Onze Taaltuin. Jaargang 8

De genitief als taalinstrument

G.A. van Es: De attributieve genitief in het Middel-Nederlandsch. Diss. Groningen.

Wanneer Karel van de Woestijne de ‘felle star’ Venus noemt:

een vurig-felle roos in Stilte's donkren lande

of wanneer Leopold zegt:

Waar zal de dank zich opwaarts winden
van 's levens onbevlekt altaar

of Geerten Gossaert:

Alleen één schaamle pelgrim voelt, ontzet, wreedaardig,
der onmacht looden boei zijn lamme lende omvaân

dan voelen wij in die vooropgestelde genitieven een personificatie. Niet in alle drie de voorbeelden even sterk. In het eerste voorbeeld het meest, omdat hier het niet-voorkomen van het lidwoord ook nog meewerkt. Het minst in het laatste voorbeeld, dat heel even de bijgedachte wekt aan ‘der Janitsaren duizenden’ van Schaepman, en de plechtstatigheid van Da Costa.

Dat we deze personificatie voelen, ligt natuurlijk aan de beteekenis, maar ook, als één geheel daarmee, aan den vorm der groep. Want in ons gewone spraakgebruik duidt de vooropgestelde genitief nu eenmaal altijd personen aan. In dit isolement van het gebruik ligt ook zijn kracht: dat bemerken we aan het derde voorbeeld, waar een al te ruim gebruik van de constructie de uitwerking al heeft doen verslappen, en we zouden ons ook kunnen voorstellen, dat door het geknoei van slaafsche navolgers een volgend geslacht het eerste voorbeeld niet meer zóó zou aanvoelen als wij.

Dit laatste brengt ons aan het nadenken over de lotgevallen van de genitiefconstructies en over die van syntactische constructies in het algemeen. Wanneer we bij Revius b.v. de volgende genitieven of omschrijvingen met van tegenkomen:

‘Lam Godes; Gods Waerheyt; edel coninx bloet; Den Sone Gods; een coude dronck waters; Aller Heeren Heere; des werelts dappere verwinders; de vloet der heyliger riviere; coninck aller eere; den cloot der sonnen; 't gerucht van hagel; tyt van singen; den dag van Gods genade; Genoten van Gods huisgezin; de dochter van haer dracht; het recht van

[p. 252]

outste sonen; den schoot van haren liefsten Vader; Vrienden van 't aertsche goet; 't ongemeten stof van mynen soeten danck; vijanden van onser sielen son; de soom der diep gewelfde salen; van de hel bestormer en verwinder; van Godes Soon het minnelyck gelaet; van Moses Godes knecht vijf treffelycke boeken; van desen myrrh een tuylken van dry struyken; een vliegende geswerm der engelen vercoren; de vlamme van 's hoochsten Richters strenge hant; Jesus der armen sondaren ontfermer; der slangen gladde reên; de gesangen van des hemels blyen rey’

dan zijn van al deze groepen er geen twee syntactisch identiek. Telkens wisselen ze weer, door de plaatsing, door de bijvoeging van adjectieven, door bijstellingen, door omschrijving met van, of door het vervlechten van een tweede genitiefgroep met de eerste. En nu kunnen wij wel in het algemeen oordeelen, dat deze constructies ingewikkeld, gewrongen, ‘echt van Revius’ zijn, maar de vraag dringt zich toch vanzelf op: Welke van deze constructies beantwoorden nu aan een bepaald voorkeurschema van Revius; in hoeverre wijkt hij hierin af van de schrijvers uit zijn tijd, en bestonden er misschien schema's in de algemeene taal van dien tijd, die, zooals de in het begin aangehaalde drie voorbeelden, aan zoo'n constructie aanstonds een eigen gevoelstoon gaven? Het diepere begrijpen van zijn taalinstrument brengt ons immers den dichter nader, en dit geldt niet alleen voor zijn woordgebruik (wij denken aan de onrechtvaardigheden, die in dit opzicht Jonckbloet aan Vondel beging) maar ook voor zijn syntaxis.

En daarom mogen we blij zijn met de Groningsche dissertatie van G.A. van Es, die ‘de attributieve genitief in het Middelnederlandsch’ zorgvuldig voor ons onderzocht. Dat schrijver hier niet in de oude fout van Stoett verviel, die een syntaxis wilde schrijven voor ‘het’ Middelnederlandsch, behoeft wel niet te worden gezegd. Wereldlijke epiek, geschiedkundige en ambtelijke teksten, gewijde literatuur, drama, en de taal der Rederijkers worden afzonderlijk gekarakteriseerd. En hierbij is hij niet over ijs van één nacht gegaan. Wie den moed heeft gehad, 93600 verzen en 33700 regels proza op genitief- en prepositieverbindingen te onderzoeken, en wie dit materiaal, dat 9000 genitieven en 3000 van-bepalingen opleverde, telkens en telkens weer anders heeft gerangschikt, heeft een wetenschappelijk uithoudingsvermogen getoond, dat respect afdwingt. In dit boek vindt men dan ook bijeen al het materiaal dat ten grondslag kan dienen voor verdere onderzoekingen op dit gebied, met name voor de zeventiende eeuw, want ook daarvoor zal de eerste stelling van Dr. van Es opgaan: dat het gebruik van den attributieven genitief een duidelijk criterium is voor den stijl.

