Onze Taal. Jaargang 10

[Nummer 1]

Onlogische wendingen in de taal

Taal is menselijke uiting en heeft dus als zodanig psychische inhoud. In een zakelijk, verstandelijk-nuchter betoog zal natuurlijk de ons ingeboren logica overheersen, maar in zijn meer bewogen uitingen schrijft en spreekt de mens affectieve taal, gehoorzaamt hij aan andere, vòller wetten dan die van het koele verstand, toch ook algemeen-menselijke, psychologische wetten. Wie taaluiting alleen van uit de logica wil benaderen, als enig criterium aanlegt: getuigt dat wel van een logische geest, moet haar ongetwijfeld te kort doen. - Ik vertel hier niets nieuws; veeleer mag men zeggen: nu de psychologische taalbeschouwing van de laatste tientallen jaren steeds verder en dieper doorgedrongen is, is dit bezig gemeengoed te worden. Niemand zal zich meer druk maken over een doods-advertentie waarin staat: heden overleed onze enigste lieveling, en de controverse of het moet zijn: de eerste twee of de twee eerste (die ik mij uit mijn jeugd herinner) boezemt ons nauwelijks meer belang in. En toch? Ben ik onbillijk tegenover onze vele ‘taalwachters’ en ‘-schutters’, wanneer ik hun verwijt, dat zij zich, steeds nog, te zeer op louter en onverbiddelijk-logisch standpunt plaatsen bij hun taalcritische functie? Van een der besten onder hen - en stellig de geestigste - van Charivarius is juist een boekje verschenen: ‘Is dat goed Nederlands?’ Over dat boekje - en over Charivarius' verdiensten en tekortkomingen wil ik het niet hebben. Wel is, wat hier volgt, bedoeld als tegenwicht en tegengift tegen de te strict-logische criteria, die velen nog steeds aanleggen bij hun be- en veroordeling van taaluitingen.

Ik begin met Vondel, niet alleen omdat hij met recht de grootste ‘taalbouwer’ der 17de eeuw is genoemd, niet enkel omdat hij de man is, wiens taalgebruik een volstrekt gezag heeft gekregen bij de na hem komende geslachten; maar ook, maar vooral, omdat hij met zijn sterk bewogen gemoed, ons overvloediger dan enig ander gezaghebbend schrijver uit zijn tijd materiaal kan leveren voor onze beschouwing, materiaal dat in de ogen van de rationalistische taalpolitie der 18e eeuw - ik denk hier vooral aan Balthasar Huydecoper - geen genade kon vinden.

Het derde bedrijf van Vondels Faëton (1663) eindigt met een rei van de Uuren (de Horae, de godinnen van de jaargetijden). Daarin komen deze regels voor:

Wat dwaelt, of nimmer dwaelt,
Dit uurwerck magh niet doolen.

Dit uurwerk is: de wisseling van dagen en jaargetijden, het astronomisch, het werelduurwerk dus.

Een woordelijke vertaling levert dus dit op: wat ook stoornissen in zijn regelmatige gang heeft, of wèl steeds regelmatig loopt, dit uurwerk moet regelmatig lopen. De logicus zal hier bedenkelijk het voorhoofd fronsen: wat nimmer dwaelt is hier niet verantwoord, kan op geen wijze in de zin worden betrokken.

Een ander voorbeeld uit Vondel, uit zijn proza-vertaling van Vergilius' Aeneïs. Aeneas, als schipbreukeling geland aan de Noordafrikaanse kust, ontmoet zijn moeder Venus in de gedaante van een Thracische maagd, dus voor hem onkenbaar. Zij onderbreekt zijn jammer-

[p. 2]

klachten met de woorden: Wie ghy zijt of niet, ik vertrouw dat de Goden u niet ongezind zullen zijn (de laatste woorden in enigszins vrije weergave). Wie ghy zijt of niet; logisch dwaasheid. Vondel bedoelt niet anders dan: wie gij ook moogt zijn. En Vergilius heeft alleen quisquis es (lett.: wie gij ook bent). Ook hier is de toevoeging of niet (zijt) logisch niet verantwoord. Overeenkomstige wendingen nu komen bij Vondel herhaaldelijk voor. En, niet alleen bij Vondel. In klassieke talen bijv. zijn deze constructies niet zeldzaam. Ik geef één voorbeeld uit het Latijn. In een van Plautus' Comediën wordt van een vreetzak gezegd: comedit quod fuit, quod non fuit: hij at op wat er was, (en) wat er niet was. De waarde is: hij at (vrat) 't allemaal schoon op.

