Onze Taal. Jaargang 15

[Nummer 1]

Vergeefs of vergeefsch
Bijwoord of bijvoeglijk naamwoord?

Ons advies werd gevraagd terzake van de schrijfwijze van het bovenstaande woord, met s dan wel met sch, dus beschouwd als bijwoord of bijvoeglijk naamwoord, in de volgende zinnen:

1)	na eenige jaren bleek duidelijk dat alles vergeefs geweest was;
2)	hij deed alle mogelijke pogingen, doch het was vergeefs;
3)	ik spaarde moeite noch kosten, echter vergeefs;
4)	het is vergeefs, nog langer bij dit punt stil te blijven staan;
5)	alle pogen bleek vergeefsch;
6)	hij gaf zich alle moeite, doch het was vergeefs;
7)	hoe ik mij ook inspande, het was vergeefs.

Volgens den schrijver is het duidelijk dat in zin 5 het woord met sch geschreven wordt, daar ‘pogen’ het onderwerp is en ‘bleek vergeefsch’ het gezegde vormt. In dit gezegde is ‘bleek’ het werkwoordelijk deel en ‘vergeefsch’ het naamwoordelijk deel. Een naamwoordelijk deel van het gezegde wordt immers gevormd door een bijv. naamw. of zelfst. naamw. en dus kan, volgens den schrijver, het woord hier alleen met sch worden geschreven. In de zinnen 1, 2, 4, 6 en 7 is z.i. het onderwerp: alles, resp.: het; ‘vergeefs’ zou daarom volgens den regel in al die gevallen ook met sch moeten geschreven worden omdat het overal naamw. deel van het gezegde is. Toch ziet men het steeds met een s geschreven.

Dat er een grammaticale regel zou bestaan, die eischt, in alle of bijna alle gevallen, door bovenstaande voorbeelden aangewezen, ‘vergeefs’ te schrijven, zegt onze lezer niet; wij hebben dien ook nooit gevonden. Maar hij heeft opgemerkt, dat men doorgaans den vorm met s onder de oogen krijgt. Wij moeten bekennen dat wij ook voorkeur daarvoor gevoelen. Hij vindt dien taalkundig verkeerd, omdat het woord kennelijk adjectief zou zijn. Maar zijn bewijs gaat niet op. Er is onder grammatici verschil van meening over de begrenzing van het ‘naamwoordelijk gezegde’: zal men het uitstrekken tot alle gevallen van onderwerp + het werkwoord zijn (niet zelfst. werkwoord of hulpwerkwoord) en een derde woord of woordgroep? Of het beperken tot subject + zijn + naamwoord? Blijkbaar houdt onze lezer het met de eerste opvatting. Maar dan sluit hij ook de mogelijkheid in, dat het ‘naamwoordelijk deel’ niet een echt naamwoord is; het kan ook zijn: voornaamwoord, deelwoord, infinitief, voorzetsel + te + infinitief (om te huilen), voorzetsel + lidwoord + substantief (in de war, uit de mode), een genitief, een bijwoord. Het laatste is verre van zeldzaam: de kachel is uit, de lente is nabij, mijn taak is af, de sleutel is weg, de koek is op, de klok is achter, enz. Het is dus niet uitgesloten, dat het bijwoord ‘vergeefs’ naamwoordelijk deel zou zijn. Wil men weten, of in de bovengegeven voorbeelden dit woord is op te vatten als adjectief of als adverbium - om daarnaar de spelling te regelen -, dan moet men dat op andere wijze onderzoeken dan onze lezer deed. Het schijnt niet zoo gemakkelijk uit te maken; misschien zijn wel beide zienswijzen te verdedigen, want zooiets komt in taalzaken ook meer dan eens voor.

Laten wij aannemen, dat de begrippen adjectief en adverbium voor ieder op dezelfde wijze vaststaan, dan kan er toch nog twijfel ontstaan bij de overgangsgevallen: zijn ‘toe’ en ‘uit’ en ‘nabij’ adjectieven in: een toeë deur, een uite kachel, een nabije toekomst? De eerste twee moge

[p. 2]

men nog als onfraaie vrijheden van familiare praattaal eigenlijk veroordeelen, het laatste heeft een onbetwiste plaats in de meer verzorgde spreek- en schrijftaal. Hooft heeft het reeds. En het tegengestelde bijwoord: verre, ver, kreeg al in de middeleeuwen volle bijvoeglijke aanwending als attribuut.

Tevreden is zonder eenigen twijfel bijvoeglijk naamwoord in: de baas was tevreden, zoowel als in: een tevreden baas, maar er is een tijd geweest dat het een bijwoordelijke bepaling was: in vrede, in rust. Die uitdrukking werd geleidelijk tot één woord, synoniem met: bevredigd, gerust, voldaan, vergenoegd -, kreeg daarna, als naamwoordelijk deel, geheel het karakter van adjectief, en werd eindelijk ook vóór zelfst. naamwoorden geplaatst (attributief).

Maar hoe staat het nu met thuis, terecht en het 17de-eeuwsche: te of ter degen? Geen van alle hebben den attributieven staat bereikt, maar praedicatief doen zij alle eenigszins den dienst van adjectieven: ik ben hier, voel mij hier, heelemaal (volkomen) thuis; daar zijn we niet van thuis; we zijn terecht (op de juiste plaats); nu is 't te(r)degen (behoorlijk, goed)? Het W.N.T. heeft voor terdegen als adjectief een eigen plaats; en het zegt bij ‘terecht’, dat het bij koppelwerkwoorden als bijvoeglijk naamwoord kan worden beschouwd. Bij ‘thuis’ geeft dezelfde redacteur die opvatting echter niet. Wij zouden óók bij te(r)deeg en terecht aarzelen om van bijvoeglijk naamwoord te spreken.

Als opmerkelijk verschijnsel hebben wij in de Nederlandsche (en de Friesche) taal talrijke, ten deele al eeuwenoude verkleinwoorden van bijwoordelijken aard en oorsprong; verscheidene er van kunnen met: ‘het is’, ‘het was’ worden verbonden, sommige zelfs, in de familiare taal, met ‘zijn’ verbonden bij een persoonlijk onderwerp voorkomen: het is welletjes, netjes, dunnetjes; de zieke is minnetjes, slapjes, zwakjes; hij was nogal welletjes; wat ben je stilletjes. Zijn ze dan bijvoeglijk naamwoord geworden? Wij gelooven het niet. Wij gebruiken ook het onverkleinde wel, vanouds specifiek bijwoord naast het adjectief goed, op die manier: is het wel met hem? Hij is wel.

Een verre vriend - ver gewaand althans - staat plotseling voor ons; hij kwam geheel onverwacht. Wij hebben, zeggen wij, onverwachts bezoek gekregen. En wij kunnen vertellen van: dat onverwachtsche bezoek, en dien onverwachtschen gast (deze adjectieven vermeldt het W.N.T. niet, maar zij komen ons heel gewoon voor. De parallel: onverhoedsch heeft het W.N.T. wel). De gast zelf kan zeggen: Is (was) dat niet onverwachts?

Is dit laatste nu adjectief? en dus, volgens De Vries en Te Winkel, met sch te schrijven? Wie zal het beweren?

(Wordt vervolgd)