Onze Taaltuin. Jaargang 5

Het oudste gedichtje in de Nederlandsche taal

Geen enkele bloemlezing kent het nog, en het staat in geen enkele onzer Geschiedenissen der Nederlandsche Letterkunde beschreven. Wel begrijpelijk trouwens, daar het pas in 1933 in het Tijdschrift der Leidsche Maatschappij voor Taal- en Letterkunde voor het eerst gedrukt is. Maar onder wat voor een titel! ‘Een oudnederlandse zin uit de elfde eeuw’. Zou men dáár een minnedichtje gaan zoeken? Niemand natuurlijk. En toch.

Op het laatste schutblad van het Handschrift Bodley 340, vond Mr. Kenneth Sisam in 1932 te Oxford’ een losse krabbel, geschreven met een hand uit de tweede helft van de 11de eeuw’. ‘Deze en andere krabbels op dit blad’ werden door hem behandeld in het Januari-nummer van ‘The Review of English Studies’. Sisam vermoedde dat die ‘losse krabbel’ Oudnederlandsch was, en verzocht zijn vriend, prof. Swaen, oud-hoogleeraar van Amsterdam om vertaling en nadere uitkomst. Deze stelde het stuk in handen van Dr. Schönfeld, die er verslag van gaf in het 52ste deel van ons reeds genoemd eerwaardige Leidsche tijdschrift op blz. 1-8 onder den boven-aangehaalden nu juist niet erg gevoeligen titel.

Onwillekeurig verwacht men toch onder dit opschrift een zinnetje als: ‘Een scip, dat men heet ene vare, es sculdich den grave iiij d.’. of iets dergelijks.

Maar er staat heel wat anders. Uitvoerig staat de geleerde schrijver bij alle vormen stil. En dit doet hij op voortreffelijke wijze, en bepaalt zoo West-Vlaanderen als schrijvers vaderland. Dan wordt verklaard, en heel goed verklaard, hoe zoo'n Oudwestvlaamsche ‘zin’ in een Engelsch handschrift kon terecht komen, daar er in den tijd, dat Willem de Veroveraar met Mathilde de dochter van den Vlaamschen Graaf Boudewijn V gehuwd was, vele Vlamingen in Engeland kleine kolonies vormden.

Maar ten slotte wordt ook de inhoud van het zinnetje besproken. En daarmee kunnen wij onmogelijk onze instemming betuigen.

[p. 55]

Ja, men wil het aanvankelijk niet gelooven, en men kan zelfs een schaterlach ter nauwernood bedwingen, als men dat leest.

‘Dat onze schrijver onder de naar Engeland verhuisde Vlaamse geestelijken is te zoeken, is hoogst waarschijnlijk; dat, wat hij neerschreef, is toch een variatie op de bekende bijbelse woorden: ‘De vosse si hebben hole, en de voghele hebben neste dar si in schulen, mar des menschen sone en heft niet daer hi sijn hoeft op resten mach’.

Maar laat ik nu eindelijk ons gedichtje, want dat is het, en wel een prachtig eenvoudig minnedichtje! toch even overschrijven mèt tusschen haakjes de ééne letter correctie, terecht of ten onrechte door Dr. Schönfeld aangebracht.

Het gedichtje bestaat uit twee vershelften, die, gelijk alle Oudgermaansche verzen, door stafrijmen aan elkander vastzitten.

Hebban olla vogala nestas Hagunnan - Hinase Hi(c) anda thu.

De Latijnsche vertaling staat er boven en luidt:
Abent omnes volucres nidos inceptos - nisi ego et tu.

Of in het Nieuw-Nederlandsch:
Hebben alle vogelen (hun) nestjes begonnen; het-en-zij ik en jij.

Is het niet aandoenlijk van naïviteit: die Keltische woordorde, beginnend met den finalen werkwoordsvorm; geheel en al in constructie gelijk aan Goethe's ‘Sah ein Knab ein Röslein stehn? Bovendien opent juist dat Hebben, met zijn smachtende h, de ketting der vier gevoelige stafrijmen, die het vers niet alleen prachtig aaneen doen klinken, maar bovendien een model zijn van Oud-Nederlandsche klankexpressie. De versmaat vormt een overgang tusschen het stafrijmend Oudgermaansche vers en het eindrijmend Nibelungenvers. Van het Oudgermaansche vers volgt het nog den regel van den hoofdstaf, volgens welke één of twee heffingen van het eerste halfvers moeten allitereeren met de eerste heffing van het tweede halfvers. Maar van het Nibelungenvers heeft het reeds de daar nog uitzonderlijke vier heffingen in het eerste vrouwlijk eindigend en de gewone drie heffingen in het tweede mannelijk eindigend halfvers.

