Onze Taal. Jaargang 7

[Nummer 9]

Het woordenboek welhaast 75 jaar.

Reeds lang heeft bij ons volk de behoefte aan een woordenboek der Nederlandsche Taal bestaan; in 1762 reeds richtte Josua van Iperen een ‘uitnoodiginge’ tot de ‘liefhebbers en kenners van onze moedertale, tot het helpen toestellen van een oordeelkundig Nederduitsch Woordenboek’ en een andere taalminnaar, Herman Tollius, getuigde dat hij meermalen ondervonden had ‘hoe lastig en schadelijk het gemis van een goed Neêrduitsch woordenboek’ was. Vier jaren daarna, in 1766, werd te Leiden de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde opgericht en al spoedig werd in dezen kring de wenschelijkheid bepleit van ‘het vervaerdigen van een Algemeen Omschrijvend Woordenboek der Nederlandsche Tale’.

Het zou ons te ver voeren, wanneer wij in bijzonderheden de pogingen zouden weergeven, die gedurende nagenoeg honderd jaren nadien in het werk werden gesteld om tot dit doel te geraken, de plannen, die werden geopperd, het ‘Ontwerp’, dat in de vergadering van 1774 werd vastgesteld en dat bestemd was om bij den arbeid tot leiddraad te dienen, de moeite, besteed aan het verzamelen der bouwstoffen door een aantal leden der Maatschappij, de hoop op welslagen, het groeien der verwachting, de teleurstelling bij het falen der pogingen; de nieuwe hoop bij het benoemen van drie taalkundigen als ‘Gekommiteerden tot het Woordenboek’, de nieuwe ijver, waarmede het werk werd aangevat, de nieuwe ontmoediging die daarop volgde. Vergeefs legde men in 1787 een ‘Alphabetische Woordenlijst uit de voorhanden zijnde excerpten’, een register op de verzamelde woorden, ter perse: midden in de letter H moest de druk worden gestaakt. Vergeefs droeg men later aan nieuwe commissies nieuwe lastgevingen op en trachtten deze de zaak nog te redden: de tijden waren niet rijp voor de volvoering van het oogmerk en de Bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde bewaart slechts de herinnering van het eenmaal zoo veelbelovende, maar zoo deerlijk mislukte plan.

Toch bleef de wensch om te geraken tot een Algemeen Woordenboek, zooals de Leidsche Maatschappij zich had voorgesteld, even levendig als voorheen en het scheen dat deze wensch in vervulling zou gaan, toen koning Lodewijk Napoleon aan de Tweede Klasse van het door hem opgerichte Koninklijk Instituut opdroeg ‘een Hollandsch Woordenboek te vervaardigen’. Aanstonds werd een commissie benoemd, die de zaak ter hand nam en in April 1809 bracht deze commissie, bij monde van Siegenbeek, haar voorloopig verslag uit. Opnieuw werd er gewerkt, werd er vergaderd, werden uittreksels gemaakt van schrijvers, werden nieuwe Commissies benoemd, die opnieuw vergaderden en verslagen uitbrachten, maar reeds na zeven jaar moest de mislukking, ook van deze pogingen, worden erkend.

Maar ook thans nog bleef het bewustzijn levendig, dat het Woordenboek tot stand diende te komen. Opnieuw nam de Leidsche Maatschappij een voorstel te dien aanzien in overweging, maar ook nu weder vergeefs. Ook in andere genootschappen verhief zich menige stem; geen bijeenkomst schier van geletterde personen, waarin het onderwerp niet ter sprake kwam, telkens met her-

[p. 46]

nieuwden aandrang, dat men toch eindelijk eens de handen aan het werk zou slaan. In één woord, de wensch naar een nationaal woordenboek was in die dagen - vooral tusschen 1830 en 1850 - als 't ware een volkswensch geworden; althans in alle beschaafde kringen een dringend en driftig verlangen, dat luide om bevrediging riep.

