Onze Taaltuin. Jaargang 5

[p. 63]

Vraag en antwoord

Vraag 1. In de eerste plaats of Op de eerste plaats?

Van het Binnenhof te 's-Gravenhage gewerd ons de vraag: hoe het toch komt dat de meeste Katholieken spreken van ‘op’ en niet van ‘in de eerste plaats’.

Voor de Katholieke taal weet ik zeker, dat de hoofdoorzaak hiervan ligt in den Mechelschen Catechismus, die minstens drie eeuwen lang bij alle katholieken van Nederland in gebruik is geweest, en dien ik ook zelf, in mijn kinderjaren nog van buiten geleerd heb. In alle antwoorden bijna, waarin onderscheid gemaakt wordt tusschen verschillende gevallen, heet het daar: Op de eerste plaats...., op de tweede plaats...., op de derde plaats.... Het memoriseeren van deze Catechismuslessen in onze jongste jaren - drie eeuwen lang - heeft natuurlijk te dezer zake een diepgaanden invloed uitgeoefend, op de Katholieke taal.

De officieele Catechismus der Nederlandsche Hervormde Kerken gebruikt daarentegen altijd: ‘Eerstelijk, ten andere, ten derde’; zoodat deze voor het vraagstuk dat ons bezighoudt geen opheldering geeft. Maar de Statenbijbel gebruikt, zoover ik zie, bij het woord ‘plaats’ bijna altijd het voorzetsel ‘in’.

Gen. 1, 9: Dat de wateren in eene plaetse vergadert worden.

Jos. 4, 18: So keerden de wateren der Jordane weder in hare plaetse.

Ps. 16, 6: De snoeren sijn mij in lieflicke plaetsen gevallen.

Ps. 24, 3: Wie zal staen in de plaets sijner heyligheyd?

Math. 26, 52: Keert uw sweert weder in sijne plaetse.

Luc. 14, 8: Ter bruloft (zet) u niet in de eerste zitplaets, enz.

Wij zien hier dus duidelijk de sociale groepen inwerken op de taal der tot beide groepen behoorende personen. Want even natuurlijk en vanzelfsprekend als alle Hervormden ‘in de eerste plaats’ gebruiken, even zeker meent elk Katholiek te weten dat dit ‘op de eerste plaats’ moet zijn. En hiermee is dus de vraag van het Binnenhof voldoende beantwoord, meen ik.

Maar men kan ook nog verder vragen, en willen weten, welke van de twee uitdrukkingen nu het beste Nederlandsch is? Hieromtrent bestaan twee meeningen. De eerste die met den dag zeldzamer wordt, zegt: Het Nederlandsche volk is een protestantsche natie: de Nederlandsche taal moet dus de protestantsche groeptaal volgen. En leeraars die deze meening huldigen rekenen dus op school de katholieke uitdrukking voor fout. De tweede meening, die langzamerhand algemeen wordt zegt: Neen, fout is geen van tweeën. Elke nationale cultuurtaal bestaat uit een

[p. 64]

reeks groeptalen, die wij elk in haar waarde moeten laten, zoolang zij de onderlinge verstandhouding niet bemoeilijken. Welnu, dat is met deze beide varianten zeer zeker niet het geval.

Ten slotte is er nog een derde vraag mogelijk: Welke van de twee zinswendingen komt eigenlijk het best met den aard onzer taal overeen? Dit vraagt een historisch onderzoek, waarbij wij vooral moeten bedenken, dat ‘plaats’ een Fransch leenwoord is, dat dus misschien ook zijn Fransch voorzetsel heeft meegebracht, want leenwoorden worden niet opgenomen als losse woorden, maar zooals ze gebruikt worden in den zin. Nu toont het Zuidnederlandsch van de Middeleeuwen, dat niet alleen ‘à la place’ als an die plaetse (Minnenloop II 3527) maar ook ‘dans la place’ en ‘en place’ als ‘in die plaetse’ en ‘in plaetse’ werd overgenomen; zoodat daar ‘in die plaetse’ verreweg het meeste voorkomt. In oude echt-Hollandsche teksten echter b.v. in de Keurboeken van Haarlem gebruikt men ‘optie stede ende plaetse’. Maerlant die gelijk wij weten zoowel in Holland als in Vlaanderen thuis was, gebruikt zoowel op als in. Dit alles vindt men in het Middelnederlandsch Woordenboek van Verdam op het woord ‘plaetse’. Dat echter ‘op’ - van het kerkelijk gebruik afgezien - het echte Noordnederlandsche woord is, zien wij onmiddellijk uit het artikel Plaats in het Groote Woordenboek (Deel 12, k. 2092-2140) vooral, als wij op de staande uitdrukkingen letten. Want weliswaar vinden wij hier ook de oude Middelnederlandsche uitdrukkingen in plaats van (dans la place de), als ik in zijn plaats was (dans sa place), in de eerste plaats (en premier lieu) terug; maar daarnaast vinden wij ‘alles op zijn plaats laten, iemand op zijn plaats zetten, op de plaats rust, ergens niet op zijn plaats zijn, een onderzoek op de plaats zelf, ieder op zijn plaats, op open plaatsen en markten, op de plaats dood blijven, hij stond op een uitgezocht plaatsje, toen de misdadiger op de plaats des gerechts was aangekomen, op vele plaatsen, enz. enz. Bovendien heeft het Oude Nederlandsch hier ook van zijn kant op het Fransch ingewerkt; zoodat wij daar ook als uitzondering: sur votre place en sur place wedervinden. De Leuvensche Catechismus deed dus ten slotte een betere keus dan de Statenbijbel. Wie hier nu echter de conclusie uit zou trekken, dat men dus in het vervolg ‘in de eerste plaats’ voor fout zou moeten gaan rekenen, zou al even eenzijdig zijn, als de bovengenoemde leeraar, die onder ‘op de eerste plaats’ een roode streep zette. De taal is een gewoonte, die men - uit beleefdheid voor de gemeenschap - aanhoudt, tot ze begint te knellen of te hinderen. En dan wijzigt ze zich, meestal van zelf, naar de nieuwe behoefte.

Nijmegen, 5 Mei 1936.

JAC. VAN GINNEKEN.