[p. 253]

Door dit monnikenwerk kon uit den aard der zaak geen ruim boek ontstaan. ‘Ça sent la clôture’, zou men kunnen zeggen, maar ‘ça sent l'enclos’ zou onrechtvaardig zijn. Dufheid kan men het boek inderdaad niet verwijten, ofschoon een zekere eenzijdigheid - overigens schrijvers goed recht bij dezen opzet - reeds in de inleiding onmiskenbaar is. Naar historisch verband met andere of vroegere Germaansche en Indogermaansche dialecten is niet gezocht. In zijn methode zweert de schrijver een beetje bij het Magister dixit, en of hij nog andere grammaticale vrienden heeft gehad dan Overdiep, Franck, Stoett en Behaghel, met den laatste als vriend en vijand tevens, blijkt nergens. Dat het boek er ondanks dat toch niet duf op geworden is, komt wel voornamelijk hierdoor: dat de schrijver er zich voortdurend van bewust bleef, dat niet alleen het zoeken van de mogelijkheden, de ‘schema's’, belangrijk is, maar ook en vooral: het onderzoek naar de waarde dezer syntactische groepen in de levende taal.

Bij het onderzoek werd de volgende methode gevolgd: De attributieve genitiefverbindingen van de pronomina en telwoorden, en de nominale genitief bij substantieven werden achtereenvolgens beschouwd, en telkens met de attributieve van-bepaling vergeleken. In het derde deel werd de bouw der nominale groep nagegaan. Tegen de gangbare indeeling in partitieve genitief, subjectieve, objectieve, appositioneele enz. wordt stelling genomen, en met name tegen Behaghel, die in dit opzicht inconsequent is. Het materiaal wordt ingedeeld naar den vorm, en aan het verschil in vorm wordt het verschil in syntactische functie, en stijlverschil in het algemeen getoetst. Dat is natuurlijk een mooi beginsel: het is de weg, door Ries in ‘Was ist Syntax’ en ‘Zur Wortgruppenlehre’ gewezen, maar tot nu toe, behoudens een enkele uitzondering (Sütterlin b.v.) slecht toegepast. Toch vragen wij ons af, of schrijver dit beginsel wel trouw is gebleven. Wanneer wij eenmaal van de hooge frequentie van persoonsnamen in den genitief doordrongen zijn, welk nut heeft het dan b.v. om in § 198 allerlei verbindingen daarmee na te gaan, en te trachten de soort relatie te benoemen van den persoon met een meubel, met baniere, teyken, standaert; met kleeding; met handwerk; met zegel (‘regel’ is hier blijkbaar een van de, meer voorkomende, drukfouten); met munt, beeld en outaer? Moeten wij hierin een poging zien, om het wezen van de genitiefbetrekking te benaderen? Maar dit lijkt mij in strijd met schrijvers eigen beginsel. Wordt immers dit verschil in relatie wel gedemonstreerd door eenig verschil in vorm, plaatsing of verbinding? Het resultaat van dit pijnlijk nauwgezet onderzoek lijkt ons dan ook weinig meer dan een nieuwe demonstratie van het feit, dat de genitiefbetrekking uiterst vaag is, plus

[p. 254]

een globaal aangeven van de woordfrequentie. Maar het laatste valt buiten het onderwerp, en het eerste openbaart geen nieuwe waarheid. Duitsche grammatici geven den genitief dan ook graag den even vagen naam van Beziehungskasus: er bestaat een of andere betrekking, die men zou kunnen vergelijken met die tusschen de twee substantieven in een samenstelling (hoewel die nóg vager is), en met de primitieve kinderzinnetjes: Vader stoel; moeder tafel, waarmee het kind een massa relaties laat raden. Beter en interessanter zijn de gedeelten, waar de genitief tegenover de van-bepalingen worden gezet: als dit verschil in syntactischen vorm wordt nagegaan, komt er dikwijls op een verrassende manier verschil in functie voor den dag. Dat b.v. de genitief bij persoonsnamen reeds in de M.E. overheerschend is, wordt duidelijk met de getallen aangetoond: 1327 personen, 155 concrete substantieven, 113 abstracte. En als wij dit eenmaal weten, moeten wij schrijver toegeven, dat een plaats als: ‘Ende die enghelen gods namen die ziele van Theophile’ niet zonder meer beteekent, dat zij Theophilus' ziel namen, maar dat hier wel degelijk een scheiding wordt gesuggereerd. Nog drastischer dan van Es zouden wij hier willen vertalen: En de engelen Gods namen de ziel uit Theophilus, wat ook in overeenstemming is met sommige Middeleeuwsche afbeeldingen.

