Onze Taal. Jaargang 11

[p. 23]

Oude zegswijzen.

Oprel.

‘Bij ons noemt men een schuinen weg, waarmee men een dijk opgaat, een oprel; waar kan dat woord vandaan komen?’

§§ - Dit ‘oprel’ is een bijvorm van ‘opril’ en dit laatste woord is weer een verbastering van ‘april’. Dit ‘april’ is ontleend aan het oude Fransche woord ‘appareille’, een ouden bijvorm van ‘appareil’, een afleiding van het werkwoord ‘appareiller’, dat afstamt van (nu zijn wij er eindelijk!) pareil, uit lat. ‘pariculus’, het verkleinwoord van par.

De oorspronkelijke zin is: gelijk bij gelijk voegen, samenvoegen, inrichten, toestellen, een beteekenis echter die een aantal wijzigingen toeliet. De ‘appareille’ van een dijk was eigenlijk de inrichting, de aanleg er van, in 't bijzonder de helling die er aan gegeven werd.

In modern Fransch zegt men thans voor appareille ‘rampe’, het Engelsch gebruikt neven ‘the ramp’: ‘the appareille’ of ‘apparel’, het Duitsch kent naast: die Auffahrt nog ‘die Apparelle’. Wij hebben ‘appareille’ vervormd tot: apparelle, apparèl, apperèl, aprel, april. Zooals: ach, af, rat en sap in de volkstaal: och, of, rot en sop werd, aksel werd tot oksel en fr. café tot koffie, zoo ging ons ‘april’ over in ‘opril’, dat bovendien goed het ‘op loopen’ van een helling kon uitdrukken. Daar is niets tegen, zegt Matthijs de Vries, maar nu te gaan spreken van afril, zooals sommigen doen, is dwaas. Dat is een misbakje, dat niet in de taal mag doordringen.

Kaplaken.

Een eigenaardig woord, dit ‘kaplaken’. Aanvankelijk laken voor een (nieuwe) kap, om een kap (= mantel) van te maken. Ook de som gelds, welke aan ondergeschikt personeel werd geschonken om dit laken te bekostigen, en dan bij overdracht de benaming voor een (jaarlijksch) geschenk in geld (gratificatie) voor het bewijzen van zekere diensten. Dus aanvankelijk ongeveer wat wordt aangeduid met Trinkgeld, pourboire; teekenend dat ons volk liever een nieuwe jas koopt dan een borrel drinkt. Of heeft de naamgever zijn brave bedoeling in het woord gelegd tot een les?

De uitdrukking kaplaken wordt veel gebruikt bij de koopvaardij, en duidt dan aan: een zekere verhooging van den prijs van de vracht, ten bate van den schipper. Fransch: chapeau (de maître); Engelsch: hatmoney. ‘Because dropped in a hat’, zegt Murray, maar Sir James is hier in de war. Hij verwijst naar sp. sombrero; blijkbaar kende hij ons ‘kaplaken’ niet. Zijn oudste citaat is van 1676 C. Molloy: De Jure Maritimo. Toen kenden wij het woord al meer dan een eeuw.

Sombrero (del patron). De Spanjaarden denken dus ook aan een hoofdbedekking, en niet aan een mantel, zooals wij. Misschien heeft men de uitdrukking in andere landen van ons overgenomen, toen het allang geen gewoonte meer was bij de kapiteins, om een kleedingstuk voor hun ‘kaplaken’ aan te schaffen. Als men in Spanje ons ‘kap’ als ‘(kap)mantel’ verstaan had, had men niet van sombrero gesproken, want het Spaansch kent ‘capa’ voor mantel. Capa y sombrero, jas en hoed. Was het Fransch soms de bemiddelaar geweest tusschen Nederlandsch en Spaansch? Het Deensch kent de uitdrukking: kaplak(en), het Zweedsch: kaplake.

Kaplaken: zekere vereering die een Schipper boven de vracht der goederen bedingt. Een zekere Somme van penningen, of een nieuwe Vlagge voor den Schipper; die hy boven zyn bedongen Vracht-Loon geniet. De vereering die een Koopman den Schipper geeft boven zyn bedongen vragt (Présent du Marchant au Maître de Navire à son arrivée à bon Port, outre son fret). Zoo 18de-eeuwsche woordenboeken. Een 19de-eeuwsche uitlegger verklaart: Soms maakt men wel bij de vracht bepalingen, dat boven dezelve 10 of 15 percent avarij, en bv. f 50. - kaplaken betaald moet worden; zijnde het eerste naar zekere usantiën, als eene te gemoet koming in schade van het schip, en het laatste eene bijzondere belooning voor den schipper.

