Onze Taal. Jaargang 8

[Nummer 3]

‘Leegloop’

Men heeft ons onlangs om raad gevraagd met betrekking tot het woord, dat wij hierboven hebben afgeschreven. ‘In de bedrijfshuishoudkunde’, zoo schreef men ons, ‘wordt geregeld gebruik gemaakt van de term leegloop, waarmede wordt aangeduid, dat een machine gedurende een bepaalde tijd wel met het geheel van het bedrijfsapparaat meedraait, doch geen diensten verricht. Iedereen vindt de term afschuwelijk, doch alle pogingen om ze door een beter Nederlands of desnoods door een vreemde term te vervangen, hebben tot nog toe gefaald. Kan de redactie van Onze Taal helpen?’

Wij hebben hierop geantwoord, dat ons het gewraakte woord niet zoo afkeurenswaardig voorkwam. Immers, wij hebben ‘lediggang’ als oud en goed Nederlandsch; en leeg loopen = ledig gaan. Men zou dus ook ‘leeggang’ kunnen zeggen, desnoods dan op te vatten als overdracht van leeggang van persoon op ding; en, waar ‘gang’ en ‘loop’ beide gewone woorden zijn in toepassing op een machine, ‘leegloop’ als synonieme analogie-formatie. Wil men beslist geen van beide, dan zegge men ‘meeloop’ (vgl. aan-, uit-, voorloop). Daar kon o.i. niets tegen zijn.

Ons antwoord heeft onzen correspondent maar weinig bevredigd en hij schreef: ‘Het spijt mij, dat ik het met Uw redactie niet eens kan zijn. Blijkbaar heeft U zich op het standpunt gesteld, dat “leegloop” de combinatie is van een adjectief en een substantief, welke formatie in het Nederlands meer voorkomt. Het bezwaar bestaat echter niet tegen de formatie, doch tegen de betekenis.

Bij leegloop denkt ieder aan leeglopen. Leeggang zou iets beter zijn, doch het begrip leeg is ook hier onjuist. Het betreft het meedraaien van machines zonder dat productieve arbeid wordt verricht. Dit onproductieve begrip wordt door leeg onjuist weergegeven. Meeloop is niet te aanvaarden, daar ook hier niets blijkt van het onproductieve karakter van het meedraaien. Ik ben dan ook overtuigd, dat in de kringen der bedrijfseconomen de woorden leeggang en meeloop niet als beter dan leegloop zullen worden beschouwd.’

Ten aanzien hiervan zouden wij het volgende willen opmerken. ‘Bij leegloop denkt ieder aan leeglopen’. Dit is, dunkt ons, allerminst een bezwaar. De machine ‘loopt’ wel, maar loopt ‘leeg’, zooals bv. een ontslagen brievenbesteller ‘leegloopen’ kan, ook al maakt hij nog precies dezelfde rondwandeling als vroeger.

‘Leeggang zou iets beter zijn, doch het begrip leeg is ook hier onjuist.’ Waarom ‘onjuist’? Dat ‘leeg’ geeft in beide woorden (ons schijnt -loop hier echter verkieselijker dan -gang) het ledig loopen, gaan, d.i. zonder iets wezenlijks te doen in beweging zijn, aan. Dit kan o.i. het vereischte begrip best aanduiden; het behoeft althans niet als ‘onjuist’ te worden aangemerkt.

‘Dit onproductieve begrip wordt door leeg onjuist weergegeven.’ Wij kunnen dit niet gevoelen; ‘leeg’ wordt immers in dezen zin vaak gebezigd. De ontslagen postbode loopt niet ‘leeg’, omdat hij zijn tasch niet meer over den schouder heeft hangen en ook niet, omdat - gesteld dat hij er pleizier in had zoo'n tasch te blijven meedragen - zijn tasch nu ‘leeg’ is, maar omdat hij ‘ledig aan de (arbeids)markt staat’, geen maatschappelijk-nuttig (d.i. productief) werk verricht. Een zakenman, die zich ‘druk’ maakt met autosport, een arbeider, die zich in het zweet pleegt te ‘werken’, ja zich af‘werkt’, met voetballen, kan toch ‘niets te doen hebben’ en dus ‘leegloopen’.

[p. 10]

‘Leeg’ is o.i. net precies het woord, dat wij voor dat improductieve moeten hebben. Alleen krijgen wij hier een overdracht van persoon op machine; maar is zulk een overdracht niet volkomen verantwoord?

Bij: leegloop, leeggang dringt zich de vergelijking op met stilstand, diepgang en dgl., die vormingen zullen zijn, niet van stil en stand, enz., maar van ‘stilstaan’, ‘diepgaan’. Zoo zouden wij bij een machine heel goed kunnen onderscheiden: stilstand, leeg(of mee-)loop, -gang, werkloop, -gang, (desnoods: baat- of nutloop, -gang). ‘Meeloop is niet te aanvaarden, daar ook hier niets blijkt van het onproductieve karakter van het meedraaien.’