* _* *

Zoo stonden de zaken, toen in 1849 het eerste Taal- en Letterkundig Congres te Gent bijeen kwam en op dit congres liet het algemeen verlangen naar een Nederlandsch Woordenboek zich met nadruk hooren. In het tweede Congres, in 1850 te Amsterdam gehouden, stond de zaak van het Woordenboek op den voorgrond en ofschoon het aanvankelijk scheen, dat het plan weder zou mislukken, een wending ten goede trad in, toen de vergadering, na een krachtig woord van Alberdingk Thijm, besloot een commissie te benoemen, wier leden ‘met elkander in overleg zouden treden aangaande de werkzaamheden, die zouden leiden tot de vervaardiging van het gewenschte Woordenboek’. Zes beoefenaren der Nederlandsche Taal werden in deze commissie benoemd, drie uit het Zuiden: David, Snellaert en Van Duyse, en drie uit het Noorden: Koenen, De Jager en Matthias de Vries, deze laatste als secretaris, en aan De Vries werd opgedragen het uitvloeisel der beraadslagingen, in den vorm van een uitgewerkt plan voor het Woordenboek, in schrift te brengen en uit naam der Commissie aan het volgende Congres mede te deelen.

Nu zou er teekening in de zaak komen. Reeds op het Congres van 1851, te Brussel gehouden, kon De Vries zich van zijn taak kwijten en mocht hij de voldoening smaken dat zijn ontwerp met eenparige stemmen werd aanvaard en dat het Congres besloot tot het vervaardigen van het Woordenboek en tot de uitgave daarvan. Een Commissie van Redactie werd aanstonds benoemd en deze werd, na eenige mutatie, samengesteld uit drie leden: Prof. David, Dr. L.A. te Winkel en den steller van het ontwerp, Matthias de Vries. Begin 1852 was deze Redactie gereed om aan haar taak te beginnen.

Het werk was ontzaglijk, het veld, dat bewerkt moest worden, nagenoeg onoverzienbaar. Opnieuw moesten de bouwstoffen verzameld worden, moesten oude en nieuwe schrijvers worden doorgelezen en uittreksels gemaakt. Een oproeping werd uitgezonden om allen, die in staat mochten zijn iets bruikbaars bij te dragen, daartoe dringend uit te noodigen. Wie uit den aard hunner studiën op het gebied van letteren en wetenschap, of door hun bekwaamheid in practische zaken meer bijzonder in de gelegenheid waren tot het doel mede te werken, werd verzocht de behulpzame hand te bieden. Een drukke briefwisseling ontstond; van de gebroeders Grimm, die zich reeds jaren lang aan de samenstelling van het Duitsche Woordenboek wijdden, werd menige practische wenk ontvangen; de arbeid was in vollen gang.

In de verslagen, door de Redactie in de vier volgende Congressen van 1854 tot 1862 uitgebracht, is van al wat door haar werd verricht of haar door anderen was toegezonden, omstandig rekenschap gegeven. Van al het lief en leed dat zij in die jaren ondervond, van al de bemoediging die haar te beurt viel, en de teleurstellingen die haar niet werden bespaard, is daar een getrouw tafereel geschetst.

Het was nu 1862 geworden, juist honderd jaar na de ‘uitnoodiginge’ van Josua van Iperen en tien jaar na het aanvaarden van haar taak door de Redactie en nog was er van het Woordenboek geen regel druks verschenen; nog was de zaak, die zoovelen ter harte ging, niet uit het stadium der voorbereiding getreden. Maar het einde naderde; het einde, dat een begin zou beteekenen, het begin van het Nederlandsch Woordenboek. Drie mannen hadden, met hulp van velen, in België en Nederland, het werk aangevangen; twee zouden het moeten voortzetten. Prof. David zag zich genoopt zich uit de Redactie terug te trekken en op Te Winkel en De Vries, de beide Leidsche leden der Redactie, kwam nu de taak te rusten, die lange jaren van noeste inspanning, van vlijt en volharding zou vorderen. Toen het jaar 1863 ten einde liep, hadden deze twee hun taak zóóver volbracht, dat de eerste aflevering in druk kon verschijnen. Het werd 18 Januari 1864 voor het contract met den uitgever kon worden geteekend en dezen datum willen wij beschouwen als den geboortedatum van het grootsche werk, dat na meer dan honderd jaren van strijd, van hoop en teleurstelling, door den noesten vlijt en de onuitbluschbare bezieling van twee mannen is tot stand gebracht.