Over het algemeen moet men zeggen, dat de onderzoeker voor stilistische kwaliteiten een fijn gevoel had. Maar de aard van het onderzoek leidt er toe, dat een buitenstaander wel eens aan Hineininterpretierung moet denken. Met name lijkt mij dit het geval bij de rederijkers. We kunnen ons de vreugde van den onderzoeker voorstellen, als hij hier plotseling allerlei nieuwe woordgroepen ontdekt, maar vergaat het hem dan niet een beetje als den botanicus, die een monstruositeit een mooi exemplaar noemt? Als wij lezen: ‘Weest (h)u scats deckers’ met de beteekenis: ‘Pas op je duiten!’ moeten wij dan niet aan knutselarij gelooven in plaats van aan een ‘gedurfde combinatie’? Als wij al de voorbeelden uit de rederijkerstaal rustig overzien, en we nemen in aanmerking, hoe dikwijls de onderzoeker zelf hier gewrongenheid en knutselarij moet toegeven, dan blijven wij napeinzen over zijn laatste stelling: ‘Het “eerherstel” der rederijkers is voornamelijk te bewerken door een stilistische analyse van hun drama's.’ We hebben het gevoel, en dat is nog versterkt door dit boek, dat de (zeer groote) verdiende der rederijkers nu niet bepaald op stilistisch gebied ligt. We zouden zelfs willen vragen: suggereeren de aanhalingsteekens bij ‘eerherstel’ hier ontleening of ironie?

De onderzoeker heeft zich blijkbaar angstvallig gehouden aan zijn stelregel, geen invloeden van andere ‘Germaansche of Indogermaansche dialecten’ op sommige schrijvers na te gaan, met uitzondering dan van

[p. 255]

het latijn voor de ascetische en mystieke literatuur. Die beginselvastheid wreekt zich wel eens. Het lijkt ons b.v. voorbarig, om de opvallend weinige genitieven, die bij Yperman voorkomen, (in 1000 verzen slechts 19!) te willen verklaren door het feit, dat hij een ‘wel zeer weinig geschoold stilist is, die in meest losse praattaal, doorspekt met vaktermen of soms wat gewichtig- klinkende vormen, zijn medische uiteenzettingen en voorschriften geeft’, en er dan de stelling aan vast te knoopen, dat de genitief reeds in de M.E. tot den ‘hoogeren’ stijl hoort. Invloed van het Fransch, hoeveel er ook in de literatuur mee wordt geschermd, lijkt mij bij dezen schrijver toch volstrekt niet zoo maar te negeeren.

Het derde deel, waar de bouw der groep wordt nagegaan, is ons eigenlijk tegengevallen. Wij hadden zoo graag gezien, dat aan de hand van Ries' Wortgruppenlehre de ‘architectuur’ van de hééle groep was nagegaan, zonder ze eerst uit elkaar te trekken. Men zou dat b.v. kunnen doen, door ze in formule te brengen, waarbij men de substantieven voorstelt door hoofdletters: A, B, C enz., de adjectieven door a, b, c enz., pronomina en lidwoorden door 1, 2, 3 enz., genitieven door (), voorzetsels door +, voegwoorden door -. In plaats daarvan wordt hier de groep aanstonds uit elkaar getrokken: eerst wordt de geleding van de samenstellende deelen der groep beschouwd, en daarna de plaats van de genitivische bepaling. Maar door aldus al direct abstractie te maken, ontsnapt het specifieke stijlkenmerk, dat de groep in den heelen zin heeft. Beschouwt men immers alleen de geleding van de samenstellende deelen, dan staan ‘luttel waters’: A(B), en ‘Heer gysbrechts neef’ (AB)C, op een lijn. Beschouwt men daarentegen alleen de plaats van den genitief, dan moet men ‘Coninc der creaturen’: A(1B), gelijkstellen met ‘Dochter Grave Gioets van Vlaenderenlant’: A(BC+D). Nu wordt wel veel goedgemaakt in § 418 vlgg., waar de syntactische vorm van de groep aan de orde komt, maar ook hier onderzoekt schrijver eigenlijk alleen de plaats van den genitief in de groep, en hoe het bepalende en het bepaalde deel tegenover elkaar staan uitgebalanceerd: m.a.w. waarom de twee deelen rechts of averechts zijn verbonden. Ook hier dus weer de splitsing in tweeën, waardoor de groep als ‘Gestalt’ verloren gaat.

Maar hiermee hebben we dan ook genoeg kwaad gesproken van dit werk, en de groote verdiensten er van erkennen wij aan het einde oprecht dankbaar. Nogmaals brengen wij hulde aan het groote uithoudingsvermogen van den schrijver, voor wien het een voldoening moge zijn, dat zijn werk op vele plaatsen niet alleen verrijkend, maar ook stimuleerend werkt.

Amsterdam.

P. PETERS.