Bedoelt onze correspondent, dat in ‘meeloop’ niets van het improductieve zou kunnen blijken? Wij kennen: meeloopers, meepraters (meestemmers), die wel den omvang en het rumoer van een ‘beweging’ vergrooten, maar waarvan niets uitgaat, geen andere kracht, geen eigen, nuttig effect. Lijkt dat al niet veel op zoo'n onnut meedraaiende machine? ‘Mee’ heeft bij werkwoorden vaak juist die beteekenis: meeschreeuwen, meedraven, meejoelen, meedraaien, enz. (ook in het gemeenzame taalgebruik).

‘Ik ben dan ook overtuigd, dat in de kringen der bedrijfseconomen de woorden leeggang en meeloop niet als beter dan leegloop zullen worden beschouwd.’ Het is spijtig, dat onze correspondent zoo ongunstig profeteeren moet over het te verwachten oordeel van bedrijfseconomische kringen. Op welken grond echter? willen die kringen dan zoo slecht verstaan? En zoo ja, zou onze correspondent dan wenschen dat wij ons advies afhankelijk zouden maken van de vermoedelijke ontvangst er van in bepaalde kringen? Misschien zou onze correspondent bevinden dat die ontvangst best meeviel, als hij er onze argumenteering bij zou geven!

Ten slotte dit. Onze correspondent maakt bij de beoordeeling van dit nieuwgevormde woord een fout, de bekende, ook bij ons helaas telkens weer voorkomende en door onzen Raad zoo scherp gehekelde fout, van in zulk een woord terstond den vollen zin duidelijk te willen hooren. Eén lid van onzen Raad heeft eens gezegd: De taal is geen definitie-archief, maar een sein-kunst, en een ander lid drukte deze gedachte uit met de woorden: bij nieuwe benoeming van een ding door een samenstelling kan men niet meer doen dan het bij bepaalde beschouwingswijze domineerende kenmerk aanduiden. De vast- en volheid van beteekenis komt eerst door het gebruik tot stand. Wanneer onze correspondent dit had overdacht, zou hij bevonden hebben dat hier het domineerende kenmerk, het ijdele, onnutte, slechts de beweging vergrootende (gedraai) door ons ‘leeg’ uitnemend kan worden uitgedrukt; mits men de overdracht of (en) analogie aanvoelen kan en wil.....

In dezen geest wilden wij dus onzen correspondent antwoorden, maar, bedenkende dat wij, al pratende, wel wat al te dicht waren genaderd tot het gebied, dat rechtens onzen Raad toekomt (immers de Redactie mag wel antwoorden op een vraag, die men haar heeft gesteld, mits zij daarbij de uiterste terughouding in acht neemt en zich niet waagt aan de beoordeeling van taalvraagstukken), hebben wij onze overwegingen aan den Raad voorgelegd en ten aanzien daarvan om het oordeel van ons deskundig college verzocht.

Dìt nu zegt de Raad.

*‘Leegloop’, blijkbaar in de sfeer van fabriek en machinaal bedrijf spontaan gevormd, een echt vakwoord dus, acht ik den besten term. De vorming kan uit het oogpunt der Nederlandsche taalkunde niet verkeerd genoemd worden; zij vindt, althans achteraf, steun in: ‘leeg loopen’, ‘zitten’, in ‘lediggang’ en in ‘onledig zijn, zich houden met iets’. Maar het litteraire ‘ledig’ is te statig voor de vaktaal, het wordt daar noodzakelijk ‘leeg’, eenlettergrepig. ‘Loop’ beteekent: het ‘loopen’, en dat dunkt mij het gebruikelijke woord in de fabriek; nìet ‘gaan’.

*Wil men voor ‘leegloop’ iets beters, dan is alleen ‘lediggang’ aan te bevelen. Dat is het oude woord. ‘Leeggang’ is een moderniseering, die dermate ook tegen mijn taalgevoel indruischt, dat ik geheel met Uw correspondents afkeuring meega.

*Tegen de door U voorgestelde benamingen heb ik heel weinig bezwaar. Mij dunkt dat ‘leeggang’, ‘leegloop’ en ‘meeloop’ alle drie kunnen dienen om het bedoelde begrip weer te geven. Wel moet ik bekennen dat ik bij ‘leegloop’ (ik kende den technischen term niet) allereerst dacht aan het leegloopen van een vat, maar die opvatting kwam uit onkunde voort. Evenwel, ik heb mij afgevraagd waarom niet ‘lediggang’ zou worden gekozen. Dat woord heeft volgens mij drie voordeelen boven leegloop. In de eerste plaats kan het nooit onder de verdenking staan van uit het Duitsch te zijn vertaald, en dat is bij leegloop, níet geheel ten onrechte, wel het geval. In de tweede plaats is de beteekenis van lediggang aan ieder, ook aan niet-technici, bekend en kan het woord dus geen verkeerd begrip oproepen. En in de derde plaats verkies ik ‘lediggang’ om zijn mooier rhythme boven ‘leegloop’. Dit laatste argument is niet erg belangrijk en zal op de heeren der bedrijfshuishoudkunde misschien weinig indruk maken; uit taalkundig oogpunt gezien bestaat het niettemin.