De voorzitter van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, D. van Alphen, had in 1774 krachtig getuigd van de noodzakelijkheid van een Nederlandsch Woordenboek en De Vries, in zijne Inleiding van 1882, bij de voltooiing van het Eerste Deel van het Woordenboek, deze uitspraak vermeldende, voegt er aan toe: ‘Eere den man, die reeds eene eeuw geleden zulk een hoog denkbeeld koesterde van de bestemming van een nationaal woordenboek, en met zooveel geestdrift de grootsche gedachte verkondigde, die onze tijd eerst door het genie van een Jacob Grimm volkomen helder heeft leeren begrijpen’.

Thans, nu weder meer dan een halve eeuw is verstreken, mogen wij zeggen: Eere den mannen, wier dienende trouw en nimmer aflatende liefde deze gedachte hebben mogen verwezenlijken.

* _* *

[p. 47]

Zoo was dan het Woordenboek tot stand gekomen, was het althans uit de sfeer der gedachten getreden in de wereld der verschijnselen. Nu gold het de voorwaarden te scheppen, onder welke de teere plant tot een forsch geboomte zou kunnen uitgroeien. En weer zou het ons te ver voeren, wanneer wij al de lotgevallen van het Woordenboek in zijn verdere ontwikkeling wilden schetsen, wanneer wij uitvoerig wilden berichten van de haast regelmatige opvolging van hoopvolle verwachting en grievende teleurstelling; van overwinning en nederlaag.

Al spoedig bleek, dat het werk de kracht van slechts twee personen, beiden bovendien met drukke ambtsbezigheden bezet, verre te boven ging en het was een uitkomst, toen de uitgever er in slaagde een derden man aan het Woordenboek te verbinden. Het was Eelcoo Verwijs, een geoefend taalkenner en smaakvol letterkundige, die nu mede zijne krachten aan het werk zou wijden. Maar voorspoed bleek voor het Woordenboek niet weggelegd; nog vóór de nieuwe medewerker zijn taak had kunnen aanvangen, ontviel, den 24sten April 1868, Te Winkel aan het werk, bezweken aan een hartkwaal. En weer kwam de schier bovenmenschelijke taak te rusten op de schouders van een tweetal mannen slechts, van De Vries en Verwijs, en, met hoeveel ijver ook dezen zich aan hun taak gaven, het werk kwam niet vooruit. Het ongeduld van het publiek, dat zich reeds zoo duidelijk geuit had, steeg met den dag; geen rekening houdende met de omvangrijkheid van het werk, dat toch vooraf moest gaan, vroeg het naar resultaten, en toen deze uitbleven uitte zich het misnoegen op een wijze, grievend voor de beide ernstige werkers. In 1871 trad echter weder een wending ten goede in, toen Dr. P.J. Cosijn deel kwam uitmaken van de Redactie; een man wiens schat van wetenschap en scherpzinnigheid het beste deed hopen. Dat waren wel zeer gelukkige dagen, die de Redactie beleefde, toen het eendrachtig driemanschap in geregelde samenwerking al zijn geestkracht aan het Woordenboek kon wijden. Er kwam beter gang in het verschijnen der afleveringen. Het ongenoegen van het publiek begon te luwen en het zag er naar uit, dat nu de grootste moeilijkheden overwonnen waren.

Helaas, ook dit geluk duurde niet lang; in 1872 trof Verwijs de eerste aanval van een ziekte, die zijn werkkracht zou fnuiken en ten slotte zijn forsch gestel sloopen. En tot overmaat van ramp werd in 1877 Cosijn aan het werk onttrokken, doordat andere plichten hem opeischten.

De toestand begon nu, meer dan ooit te voren, bedenkelijk te worden. De Vries bleef voor alles alleen staan, het was of alles samenspande om zijn volharding op de proef te stellen. En nog was de maat niet volgemeten. In 1878 kwam van het Ministerie, dat tot nu toe het werk, zij het karig, had gesteund, het bericht, dat het ‘geen vrijheid vond op de Staatsbegrooting voor het volgend dienstjaar 1879 wederom gelden te brengen voor ondersteuning van Regeeringswege aan een wetenschappelijke onderneming, waarvoor reeds gedurende meer dan 25 jaren Rijkssubsidiën zijn verleend, zonder dat er gegronde hoop bestaat, dat dit werk binnen een kort tijdsverloop tot een goed eind zal gebragt zijn.’

