Onze Taal. Jaargang 19

[p. 45]

[Nummer 12]

Invloed van het Latijn op onze taal

Het Duits is niet de enige taal, die haar invloed op het Nederlands heeft doen gelden. Ook andere talen hebben een steentje bijgedragen tot den groei en de ontwikkeling van onze moedertaal. Al heel vroeg hebben de bewoners van de lage landen bij de zee woorden ontleend aan het Keltisch, zo b.v. kar, middelned. karre of kerre, en rijk, middelned. rike. Maar veel meer woorden hebben zij overgenomen uit het Latijn. Het Latijn was de taal van de Romeinen, wier machtige rijk zich ver buiten Rome uitstrekte. Wie heeft niet gehoord van Caesar, den groten veldheer, die het waagde met zijn legers over de Alpen te trekken? De Romeinse troepen marcheerden steeds verder naar het Westen. Tenslotte drongen zij ook in de streken aan de kust door, en waar thans onze steden Leiden en Nijmegen liggen, waren eens de Romeinse legerplaatsen Lugdunum Batavorum en Noviomagus te vinden. De Romeinen kwamen niet alleen: zij brachten hun eigen zeden en gewoonten mee, en de hier wonende Germaanse stammen maakten kennis met gereedschappen, dieren, planten en allerlei vreemde voorwerpen, waarvan zij nog nooit gedroomd hadden. Hoe moesten zij al die onbekende dingen nu noemen? Lag het niet voor de hand, dat zij ze aanduidden met de woorden, die zij de Romeinen ervoor hoorden gebruiken? Ja, geheel ongemerkt begonnen zij zelfs bekende zaken, waarvoor zij zelf namen hadden, met den Latijnsen naam aan te duiden. Het woord paard b.v., dat ons als zuiver Nederlands in de oren klinkt, is afkomstig van het middellatijnse paraveredus en heeft het oorspronkelijke middelnederlandse ors, ons ros, langzamerhand in een hoek geduwd. Tot de vroegst overgenomen woorden behoren die, welke door hun k voor e en i bewijzen hier reeds te zijn binnengedrongen, toen de Latijnse c nog als k werd uitgesproken, zoals keizer (Caesar), kelder (cellarium), kers (ceresia), kervel (caerifolium), kist (cista). Daarentegen zijn cel (cella), ceder (cedrus), cijns (census), cither (cithara) pas later overgenomen, toen de Lat. c als s werd uitgesproken. Zo zijn ook de woorden, die voor de Lat. v w hebben van vroegeren datum dan die de Lat. v als v weergeven. Tot de eerste groep behoren middelned. wile (velum), wijn (vinum), wal (vallum), wan (vannus), pauw, mnl. pawe (pavo). Maar vesper (vesper), viool (viola), vijver (vivarium) behoren tot de tweede groep. Onze vroegste voorouders gingen echter niet altijd op dezelfde wijze te werk. Soms namen zij de Latijnse woorden zomaar over, zoals zij met de namen van de maanden hebben gedaan, een anderen keer gingen zij het Latijn netjes vertalen; zo zijn wij aan onze namen van de dagen gekomen. Allereerst de Zondag. De Romeinen noemdien dag dies Solis, d.i. dag van de zon. Ons Zondag is dus letterlijk uit het Latijn vertaald. Zo heette Maandag bij de Romeinen dies Lunae, d.i. dag van de maan. Dinsdag, in het middelned. ook wel Dijsdach of Dijsendach, was de dag van Thing of Thik, een bijnaam van den krijgsgod Mars, naar wien de Dinsdag in het Lat. dies Martis werd genoemd. Woensdag is een samentrekking uit Wôdanesdag, de dag van Wodan, in het Lat. dies Mercurii, de dag van Mercurius. Dan volgt de dies Jovis, vertaald als Donarsdag, thans Donderdag. Vrijdag is geen vrije dag, misschien tot spijt van onze lezers, maar zij zullen er zich wel bij moeten neerleggen, want het woord is ontstaan uit Friadag, oudnoors Frjadagr,

[p. 46]

de dag van Frija; dit is een vertaling van het Lat. dies Veneris, de dag van Venus. Dezelfde stam vinden we in ons werkwoord vrijen, welk woord verwant is met het oudsaksisch frîehan, frîohon, ags, frêogan, gotisch frijon, met de betekenis van: liefhebben. Dit alles geeft ons echter nog niet het recht om den Vrijdag nu voortaan maar als een dag om te vrijen te beschouwen! Tenslotte komt dan nog de Zaterdag, die nu eens niet vertaald is, maar gewoon overgenomen uit het Lat. dies Saturni, dag van Saturnus.

Ook andere woorden zijn al vroeg van de Romeinen overgenomen. Woorden als meier (major), metten (mattina, uit matutina), waarbij de Lat. a onder invloed van de volgende i of j tot e is geworden (i-umlaut) moeten reeds voor de 9de eeuw in het Germaans zijn opgenomen, evenals woorden, waarin de lange Lat. ê met ie of ij (vroeger ī) zijn weergegeven. Voorbeelden hiervan zijn: riem (remus), spiegel (speculum), spijs spesa).