*Uw gedachtegang en redeneering is grootendeels juist. Er is tegen ‘leegloop’ alleen dit bezwaar dat ‘leegloopen’ de beteekenis ‘zijn vloeibaren (of gasvormigen) inhoud verliezen’ en ‘luilakken’ óok heeft. Daardoor is het woord leegloop van bijzondere ‘associaties’ moeilijk vrij

[p. 11]

te houden. Het bezwaar wordt eenigszins ondervangen door het feit, dat het substantief leegloop die beide beteekenissen niet heeft. Ik acht daarom toch ‘meeloop’ of ‘leeggang’ beter.

Kunt U niet eens informeeren, of er bij de scheepvaart niet een woord is voor het varen zonder vracht op een bepaalde route en tijd? Er zijn daar voor dergelijke begrippen speciale termen; ik denk bijv. aan ‘waarloos’ (= als reserve voorradig).

*Wat de kwestie van ‘leegloop’ betreft, dit woord lijkt mij niet onjuist, maar het heeft het nadeel der dubbelzinnigheid (wat overigens het gebruikelijke ww. ‘leegloopen’ ook heeft); leeggang is denkelijk lastig om te zeggen; meeloop lijkt mij het begrip voldoende te suggereeren; bijloop zou ook nog te overwegen zijn.

Wij hadden, omdat het hier een technischen term betreft, onze opmerkingen ook ter lezing gegeven aan een technicus, opdat deze het vraagstuk van zijn standpunt zou kunnen bezien, en diens commentaar schrijven wij thans af.

Wat de hoofdzaak aangaat, voel ik meer voor ‘leeg- of lediggang’ dan voor ‘leegloop’ omdat bij ‘leegloop(en)’ zeer gemakkelijk gedacht wordt aan de andere beteekenis, nl. die van het leegloopen van een vat of van een zaal.

Hierbij doet zich voor mijn gevoel de eigenaardigheid voor, dat ik zou zeggen van een machine, dat ze rustig ‘loopt’, en niet dat ze rustig ‘gaat’, maar daartegenover dat ze een rustigen ‘gang’ heeft en niet een rustigen ‘loop’. Waarom, zou ik U niet kunnen zeggen, maar ik zou in het laatste geval niet het woord ‘loop’ gebruiken.

Wanneer ik dus zou moeten kiezen tusschen de werkwoorden ‘leegloopen’ en ‘leeggaan’ zou ik bij het gebruik van het werkwoord zeggen: de machine loopt leeg, terwijl ik bij het gebruik van het zelfstandig naamwoord, ‘lediggang’ als een goede Nederlandsche uitdrukking zou gevoelen en ‘ledigloop’ als een overzetting, dus geen vertaling, van het Duitsche woord ‘Leerlauf’.

Dat in Uwe bespreking ook het woord ‘meeloopen’ naar voren is gekomen, wijt ik aan de niet volledige omschrijving van de bedoeling door Uwen correspondent. Ik zou toch ook spreken van ‘leegloopen’ wanneer een machine onbelast loopt, ook al liep ze alleen. Ik denk b.v. aan een zelfstandige stoommachine.

Dat Uw correspondent hieraan niet heeft gedacht, ligt waarschijnlijk daaraan, dat hij alleen gedacht heeft aan electrische dynamo's, welke in een centrale loopen en waar steeds wel een dynamo is die belast is omdat een onbelast net in den tegenwoordigen tijd ondenkbaar is. Het woord ‘meeloop’ houdt naar mijn gevoelen een onnoodige beperking van het begrip in.

Moge het mij verder nog veroorloofd zijn op te merken, dat ik in den aanhef van Uw artikel, in den bijzin ‘dat wij hierboven hebben afgeschreven’, het woord ‘afschrijven’ in dit verband als een germanisme gevoel. Ik zou hier willen zetten ‘afgedrukt’, maar bij schrijven het voorvoegsel ‘af’ weglaten.

Ik moet wederom zeggen, waaròm weet ik niet, maar ik voel het heel duidelijk zoo. Afschrijven doet mij denken aan een schooljongen die, wanneer hij zijn werk maakt, met een schuin oog naar het werk van zijn buurman kijkt. Dit natuurlijk afgezien van de geheel andere beteekenis, als het afschrijven in een balans of het afschrijven van iemand met wien men een afspraak heeft.

De kwestie is dus nu van vele zijden bezien geworden, taalkundig door onzen Raad en technisch door den laatsten beoordeelaar; wanneer er nu onder onze leden zijn, die zich in staat achten nieuwe gezichtspunten te openen, dan zullen wij gaarne hun opmerkingen ontvangen. Uiteraard staan voor critiek alleen open onze (redactioneele) beschouwingen en die van den technischen beoordeelaar.

Eén woord tenslotte naar aanleiding van de opmerking met betrekking tot ‘afschrijven’: wij hebben het gewraakte woord inderdaad gebezigd in de beteekenis van het voorbeeld van den schooljongen; zij het dat wij niet met een ‘schuin oog’ naar het voorbeeld hebben gekeken. Onze correspondent heeft het woord neergeschreven, en wij hebben het van hem àfgeschreven.