Het werd te veel; alleen, zonder medewerkers, zonder de noodzakelijke fondsen, niet meer geschraagd door het vertrouwen van Regeering en volk, - de moed ontzonk den man, die zóóveel had gegeven en zoo weinig had terugontvangen. De last, die te zwaar was geworden, zou niet langer worden getorst; ultra posse nemo obligatur.

Maar zoo het verstand al drong tot opgeven, het hart wist niet van wijken; een trouw van zooveel jaren liet zich niet verbreken. En toen ook hier de nood op het hoogst was, was de redding nabij. Op het Congres van 1879, te Mechelen gehouden, werd het gevaar, dat het Woordenboek bedreigde, levendig besproken en het Congres verloochende zijn voedsterkind niet. Den 20sten October van dat jaar ging een verzoekschrift uit tot de Regeeringen van Nederland en België om steun; deze steun werd verleend en daarmede scheen de voortgang van het werk verzekerd. In 1882 was het werk zoover gevorderd, dat het eerste deel van het Woordenboek was voltooid, een werk van dertig jaren. In meer dan 2000 kolommen behandelde het de woorden A-AJUIN; een vijfentwintigste gedeelte van het werk was volbracht.

* _* *

Hoe zou het nu gaan met het ontzaglijke werk, dat nog te doen stond? ‘Of en wanneer het ons gegeven zal zijn, het aangevangen werk ten einde te brengen, dat zal de tijd moeten leeren’, schreef De Vries in zijn woord aan den Lezer bij de verschijning van de eerste aflevering in September 1864. Nog achtentwintig jaren heeft hij zijn beste krachten mogen geven aan het werk, dat voorbestemd was een blijvende plaats in te nemen in het bezit van ons volk; achtentwintig jaren hebben zijne toewijding en trouw tot voorbeeld en bemoediging gestrekt voor zijne medewerkers. Op 9 Augustus 1892 is Matthias de Vries, de Stichter van het Nederlandsche Woordenboek, overleden.

Ook degenen, die na zijn dood het werk voortzetten, zijn op één na reeds heengegaan; een derde en vierde geslacht zijn thans aan den arbeid en het groote werk komt steeds dichter bij zijn voltooiing. Moge het hun gelukken in niet te langen tijd den eindpaal te bereiken!

* _* *

[p. 48]

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal, wat wilde het voor ons volk zijn? Een leiddraad tot de kennis van wat voortaan tot de Nederlandsche Taal zou mogen behooren en wat zou moeten worden uitgeworpen? Of een beschrijving van de ontwikkeling der taal, van haar eerste begin af tot het heden, alles omvattende, wat ooit of ergens Nederlandsch was, - al den rijkdom van woorden en zegswijzen uit de middeleeuwen zoowel als uit latere tijden, al de eigenaardigheden van spraak in eenig gewest, dorp of gehucht?

Noch het een, noch het ander. Geen gezaghebber op het gebied van de taal mocht het worden, geen wetboek, dat decreteerde wat wij al dan niet mochten gebruiken, maar den rijkdom der taal moest het toonen, een rijkdom, waarover wij naar eigen goeddunken, in vrije keuze konden beschikken. Geen alomvattend werk ook, van waarde alleen voor den taalgeleerde, maar van weinig nut voor het volk, dat in dit boek zijn taal wilde kennen. Wat tot de vervlogen oudheid behoorde, of was van uitsluitend gewestelijk of plaatselijk belang, viel buiten het bestek; het maakt geen deel uit van onze hedendaagsche gemeenschappelijke Nederlandsche taal.

Dit moest het worden: een Nederlandsch Taalmuseum, een Museum der Nationale Taalvormen, der vormen van de levende taal, de taal, niet in de volledige geschiedenis harer ontwikkeling, maar in den graad, welke die ontwikkeling bereikt had. Aan alles, wat werkelijk ter opheldering verstrekken kon, moest een plaats worden ingeruimd, en een rijke keus van voorbeelden en aanhalingen was een volstrekt vereischte, om de beteekenis der woorden in al hare speelruimte weer te geven en de taal in al hare kracht te doen leven.

