Onze Taaltuin. Jaargang 9

Taalkaart paars

De hier afgebeelde taalkaart is tot stand gekomen aan de hand van de gegevens van de tweede vragenlijst, in 1932 uitgezonden door de Dialecten-commissie der Nederl. Akademie van Wetenschappen, die door ongeveer 2300 medewerkers voor ongeveer 1900 plaatsen werd ingevuld. Gegevens voor dit woord uit Zuid-Nederland ontbreken, met uitzondering van hetgeen de dialectwoordenboeken erover mededeelen.

Ter aanduiding van de donker-, bloed- of wijnroode kleur gebruikt het Nederlandsch vier verschillende woorden: paars, violet, purper en sang (wijn).

Hoewel het spraakgebruik aan deze vier woorden (althans aan de eerste drie) verschillende kleuren of tinten verbindt, loopen de beteekenissen goeddeels parallel. Onder paars (dat wordt verkregen door een vermenging van roode en blauwe verf) verstaat men doorgaans een donkerder tint dan violet. Violet noemt men (evenals lila) een blauwachtig paars, terwijl purper (dat uit de samenvoeging van rood en violet ontstaat) de naam is van een roodachtig paars.

Paars is ontstaan uit mnl. pers, peers, paers, dat over werd genomen uit ofra. pers, met kwalitatieve en kwantitatieve verandering van de vocaal onder invloed van de volgende r + dentaal. De e werd nl. gedepalatiseerd tot ă en vervolgens tot ā gerekt. Vgl. Schönfeld³, blz. 67. Fr. pers is afgeleid van mlat. persus, perseus en beteekent dus eigenlijk perzikkleurig. Men heeft in de verschillende perioden van het Nederlandsch onder paars niet steeds hetzelfde verstaan. Oorspronkelijk schijnt het woord, evenals fr. pers, een groenachtig blauwe kleur te hebben aangewezen. Misschien was deze beteekenis in de 16de eeuw nog niet geheel vergeten en kozen Plantijn en Kiliaen daarom ter omschrijving van peersch de woorden caesius, caeruleus en cyaneus. Kiliaen noemt daarnaast echter violaceus, subobscurus color en bedoelt

[p. 158]

daarmee: violet- of purperkleurig, het mnl. bruun pers, ons donkerpaars. Vgl. voor dit alles NNWdb. i.v. paars.

Violet, fra. violet, beteekent oorspronkelijk vioolkleurig. De bloem, waaraan deze kleur haar naam ontleent, heette in het lat. viola. Violet als bnw. komt eerst sinds Kiliaen voor, maar het mnl. kent al, naast het znw. violette, fielet, de bnww. violeit en violettich (misschien ook violettijn) in de beteekenis vioolkleurig. Vgl. Van Haeringen.

[p. 159]

Purper is afgeleid van lat. purpura, purperslak, ter aanduiding van de van dit dier verkregen verfstof. Het lat. woord is op zijn beurt ontleend aan het gr. ποϱφύϱα.

Sangwijn tenslotte, dat uitsluitend in dialect voorkomt, is in het mnl. zoowel in Noord- als in Zuid-Nederland algemeen gebruikelijk geweest, zooals uit de door Verdam opgegeven bewijsplaatsen blijkt. Het is ontleend aan ofra., fra. sanguin, dat op zijn beurt van lat. sanguineus is afgeleid. De letterlijke beteekenis is dus bloedrood. Het Engelsch sanguine heeft nog dezelfde beteekenis.

In de Floris ende Blanceflour komt twee maal het bnw. purpersanguijn (purperrood) voor. Waarschijnlijk hebben we hierin uitsluitend een litterairen vorm te zien.

