Onze Taal. Jaargang 11

[p. 7]

Oude zegswijzen.

Gispen.

‘Wat is de afkomst van het woord gispen? §§ - Gevormd van znw. gisp, geesel, zweep, smalle riem, roede, gard. Gispen beteekende oorspronkelijk: met een ‘gisp’ slaan, geeselen. ‘Gelijck een Drijf-tol, die niet meer geslagen of gegispt en wordt, die valt haest in onmacht end blijft liggen.’ In Zuid-Nederland - zegt het Wb. d. Ndl. Taal -, in Vlaanderen dus, is gispen nog in gebruik voor: in het water slaan en het daardoor omhoog doen spatten. ‘Hij gispte water in mijn gezicht.’ Vandaar zelfs: water gispen, voor water sproeien, spuiten. Onpersoonlijk: gispt, in toepassing op een kortstondige regenbui.

In de algemeene taal is gisp verouderd; wij bezigen gispen thans alleen voor sterk afkeuren. Gisping: vinnige, hekelende berisping.

Om een haverklap.

Oorspronkelijk werd ‘om een (den, 't) haverklap’ gebezigd met de beteekenis: om (ter wille van) een kleinigheid, een nietigheid. Met ‘haverklap’ (ook wel ‘haverslag, haverkaf, haverstroo’) werd dan bedoeld: iets van geringe waarde, klopsel van haver, stroo van haver enz. Misschien hangt ‘haverklap’ samen met nieuw Nederduitsch ‘klapp, klape’, d.i. een handvol, een wischje, een bosje (stroo).

Uit: ‘om een kleinigheid’ ontwikkelde zich de gedachte aan: om iedere kleinigheid, uit de geringste, nietigste aanleiding, en daaruit weer (de thans gewone opvatting): ieder oogenblik, telkens weer.

Kunst- en vliegwerk.

Een uitdrukking ontleend aan het tooneel. Onder ‘kunstwerken’ verstond men toestellen om natuurverschijnselen na te bootsen, en onder ‘vliegwerken’ zulke, waarmede personen en zaken door de lucht werden bewogen.

Het bekende ‘Deus ex machina’ herinnert aan het gebruik van zulk een toestel: een god uit de (tooneel)machine. Als vroeger bij een drama de dichter geen kans zag tot een behoorlijke ontknooping te komen, liet hij de goden verschijnen - die immers alles konden - om aan de handeling een einde te maken.

Bijloo.

‘Waar komt het woord bijloo vandaan, dat men wel in oude geschriften tegenkomt?’

‘Bijloo’ (ook wel geschreven: beloo, bijloy, beloy) is een vroeger zeer bekende uitroep om een verzekering te bekrachtigen. De samensteller van Dl II van het Wb. d. Ndl. Taal zegt dat de oude vorm bilode moet zijn geweest; de oorsprong daarvan is, ondanks vele gissingen, nog niet gevonden.

Neutje.

Een ‘slokje’, een borrel. Waarschijnlijk een notedop vol. ‘In sommige dialecten’, zegt het Wb. d. Ndl. Taal, ‘(met name Hollandsche en Zeeuwsche) beteekent neutje ook een klein voorwerpje, b.v. een klein eindje kaars, een klein stukje potlood, een klein appeltje, of ook een klein overschotje van iets, b.v. van naaigaren.’

Kater.

‘Een kater hebben’, zich niet lekker gevoelen na het nuttigen van wat rijkelijk veel ‘neutjes’. De uitdrukking schijnt uit het Duitsch te komen en is daar waarschijnlijk ontstaan in studentenkringen. Zij zou oorspronkelijk geluid hebben: einen moralischen Katarrh haben, en dit ‘Katarrh’ zou dan verbasterd zijn tot ‘Kater’. Maar het is ook mogelijk dat wij bij ‘kater’ werkelijk moeten denken aan een kattebeest, en dan zou de uitdrukking kunnen beteekenen: een gevoel hebben, alsof men een kat in het hoofd heeft, die zijn aanwezigheid kenbaar maakt door van binnen ‘al maar’ te krabbelen.

Nabob.

Een woord, dat de Engelschen hebben overgenomen uit het Arabisch; ‘nuwwâb’, meervoudsvorm van ‘naîb’, d.i. plaatsvervanger, onderkoning, regent, prins. Die heeren wisten doorgaans tijdens hun bewind hun zak te spekken; zij kwamen meestal niet met leege handen thuis. Zoo is Nabob nu de aanduiding geworden van iemand, die in de Oost rijk is geworden.

Profeten, die brood eten.

Ons stukje over profeten, die brood eten, heeft de belangstelling gaande gemaakt van eenige lezers. Het zal hun genoegen doen te vernemen, dat wij denkelijk in onze volgende aflevering een studie over dit onderwerp zullen kunnen opnemen, dat hen stellig bevredigen zal.