Dus alles moest het bevatten wat de taal aanbood? rijp en groen, zonder te onderscheiden tusschen wat behoort tot den nationalen taalschat en wat als nuttelooze ballast wordt medegevoerd; het kaf niet van het koren scheiden? Stellig niet; hoezeer zich er van bewust dat de critische behandeling van de gebreken der schrijftaal den lexicograaf op een gevaarlijk terrein brengt, hoe afkeerig ook van ‘schoolsche willekeur en betweterij’, de woordenboekschrijver moest een scheidingslijn trekken. Hij moest met behoedzaamheid te werk gaan, met oordeel des onderscheids, wegende en keurende. Zijn werk diende al de schatten der taal zooveel mogelijk te verzamelen, maar het mocht geen register worden van al de verzinsels, door onkundige schrijvers uitgedacht, noch van de verbasteringen, de taal binnengeslopen door achteloosheid en overijling, door de luimen en grillen der schrijvers.

Door willekeur van onbevoegden en door geestelijke luiheid en gedachtelooze volgzucht, welke laatste vooral ons hebben overstroomd met een stortvloed van vreemde woorden, plompe barbarismen, waarvoor men zonder moeite echt Nederlandsche woorden had kunnen vinden. Hier te waken voor de zuiverheid der taal, was plicht; het Woordenboek diende er het zijne toe te brengen die taalbarbarij te stuiten. Vele uit Frankrijk en Engeland ingevoerde termen moesten worden geweerd en vooral, vele Hoogduitsche bastaardvormen moesten worden uitgebannen. Want terwijl wat uit Frankrijk en Engeland was ingevoerd meest door den uiterlijken vorm als vreemd blijft gekenmerkt, zijn het de Hoogduitsche bastaardwoorden die, in schijnbaar Nederlandsch gewaad, ons taalgebied zijn binnengeslopen en des te gevaarlijker zijn, naarmate het moeilijker valt ze te herkennen. Den noodlottigen invloed van zoovele germanismen op het gebied der wetenschappelijke terminologie te keer te gaan, dat was een taak, waaraan de samensteller van het Woordenboek zich niet mocht onttrekken.

‘De latinismen van vroegeren tijd, de gallicismen en anglicismen van onze dagen’ - aldus De Vries - ‘maar bovenal het onmetelijk heir der germanismen: ziedaar vijanden, waarbij een onophoudelijk waken en strijden vereischt wordt. Stelt men prijs op een zuiveren, echt Nederlandschen stijl, wil men de taal in eere houden als de afspiegeling van den volksgeest: dan blijve het Woordenboek voor zulke vreemde inkruipsels met het scherpste toezicht gesloten. Ja, zelfs hiermede mogen wij niet volstaan. Het is niet genoeg den vijand te ontwijken: hij moet met den vinger worden aangewezen, opdat ieder op zijne hoede moge zijn. Daarom beijveren wij ons niet slechts het Woordenboek van alle barbarismen vrij te houden, maar ook bij voorkomende gelegenheden er opmerkzaam op te maken, en achten het wenschelijk, wanneer het werk eenmaal voltooid mocht zijn, eene alphabetische lijst van de meest gebruikelijke achteraan te plaatsen, ter bepaalde waarschuwing, met opgave tevens van de woorden, waardoor zij in goed Nederlandsch kunnen en moeten vervangen worden. Aan hen, die na ons komen zullen, zij de vervulling van dezen wensch aanbevolen.’

Aan het einde van zijn Inleiding, geschreven bij de voltooiing van het Eerste Deel van het Woordenboek uit de schrijver de hoop, dat het boek niet alleen nageslagen zal worden door wie een oogenblikkelijke inlichting verlangt, maar dat het door zijne taalgenooten ook gelezen moge worden, opdat de onuitputtelijke rijkdom van onschatbare leering, die onze taal bevat, hun ten goede moge komen. Want zóó alleen kan het in waarheid zijne bestemming vervullen.

Indien wij, leden van Onze Taal, met ons bescheiden werken, slechts dit mochten bereiken, dat het Woordenboek dichter tot ons volk zou worden gebracht, dan reeds zouden wij een taak vervuld hebben, waarop wij terecht trotsch zouden mogen zijn.