Onze Taal. Jaargang 14

[Nummer 9]

Nog eens: vormingen met ont-. (met eenige beschouwingen over woordvorming)

In ons nummer van April schreven wij over vormingen met ont-, o.a. over die met ‘privatieve’ functie, dus ter aanduiding van het begrip ontneming; zoo bv. ontadelen, ontbladeren, ontbolsteren enz., dus: ontdoen van adel, van blad, van bolster enz. Dit stukje kwam onlangs ter sprake en men vroeg: ‘Kan men zoo doorgaan, kan men op deze wijze telkens van zelfst. naamwoorden werkwoorden vormen met de beteekenis: ontdoen van?’ Ons antwoord luidde: ‘Dat hangt er van af; soms wel, soms niet’, waarop de vrager: ‘Weer zoo'n halfslachtig antwoord! Wanneer wel, en wanneer niet? - Ontspijkeren bv.; iemand van mijn kennis bracht het onlangs ter sprake: kan dat of kan dat niet. En zoo neen, waarom niet; wat is de regel in dezen?’ - En weer moesten wij zeggen: ‘Dat hangt er van af; soms wel en soms niet. Een regel zouden wij niet kunnen geven; hier moet het taalgevoel den weg wijzen’.

*

Laat ons de zaak eens bezien. Dat ontspijkeren bv.: wanneer kunnen wij dat gebruiken? Wij zouden zeggen dat men het zou kunnen bezigen voor het ontdoen van spijkers als geregeld voorkomende werkzaamheid, wanneer daarvoor in bepaalden kring een afzonderlijk werkwoord noodig zou zijn. In het sloopersbedrijf bv. zou ontspijkeren heel goed een vaste term kunnen zijn.

In allerlei beroepen en kringen vindt men zulke speciale denominatieve afleidingen met ont-, ter aanduiding van het gedurig voorkomende wegnemen van iets uit een samenhangend geheel. Men vindt: ontplanken (scheepsbouw), ontbaarden, ontgommen, ontharen, onthoornen, onthuiden in verschillende industrieën; ontkurken, ontgraten in keukenbedrijf; onthoofden, onthalzen, ontlijven bij de justitie; ontbosschen, ontwouden bij ontginningen; en zoo meer.

Maar voor incidenteel gebruik zouden wij deze vorming niet willen aanbevelen: wie een kistje in elkaar slaat om zijn vrouw een brandje voor den rookduvel te verschaffen, zegt: wacht even, ik zal er eerst de spijkers even uithalen, uitdoen (men schrijft licht: het van spijkers ontdoen). Niemand zal zeggen: ik moet de plankjes nog ontspijkeren. Tenzij men droog komiek wil zijn. Schertsend zal men zoo ook iemand kunnen onthoeden, ontbeffen enz., hem verzoeken zich te ontjassen of te ontmantelen (Het bekende ontmantelen hoort weer in een vak: het militaire of het stedebouwkundige).

*

Maar een vaste regel is dit niet, want niet alle denominatieve werkwoorden met ont- die wij kennen, veelal oude vormingen, beantwoorden aan deze voorwaarde. Oude vormingen kunnen echter lang niet altijd voor het heden nog als model gelden. Wat in oude tijden productieve vorming was, hoeft het nu niet meer te zijn. Ook moet men rekening houden met het verschil van algemeene en litteraire, dichterlijke taal. En ook daarmee, dat in den loop des tijds uit litterair gebruik een woord in de algemeene taal kan over-

[p. 34]

gegaan zijn. Het W.N.T. geeft o.m.: ontpareld (Bilderdijk), ontperuyckt (Huygens), ontprullen (Luyken); wij herinneren ons van Huygens: ontstraten. Laat ons verder denken aan woorden als ontraadselen, ontsluieren, ontvleesd, ontlommerd. (Vaak komen ze alleen als verleden deelwoord voor.)

*

Omgekeerd zal men ook niet alle vakkundige, ambachtelijke, industrieele ontneming van een kleiner ding aan een grooter geheel, waarmede het eerst samenhing, kunnen uitdrukken door een van den naam van het weggenomen ding afgeleid werkwoord met ont- er voor gevoegd. Zoo ‘logisch’, of wel, zoo machinaal gaat het in de taal niet toe. Gelukkig maar, want het zou een eentonig, armzalig, doodsch taaltje opleveren: de verschillende fabrikaten kunst- of hulptaal toonen het voldoende aan. Voor de levende taal kan men zekere algemeene regelmatigheden aanwijzen: de regels; die zeggen hoe het vaak gaat, maar zelden hoe het altijd, zonder uitzondering, moet. Elke regel brengt zijn uitzonderingen mee. Het meest ‘wetmatig’ is de ontwikkeling der klanken; veel vastheid toont ook nog de vormleer; en bij alle fijnheid van onderscheidingen ook de zinsbouw; het minst te vangen in een net van regels is de samenstelling en de groei van den woordenschat; waarbij de woordvorming zulk een groote rol speelt. Wie kan bv. nauwkeurig uitleggen, waarom men soortverwante dingen nu eens benoemt met een afleiding op dom, dan op heid, een derde maal op schap, in een ander geval weer met -ij? En waarom deden nauw verwante talen hier vaak nog weer een verschillende keuze? (Bv. hertogdom, graafschap, mogendheid, abdij; ziekte, illness, krankheit, sjukdom).

*

Een zelfden dienst als deze werkwoordelijke afleidingen met ont- verrichten vaak werkwoorden van een ander type: de zoogenaamde ‘privatieven’ (privare = berooven): doppen, villen (vel), pellen, schillen, wieden (wied = onkruid), stoffen, roomen, toppen (van planten), vlooien (een hond), gallen (een visch), kroozen (een sloot), punten (van hoofdhaar) e.a. Verder zijn tal van niet afgeleide werkwoorden in gebruik om het begrip ‘ontneming van iets’ uit te drukken, elk doorgaans voor één bepaald ding. Een vogel wordt geplukt (niet ge- of ont-veerd), noten worden gekraakt (niet gedopt of ontdopt), boonen worden afgehaald (niet gepunt, ontpunt of ontdraad), steenen worden gebikt of afgebikt (niet ontkalkt of ontpleisterd), men laat zich scheren (niet ontbaarden), een paling stroopt men (niet villen of ontvellen), koren want men (niet kaffen of ontkaffen). Enzoovoort. En ten slotte zal men, ondanks deze verscheidenheid van korte uitdrukkingsmogelijkheden, toch nog vaak de voorkeur geven aan den ietwat langeren weg der verbinding van een werkwoord, dat meer in het algemeen ‘wegnemen’ beteekent, met den naam van hetgeen weggenomen wordt. Ook de algemeen bekende ‘ont-’ afleidingen vervangt men zoo nog veelal in de algemeene omgangstaal. Men zegt zelden of nooit ‘ontgrendel de deur’; maar: doe de grendels van de deur. En wat hoort men vaker: zich ontkleeden, of: zijn kleeren uitdoen?

*

Dit kunnen wij dus wel zeggen: de ‘privatieve’ afleidingen met ont- hebben doorgaans voor ons taalgevoel iets beroep-achtigs, of anders iets stijfs en statigs, waarom wij ze dan ook veelal reserveeren voor de schrijftaal en den hoogeren spreekstijl.