Het grootste gedeelte van Noord-Nederland heeft den vorm paars, maar met een aantal varianten wat den klinker betreft. Naar den klinker beschouwd kan men op onze kaart de volgende gebieden onderscheiden:

1.	het paars-gebied, dat geheel Noordholland, al de Waddeneilanden, Marken en Wieringen en het grootste deel van Zuidholland beslaat. In het oosten van Noordbrabant, het land van Maas en Waal en een stuk van het Rijk van Nijmegen komt paars naast pêrs voor, in het noorden van Limburg naast purper.
2.	het poars-paors-gebied, dat het zuidwesten van Drente, Overijsel (behalve Twente), Gelderland (behalve den Achterhoek en de beide zoojuist genoemde landschappen), Utrecht, een deel van het Gooi en kleine stukken van Zuidholland beslaat.
3.	het pears-gebied in Friesland. Merkwaardigerwijs sluit in dit geval het Bilt zich bij Friesland aan, behalve St.-Anna Parochie, dat paars heeft.
4.	het peers-gebied in Twente, den Achterhoek en een deel van het Gooi.
5.	het pêrs-gebied in Zeeland, de Zuidhollandsche eilanden (behalve Voorne dat paors heeft), de Krimpenerwaard, een deel van de Alblasserwaard, Noordbrabant en langs de Noordzeekust. Het oostelijk deel van oostelijk Zeeuwsch-Vlaanderen zegt pjè(r)s met de in het Land van Hulst welbekende stijgende diphtong. Dezen vorm vinden we ook in L. 240, 263 a, 264. Vgl. Van Ginneken, Ras en Taal, § 13.

Violet komt uitsluitend in het Zuiden van Limburg voor, in verschillende vormen: violet, fiolet, flet, flit, fleit, enz.

Purper komt in Limburg voor naast paars en wel in L. 246, 248,

[p. 160]

249, 266, 270, 285, 288 a, 289, 289 a, 296, 298, 322, 328, 330, 383 en 386. Het is zoo niet waarschijnlijk, dan toch heel wel mogelijk dat dit woord nog in een aantal andere plaatsen in ditzelfde gebied voorkomt. Er werd nl. in vragenlijst 2 gevraagd naar het woord paars ter wille van den a-klank, en het is dus lang niet uitgesloten dat verscheidene inzenders, daardoor verleid, paars hebben opgegeven, hoewel zij purper zouden zeggen. Daarvoor pleit ook dat enkelen hebben ingevuld, den vorm paars niet te kennen.

Purper is in den volksmond een deftiger woord voor paars, maar duidt overigens geheel dezelfde kleur aan. Men gebruikt het veelal van vorsten en hoogere geestelijken als prelaten en bisschoppen, en - behalve dan in de zoojuist genoemde plaatsen - bij voorkeur niet van minder hooggeplaatste personen. Het is mogelijk dat in dit Noordlimburgsche gebied purper uit de kerktaal in de algemeene taal is doorgedrongen. In het Roomsch-Katholieke gedeelte van Zeeuwsch-Vlaanderen vinden we dit woord ook, nl. in I. 143, 144, 162, 167 a.

De toestand in het zuidoosten is nogal ingewikkeld. Juist daar komt de vorm paars in veel grooter aantal voor naast het dialectwoord dan elders. Het land van Altena heeft ook poars naast pêrs, het land van Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen hebben bovendien nog talrijke a-vormen. In Noord-Limburg werd vrijwel evenveel paars als purper opgegeven, in Zuid-Limburg bleven de vrij talrijke paars-vormen bij violet in de minderheid. Dit alles wekt het vermoeden dat paars niet het dialectwoord is.

Tenslotte is er dan nog het sangn-gebied, dat de geheele provincie Groningen en het noordoostelijke deel van Drente beslaat. Gallée kende de vormen sang en sangen in den Gelderschen Achterhoek, waarvoor zij op onze lijsten niet meer zijn opgegeven. Schuermans, Rutten en Claes kenden alle drie den vorm sanger; de eerste geeft hem uitsluitend voor het Hagelandsch op, zoodat hij behalve in dit dialect alleen in het Haspengouwsch schijnt voor te komen. Bovendien geeft het Wrtb. d. Ostfri. Sprache (III, 85) den vorm sangen op.

Amsterdam, 3 September 1940.

P.J. MEERTENS.