Laat ons nu het gemeenschappelijke in deze wendingen wat nader gaan bekijken: we hebben hier telkens een twee-ledige verbinding, waarvan de beide leden elkaars tegengestelde zijn (dwalen - niet dwalen enz.); dus niet een verhouding als in: goed en wel, met pak en zak vertrekken, paal en perk stellen aan enz., waar de beide componenten van de tweeledige verbinding synoniemen zijn. Hier twee tegenstellige woorden of zinnen en - van die twee laat zich slechts een logisch in het zinsverband betrekken. De wetenschappelijk-technische term voor zulke wendingen is: eenzijdig gerichte polaire verbindingen.

Wat is de waarde, of wil men de functie, van het tweede, niet logisch verantwoorde lid? Deze: dat het veralgemenings- en versterkingsfactor is, relief geeft aan de logisch wel betrokken component, m.a.w. een affectieve rol speelt. Men kan het niet zonder schade voor het geheel schrappen.

Voor de niet-bevredigde of nog niet overtuigde lezer, die zegt: nu ja, die oudere taal en die artisten...., kom ik ten slotte met voorbeelden uit hedendaagse taal, de taal van Jan en alleman. En het zal mij genoegen doen, als dan enkelen zeggen: ‘hè ja, daar heb ik warempel nooit aan gedacht, maar 't is waar, logisch is dat niet’. Dan is dat een bewijs dat ook het on-logische ons in het bloed zit (gelukkig maar!). En dat het logisch-corrigerend potlood niet te spoedig voor den dag moet worden gehaald.

Hij heeft ons uitgemaakt voor al wat mooi en lelijk is. - Hij komt te pas en te onpas met z'n aardigheden. - Ik ben gewoon overal en nergens geweest, maar ik kon dat patroontje niet meer krijgen. - Men moet er mij niet mee aankomen dat in een paar van deze zinnen het onderstreepte logisch toch wel te verdedigen is. Die zegt: zijn zoon komt te pas en te onpas met z'n aardigheden, heeft niet de bedoeling de hoorder te vertellen dat dat jongmens ook wel eens op het goede ogenblik met een aardigheid aankomt. De waarde van de zin is: hij komt op de meest ongepaste ogenblikken (en het zijn er dan aardigheden naar). En wanneer van een vroegwijs ventje gezegd wordt: hij leest rijp en groen, dan reageert de hoorder alleen op groen en antwoordt: dat moesten z'n ouders toch verbieden!

Natuurlijk zijn er overgangsgevallen, waar men het tweede lid zonder zich in al te ‘logische’ bochten te wringen ook in het zinsverband kan betrekken, maar toch altijd zò, dat het op de achtergrond blijft, slechts aan de peripherie der belangstellingssfeer verschijnt. Maar daarover wil ik het niet hebben. Ik kan slechts hopen door dit materiaal mijn lezers met wel heel ‘on-logische’ constructies vertrouwd te hebben gemaakt en hun kijk daarop te hebben verhelderd. En ik moet tenslotte nog meedelen dat ze voor dit materiaal en grotendeels ook voor de beschouwingen daarover, niet mij dankbaar moeten zijn, maar Dr. J.D. Meerwaldt, leraar in de klassieke talen aan het Barlaeus-Gymnasium te Amsterdam.

Meerwaldt heeft in een tijdschrift dat uiteraard weinig lezers telt (Het Vondel-Museum, 19de verslag, 1938-39) een opstel geschreven: Eenzijdig gerichte polaire verbindingen bij Vondel, met overvloed van materiaal. Ik heb, tot mijn voordeel, meermalen met de schrijver van gedachten gewisseld over dit interessante onderwerp. Mogelijk zal het, in de vorm waarin ik het gegoten heb, ook de belangstelling trekken van de lezers van het Maandblad Onze Taal.

A.A. VERDENIUS.