De oudstbekende plaats van het woord in dezen zin luidt: ‘Boven dese heeft de schipper noch ontfaen voor averye en caplaken XI lb., XVIII schell. grooten’ (a^o 1575).

Kaplaken (Engelsch: primage): een percentsgewijze te berekenen opslag op de vracht, welken wel, gemeenlijk, de reederij zich-toeëigent, doch waarvan de schipper een, door zijn contract met den reeder vastgesteld, aandeel bekomt. Alle die laatste vrachten met 5 pct. kapgeld (N. Rott. Courant van 10 November 1887).

Interest.

Een woord, overgenomen uit het Latijn en oudtijds gebezigd met verschillende beteekenissen. Vooreerst: schade, verlies; ‘scae ofte interest’. ‘Ten zeer grooten intereste ende zwaren verdriete van alle de inghesetenen van den lande.’ ‘Siet nu wat grooten schaede, intereest ende verlies dat die Geusen onser stadt aenghedaen hebben.’ In West-Vlaanderen is int(e)rest in deze beteekenis nog in bloeiend gebruik. ‘De rupsen doen veel interest aan de fruitboomen.’

Uit dit gebruik van interest heeft zich ontwikkeld het begrip: vergoeding van schade, schadeloosstelling; fra. ‘dommages (et interêts)’, eng. ‘damages’; en hieruit weer ons tegenwoordig gebruik i.d.b.v.: percentsgewijze vergoeding voor het gebruik van geleende gelden, of wegens een onafgedane schuld; rente dus (dit laatste ook uit het Latijn, door het Fransch). Sommigen schijnen

[p. 24]

onderscheid te maken tusschen ‘rente’ en ‘interest’; in het jaarverslag van een Hypotheekbank vinden wij vermeld: Hypotheekrente (ontvangen vergoeding voor uitgeleende gelden), interest (hier: uitbetaalde vergoeding voor opgenomen gelden); verder: Interest effecten (ontvangst). Waarop deze onderscheiding steunt, is ons niet bekend.

Een akelig gebruik - in den handel voorkomende - is ‘interesse’ voor: belangstelling. ‘Hebt U interesse voor dit artikel?’ Een lezer van ons blad zegde onlangs zijn abonnement op: hij had ‘geen interesse’ meer.

Een akefietje.

Een leelijk, naar ak(k)efietje; ironisch: een lekker akefietje. Algemeen gebruikelijke uitdrukking in de gemeenzame taal ter aanduiding van iets onaangenaams, of lastigs. ‘Drommels! dat was een naar akkevietje voor je’ Beets, Camera Obscura. (Wij spreken het woord thans met een scherpe f uit.) (Wb. d. Ndl. Taal II, II, 2)

De oorsprong van het woord is niet met zekerheid bekend. Men heeft gedacht aan een verkleinwoord van ‘akefi’, uitroep van walging en afkeer, maar deze verklaring heeft dit bezwaar, dat er geen enkel soortgelijk voorbeeld bestaat van een concreet zelfst. nw., op die wijze van een tusschenwerpsel afgeleid. Waarschijnlijker is een andere uitlegging, volgens welke ‘akefietje’ een verbastering is van lat. aqua vitae, levenswater, eau de vie, brandewijn; een uitdrukking, gangbaar o.a. in de Noordsche landen, en ook bij ons vroeger niet geheel onbekend. Bij Langendijk: F. Geef aqua vita. K. Geef jannéver!

Een ‘aqua-vitje’, akevietje, ak(k)efietje zal dan eigenlijk een slokje, een borrel, een neutje, een pierenverschrikkertje beteekenen en ironisch gebezigd zijn voor: een onaangenaam of lastig werkje; een overdracht, zeker niet bevreemdend in onze volkstaal, die altijd bijzonder veel heeft opgehad met ironische uitdrukkingen.

Van haver tot gort.

Oorspronkelijk: van aver te (tot) aver. Het woord aver beteekende: kind, nakomeling. De uitdrukking wilde zeggen: van het eene geslacht op het andere, van ouder tot ouder. ‘De ampten en staaten, hun toekoomende, volghends 't recht, van aaver t'aaver, geërft (Hooft).

Het woord aver is in onbruik geraakt, wij wisten dit ‘van aver tot aver’ niet meer thuis te brengen en maakten er maar ‘haver’ van ‘Van haver tot haver’ beteekende echter ook niets, en zoo ontstond ‘van haver tot gort (of: tot gerst)’.

Boterham.

Een lezer te Eindhoven schrijft, dat in Brabant de arbeiders een boterham een dubbele boterham noemen, in tegenstelling met een snede (snee brood).