Heel wat woorden, die tot de kerktaal behoren, hebben wij aan het Latijn te danken. Verscheidene daarvan zijn van Grieksen oorsprong en zijn via het Latijn in onze taal doorgedrongen. Ons woord kerk b.v. stamt uit het Griekse ϰυϱιαϰὸν (kuriakon), dat ‘van den heer’ betekent. Paus komt van het Griekse πάπας (papas) en priester van πϱεςβύτεϱος (presbuteros), dat we terugvinden in Presbyteriaans. Ook leek, klerk, diaken, monnik en aalmoes zijn van Griekse afkomst. Barmhartigheid is echter een letterlijke vertaling van het Latijnse misericordia. Echte Nederlandse woorden in de kerktaal zijn o.a. hemel, hel, doop, biecht, gemeente en vasten; deze zijn alle van Germaansen oorsprong.

Woorden, die voor de 12de eeuw uit het Latijn zijn overgenomen, kregen het Germaanse accent, d.w.z., dat de klemtoon op den eersten lettergreep viel, zoals bij zólder uit Lat. solárium, vénster uit Lat. fenéstra.

Niet alleen in de oudste tijden, toen de Romeinen hun macht hier trachtten te vestigen, ook later bleef het Latijn groten invloed op onze taal uitoefenen. Het Latijn was immers de taal van de wetenschap, die in de M.E. in ons land voornamelijk in de kloosters werd beoefend. Bij Jacob van Maerlant vinden we simme en s(c)imminkel voor aap, uit Lat. simia en simiuncula. Ook gaf hij letterlijke vertalingen uit het Latijn, zoals zeepaert uit equus marinus voor het tegenwoordige walrus; hazenvoet, uit buteo lagopus voor onzen buizerd. De schrijftaal van officiële stukken was doorspekt met letterlijk uit het Latijn vertaalde of aan het Latijn ontleende formules en woorden, die zich gedeeltelijk de eeuwen door gehandhaafd hebben. Een voorbeeld hiervan is de z.g. pluralis majestatis: wij voor ik. Een ander voorbeeld is ons woord datum, dat eigenlijk ‘gegeven’ betekent. Een oorkonde eindigde nl. met: Gegeven (Lat.: datum) en dan volgde de ‘datum’, de dagtekening. Inventaris, mandaat, clausule, kapittel (hoofdstuk), artikel, nummer, inkluis, en ook verkortingen als P.S. (post scriptum) en N.N. (nomen nescio, d.i.: den naam weet ik niet) behoren tot deze groep.

En nu de M.E., was het toen gedaan met den Latijnsen invloed? In het geheel niet! Het was dan ook geen overbodige weelde, dat er woordenboeken ter verklaring van vreemde woorden verschenen! In 1650 kwam Lodewijk Meyer met zijn ‘Nederlantsche Woordenschat’ voor den dag, in 1773 verscheen de ‘Woordentolk of Verklaring der voornaamste onduitsche en andere Woorden in de hedendaagsche en aaloude Rechtspleginge voorkomende’ van Thymen Boey en ook in de 19de eeuw zagen weer nieuwe vreemde-woordentolken het licht.

Juist zij, van wie wij het misschien het minst zouden verwachten, bevorderden den invloed van het Latijn. Wie? Wel, de taalzuiveraars, de puristen! Niet, dat zij de woorden zomaar overnamen, neen, maar zij gingen alles letterlijk vertalen en voerden zo den geheel met ons taaleigen strijdenden Latijnsen zinsbouw in! Vooral Hooft maakte zich hieraan schuldig. Zo schreef hij b.v.: Hij zeide te zullen doen tgeen hij verstond tot 's Konings dienst te strekken. Dit is een zin met den Latijnsen accusativus cum infinitivo: tgeen hij verstond te strekken enz., in plaats van hetgeen, waarvan hij meende, dat het strekte enz. Ook de nu nog gebruikelijke grammaticale namen: zelfst. en bijv. naamwoord, voornaamw., telw., lidw., werkw., bijwoord, voorzetsel, voegwoord en tussenwerpsel dagtekenen uit de 16de eeuw, toen zij letterlijk uit het Latijn werden vertaald.

Het als zelfst. naamw. gebruikte verleden deelwoord in actieve inplaats van passieve betekenis is ook al door de Romeinen in onze taal gebracht: onze oudgedienden, geleerden en gezworenen zijn niet anders dan letterlijk vertaalde emeriti, docti en iurati! Zelfs het passieve gebruik van intransitieve (onovergankelijke) werkwoorden: er wordt gefluisterd voor: men fluistert of: ze fluisteren, is een Latinisme. Zo vinden de macht en de cultuur van het oude Romeinse wereldrijk, ook nu dit sinds lang is verdwenen, thans nog hun weerslag in onze taal!