Hagunnan = begonnen houdt Dr. Schönfeld voor een ‘weinig beteekenende toevoeging’ en ‘een persoonlijke afwijking’ (sic) van den Evangelietekst! Een afwijking is het wel heel zeker, maar in plaats van een van weinig beteekenis, is het wel zóó'n ingrijpende, dat er de schijnbare gelijkenis met den bijbeltekst: ineens geheel door wegvalt.

Wat kan men in een allereenvoudigste zaak toch ver van de waarheid afdwalen.

Maar Kenneth Sisam doolt weer naar een heel anderen kant af, als hij

[p. 56]

schrijft: ‘The Latin sentence looks like a fragment from one of the colloquies which were used to teach Latin’. Ik heb geglimlacht toen ik dit las. Maar Dr. Schönfeld wilde ten slotte zijn partner blijkbaar nog overtroeven en besluit: ‘Is het misschien een verzuchting van een Vlaamsche monnik in Engeland, die bij zijn onderricht aan een jonge landgenoot zijn heimwee naar zijn vaderland in deze variatie op Jesus' woorden uitte?’ Verbeeld je nu toch: ‘alle vogelen zijn thuis in Vlaanderen behalve ik en jij’!? Maar dat is toch immers in lijnrechte tegenspraak tot schrijvers eigen mededeeling dat toen ‘vele Vlaamse edelen’ en ‘vele Vlamingen in hun gevolg’ zich in Engeland vestigden, zoodat er daar in de 12de eeuw reeds meer dan 50 kleine Vlaamsche nederzettingen waren.

Wie toch ziet niet, zoo klaar als kristal, dat wij hier met een minnedichtje van een Scholasticus of student te doen hebben, die in twee talen denkend en schrijvend en voelend in de maand Mei, als volgens het M.E. volksliedje ‘alle voghele legghen een ey’: 's morgens heeft gezien hoe naast zijn dakkamervenstertje twee zwaluwen of musschen reeds zijn begonnen, hun nestje te bouwen, en die nu onder zijn schrijfwerk in de boekerij - uit echt-menschelijk verlangen naar het huwelijk - zijn vollen lust bekent en zijn lief vermaant, om maar spoedig dat schoone vogel-voorbeeld te volgen en in een knus huisje te gaan samenwonen. Maar hoe kiesch, hoe veelzeggend, hoe innig en toch zoo eenvoudig, dat het een meesterstukje is geworden, vergelijkbaar met dat sublieme doodenklacht-liedje van een drietal eeuwen later:

Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn;
Du coors die doot, du liets mi 't leven...
Ic moet noch singhen een liedekijn.

En hoe dit versje dan op het schutblad van zoo'n handschrift kwam? Och, gelijk het zoo vaak gebeurde - het papier en het perkament waren in die dagen nog kostbare zaken - hij heeft het schutblad van dit handschrift, dat om een of andere reden op zijn lessenaar lag - schrijven deed men toch meest in de boekerij - als een blocnote gebruikt, en daarop eerst in 't klad dit versje neergeschreven, om het daarna zonder twijfel op perkament in mooie letter over te schrijven voor de Jonkvrouw van zijn hart. Trouwens op het zelfde vel, waar wij, onderaan - rechts (daar het blad reeds vol andere krabbels stond) ons heele versje vinden, is de schrijver onderaan - links met een grootere letter aan den Latijnschen tekst nóg eens opnieuw begonnen, maar na de twee eerste woorden opgehouden.

[p. 57]

Had ik dus wel zoo'n ongelijk, toen ik indertijd op het Groningsche Philologen-congres, de stelling opzette: ‘Taal en literatuur-wetenschap zijn één’, moeten één zijn vooral in het onderwijs. Is taalwetenschap zonder litteraire gevoeligheid wel mogelijk? Zijn moedertaallessen zonder schoonheidsaanvoeling wel veel anders als foutieve logica of verknoeide algebra? Dat dit de voornaamste toepassing was van de leuze: Psychê nikai, die ook op den omslag van dit tijdschrift prijkt, hebben de meesten nog altijd niet begrepen.

Nijmegen, 21 April 1936.

JAC. VAN GINNEKEN