei vormen: proza, poëzie en beeldende kunst, en ook in onderscheidene talen komen ze te voorschijn. In een wel zeer bijzonderen vorm is het dierenverhaal gevonden in de Universiteitsbibliotheek te Utrecht. Het zit achter in een handschrift over landhuishoudkunde en is geschreven in het Latijn in den vorm van een littera citatoria, d.i. een dagvaarding, die Koning Leeuw heeft gezonden aan den haas en den ezel, met een verslag van hun zending door den haas. Deze gewichtige documenten zijn ongetwijfeld in kloosterkringen ontstaan. Niet alleen in Utrecht, ook in Palermo, Wolfenbüttel, Praag en Breslau bevinden zich exemplaren van dit dierenverhaal in den vorm van een oorkonde. In de laatste drie plaatsen maken ze deel uit van verzamelingen briefmodellen, waaronder ook echte brieven van pausen of keizers, die als voorbeelden moesten dienen voor de bisschoppelijke kanselarijbeambten. Het zal zeker een leuke grap zijn geweest van den een of anderen geestelijke, die ‘clerc’ of ‘notaris’ in een kanselarij was geworden. In het klooster had hij de dierenverhalen leren kennen en in de kanselarij was hij met de oorkonden vertrouwd geraakt. Toen was hij op het idee gekomen deze twee te verenigen en zo ontstond deze leeuwenoorkonde met het deftige hazenverslag! De stukken zijn later bij de middeleeuwse handleidingen, hoe brieven te stellen, terechtgekomen. Evenals tegenwoordig bestonden er ook vroeger geijkte uitdrukkingen en vaste vormen voor den briefstijl. Wie een goede ‘schrijver’ wilde worden, moest dan ook eerst de voorbeelden goed bestuderen. Men kan zich voorstellen, welk een grappigen indruk deze dierenoorkonden moesten maken! Het idee van een door Koning Leeuw uitgevaardigden brief is ook verwerkt in ons Middelnederlandse dierenepos Van den vos Reynaerde. Cantecleer, de haan, vertelt daar aan den koning, hoe Reynaert, die zich voordeed als een vrome kluizenaar, hem een door den koning gezegelden brief liet lezen, waarin deze allen dieren den vrede aankondigde:

‘Sint quam hi als een erimite,
Reynaert, die mordadighe dief,
Ende brochte mi enen brief
Te lesene, here coninc,
Daer uwe zeghel ane ghinc.
Doe ic den brief began te lesen,
Dochter mi in gescreven wesen
Dat gi had coninclike
Ende als een coninc rike
Allen diren ghegheven vrede
Ende allen vogelen mede’.

Ook de dagvaarding, een der oudste en voornaamste motieven van het dierenepos en al te vinden in de Aesopische prozafabelen, komt in onzen Reynaert voor. In het verhaal van den middeleeuwsen grappenmaker ontbiedt koning Leeuw alle dieren naar zijn hof. Allen geven aan den oproep gehoor, alleen de vos verschijnt niet. Nu komen er van alle kanten beschuldigingen tegen den ongehoorzamen onderdaan los en tenslotte worden de ezel en de haas er op uitgestuurd om de vos nogmaals te dagvaarden. Op den terugweg wordt de ezel door den wolf verslonden, de haas weet echter te ontsnappen en moet nu alleen verslag van den tocht uitbrengen. Het verhaal is samengeflanst uit allerlei brokken van verschillende dierenfabels. De stukken zijn uit Noord-Italië afkomstig en dateren uit het eind der 13de of het begin der 14de eeuw. Het is aardig, dat ze tussen de oefenbrieven terecht zijn gekomen. Misschien zou men zich ook thans de droge, vormelijke stijl van officiële zakenbrieven gemakkelijker en met meer pleizier eigen maken, als men zulke pakkende, humoristische voorbeelden te bestuderen kreeg!