Onze Taal. Jaargang 5

Uit het archief ‘Germanismen’

GELIJKAARDIGHEID - Ten aanzien van dit woord hebben wij opgemerkt dat Van Dale geen bezwaar maakt tegen ‘gelijkaardigheid’ (hoewel hij bij ‘gelijkwaardigheid’ aanteekent ‘een germanisme’). Wij waren geneigd het woord ‘gelijkaardigheid’ een plaats in te ruimen naast ‘goedaardigheid, kwaadaardigheid’ en dgl. samenstellingen.

Maar de Raad verzet er zich tegen. Wel is waar keurt één lid het woord goed (evenals ‘gelijkwaardigheid’, in tegenstelling dus met Van Dale), maar de meerderheid verwerpt het. ‘Gelijkaardigheid’ is dus voor ons een germanisme. Nagekomen oordeel: Ik keur gelijkaardigheid af, ofschoon het in vroegere eeuwen al voorkwam (17e en 18e E.) bij schrijvers in oude woordenboeken. Maar het herinnert mij (en wien niet?) te veel aan Hd. gleichartig; en wij voelen in dat -artig iets anders dan in ons -aardig, omdat het Hd. Art veel meer omvat dan ons aard. Wij hebben thans gelijksoortig, dat uitstekend voldoet; aan een woord, dat op één lijn met boos-, kwaad-, goedaardig, in hoofdzaak (als in oorsprong) den aard van personen zou aanduiden, is weinig behoefte. Wil men dit een enkele maal beslist uitdrukken, dan zegt men: van gelijken aard, of dgl. Voeren wij gelijkaardig in, dan zetten wij de deur open voor andere vormen met -artig van het Hd.

Gelijkwaardig wordt door zulke bezwaren niet gedrukt: daar is niets tegen.

Opgenomen O.T. 1936, 12.

NEVEN - ‘Nevenartikel, -as, -bedoeling, -beteekenis, -figuur, -gedachte, -oorzaak, -rivier, -rol, -smaak, -vorm, -zaak, -zin’. (Vgl. nevenman, -gaand, -schikking). - Neven-, als 't beteekent bij- (-zaak, tegenover: hoofdzaak): Germanisme. Als 't beteekent: gelijk in rang, in waarde, ‘naast’: geen germanisme. - Te veroordeelen germanisme, wanneer het iets bijkomstigs wil aangeven tegenover wat de hoofdzaak is. Maar niet af te keuren, wanneer het wil uitdrukken: het geplaatst zijn, het voorkomen naast iets anders als gelijkwaardig daarmede: nevenman, nevenhoek, nevenzaak, nevenschikking. ‘Nevengaand’: gewoner nevens gaand. ‘Nevenrivier’: niet verkeerd als men b.v. Tigris en Euphraat zou bedoelen. Verkeerd in beteekenis: zijrivier. ‘Nevenzin’ zou in twee bett. kunnen voorkomen: 1) Nevengeschikte zin. Daarvoor ‘bijzin’ te zeggen, zou de bet. juist omkeeren. 2) ‘Nebensinn’ als bijbeteekenis tegenover het domineerende element in de beteekenis van een woord. Dan is nevenzin echter een zeer slechte vertaling, en een stuitend germanisme.

Opgenomen O.T., 1936, 12.

[p. 35]

OMGRENZEN (Engeland wordt door de zee omgrensd) - Hooft heeft - merkt één lid van den Raad op - ‘omgrenzen’ al. Het zal wellicht uit het Duitsch tot ons zijn gekomen, evenals trouwens het oorspr. Slavische woord grens zelf ook. Maar het is ingeburgerd en drukt gelukkig uit ‘rondom begrensd’ (als ‘omschanst’, en dgl.) als in bovenstaand voorbeeld. In andere gevallen zal men vaak begrenzen kunnen gebruiken: Nederland wordt begrensd door Duitschland, België en Noordzee. Hier zou ‘omgrensd’ hinderlijk germanisme zijn.

Het oordeel van de andere leden van den Raad luidt echter afwijzend ten aanzien van ‘omgrenzen’, ook in het gegeven voorbeeld (‘omdijken’ wordt eveneens afgekeurd).

Opgenomen O.T., 1936, 4.

ONDER - (bepaalde omstandigheden, betuigingen van, dankzegging, opgaaf van, toezending van, aftrek van). - ‘Onder bepaalde omstandigheden’: geen germ. ‘Onder dankzegging, onder betuiging van’: zeker geen germanisme. (= terwijl ik U dankzeg). ‘Onder opgaaf van, toezending van’ zouden misschien door Duitsche voorbeelden bevorderd kunnen zijn, en dan min of meer als germ. zijn te beschouwen; maar ik acht het niet uitgesloten, dat ze door geleidelijke uitbreiding van het type ‘onder betuiging, onder dankzegging’ in onzen brievenstijl zelf op normale wijze zijn ontstaan. Bij ‘onder toezending van’ lijkt mij met niet heelemaal geschikt, gesteld dat de toezending wel ongeveer tegelijkertijd, maar niet in den brief gebeurde. Voor ‘onder aftrek van’ liever: met aftrek. - ‘Onder dankbetuiging’ vermijd ik liever, omdat het begrip ‘onder’ mij in dit geval niets zegt.

PLANMATIG - Een woord ingezonden door ons medelid, den heer J. Sanders. Een germanisme, zegt ons lid; hiervoor: ‘stelselmatig’ of ‘methodisch’. Accoord, zegt de Raad, een germanisme; maar een ‘plan’ is geen ‘stelsel’ of ‘methode’. ‘Het Duitsche achtervoegsel -matig moeten wij krachtig bestrijden; zet men de deur dáarvoor open, dan kan men rekenen op een onmatige aanwending van dit ‘matig’ passe-partout: fabriek(s)matig, schoolmatig, gestichtsmatig, enz. Taalverarming, taalverknoeiing. Wil men het begrip plan in bovenbedoeld geval bijzonder doen uitkomen, dan kan dat uitstekend gebeuren door meer dan één korte, sprekende uitdrukking, waarin plan al of niet kan voorkomen.