Onze Taaltuin. Jaargang 3

[p. 388]

Het Katwijksch. V

Het werkwoord

In de tiende aflevering, blz. 318, is opgemerkt, dat twee schippers, die een ‘praaigesprek’ voeren op zee, uitvoerig informeeren naar hun wederzijdsche vischvangst, maar daarbij de directe noeming van de vangst vermijden. Eenmaal gebruikt een der sprekers het werkwoord ‘vangen’, maar zóo, dat hij niet naar het feitelijke resultaat informeert, door de vraag ‘Wat heb je gisteren gevangen?’ Hij vermijdt dit door een praesens: ‘Wa^t fang-je gistere?’ Mijn zegsman meende, dat deze vraagvorm kan worden verklaard uit het feit, ‘dat er nog wel eens iets van de vangst van den vorigen dag aan dek staat’: het resultaat van den vorigen dag is dus nog ‘tegenwoordig’. Men zou dan den zin misschien mogen opvatten als ‘Wat is je vangst van gisteren?’ Dit tijdgebruik is eenigszins te vergelijken met wat in het Schilderboek van Carel van Mander staat, aangaande een kunstenaar, wiens vader ten tijde van het schrijven van Van Manders boek, al langen tijd geleden gestorven was: ‘Syn vader is een constich Silversmit’. Dit kan worden begrepen als: ‘Tot vader heeft hij een c.s.’ - Wannéer in het bewuste praaigesprek, gevraagd was ‘Wat hè-jij evange?’ dan zou dit alleen een informatie kúnnen zijn naar het volledige resultaat van de visscherij op de geheele reis: ‘Wat is je vangst in haar geheel?’ Feitelijk is, in dezen gesprekstijl, de vorm van hebben + partic. perf. alleen mogelijk voor het perfectum met de perfectieve ‘Aktionsart’, d.w.z. het bereiken van de voltooiing waarnaar men heeft gestreefd. Er zijn in het Katwijksch zeer duidelijke vormen voor de uitdrukking van deze bijzondere functie. De verbinding van het werkwoord met een praefix, een bijwoord of een locale voorzetselbepaling, ook de opeenstapeling daarvan (waarover later) drukt dikwijls vooral, of méde, de perfectieve functie van den zin uit. Zoo zegt men voor ‘Als we dan eindelijk aan land kwamen’: ‘As we dan anzettede an de strand’. Een oeroud perfectief participium + al is in de vaktaal bewaard: ‘As je án-kwam, dan wier de haering allegaer¹⁾ etéld in kaekmaon (manden). Ien sting er an de kant van 't boort, die skraeuwde ‘Kurref!’²⁾ Dan skréef³⁾-te hóoftman, ìn die záai: ‘Al əkurrəvə!’ Dat skréef-ie mit kríjt op 'n plánkje.⁴⁾. -

1) Ook een dergelijke vorm van de perfectieve functie.

2) ‘Kerf!’

3) Skrijve beteekent hier nog, als waarschijnlijk ook oorspronkelijk, 'n schreef zetten.

4) N.B. de praegnante zinsaccenten en de nadrukkelijke slotzin, waarin ‘schreef’ wordt toegelicht.

[p. 389]

Wat nu de met het partic. perf. samengestelde werkwoordsvormen betreft, in het Katwijksch komt het bekende ‘dubbele plusquamperfectum’ voor in twee opmerkelijke functies. De bemanning van een bomschuit was na 't zinken van de schuit te water geraakt en dreef en zwom in de zee - ‘in toeⁿ hadde ze 'n slooup¹⁾ evischt ehaad in kwamme ze an de wal’. Dit is een perfectieve ‘verleden tijd’: ‘toen kregen ze 'n (drijvende) sloep te pakken’, terwijl er tevens mee wordt bedoeld (dàt is plusquam-‘perfectisch’): ‘ze hadden die sloep vroeger opgepikt!’

Een ander geval is het volgende: tijdens een storm breekt het steunende ‘mikje’ waarop in rustpositie de mast ligt. Dat mikje moet worden vervangen, anders kan men de mast niet ophijschen: ‘We hadde 'n mikje vast-ebonne-n-ehâad, in-toe hè-we dat in-ezetted’. Men zou kunnen ‘vertalen’: ‘We hadden nog ergens 'n reserve-mikje vastgesjord zitten, (en toen we dat hadden losgemaakt) hebben we dat (in de plaats van 't gebrokene) in-gezet’. We constateeren ook hier weer de buitengemeen ‘korte’ taalvorm van den verteller, die weet: ‘sapienti sat’.

Ook het passief vertoont constructies met dubbel participium: Die skuit is van Piete-n-eteert eworde (men constateert dan dat het karweitje inderdaad is opgeknapt). 't Huis hâad verkoft eweest an A. (Vroeger is dat huis aan A. verkocht). 't Haai veranderd eworde motte²⁾, maer 't is over-egaen. - Verder is bij het passief opmerkelijk het gebruik van den infin. weze: Hij wou van gien mensch eholpe weze as fan z'n moeder. Ook in de uitdrukking: Da^t wull-ik fan jouw iet ezâad weze (= dat laat ik me door jou niet zeggen). Ouder is hier het werkwoord hebbe: Da^t wull-ik fan³⁾ jouw iet ezàat hebbe. Beide constructies zijn kort en synthetisch (met hebbe = ‘Dat wil ik niet hébben nl. als door jou gezegd).

Een opmerkelijke korte vorm voor emphatische functie is het part. perf. ezâat (= gezegd) in zinnen als: Over 'n hallef uurtje-n-is et faere-n-ezâat (= over een half uur vertrekt pertinent de boot, of: over 'n half uur is het varen, dan zal 't wezen!) Zoo ook: As je 200 kantjes fangt, dan isset warke-n-ezâat (= dan is het wérken, dat vertel ik je!) In deze laatste uitdrukking zou ook het part. perf. eblaese kunnen staan (aan boord wordt in plaats van met lange uithalen en roepen ook wel een sein tot werken gegeven door 'n fluitje of een hoorn)⁴⁾.

1) = sloep.

2) De schikking van den infin. wijkt af van de Hollandsche, zie blz. 287/8.

3) van is in passieve constructies gangbaar.

4) Zie verder bij den infinitief, blz. 391.

[p. 390]

Het verhalende perfectum (en in verband daarmee het historische praesens) is in het Katwijksch als in elke volkstaal in de bekende fijne schakeeringen der functie vanzelfsprekend; ik volsta met een voorbeeld: Bij Piet Haezenootə, kijk toe was ək selləf skippər, toe voerə we-n-of mit en kepotte stag. Toe hebbe we-n-en boug¹⁾-tauw enome, in d'r ən stag van əmaekt. Toe waere we 'n poosje-n-of, in toe vloog er 'n zwaerd-of. Maer 'n zwaert, jae... 'n zwaert, da^t-konnə-wə-n-iet maekə, maer wə hebbə-n-ət iet noodəg əhâat. Wə hebbə-n-ət swaerd-óvərəhangə, in toe bennəwə op ət Sand əkommə, mittə zuijələkə wint. Toe zâad-ər nog ən mətroos: ‘Mottə wə-n-iet nae əmuijə²⁾ toe?’ 'k Seg: ‘neen azzə-wə gaen, dan gaenə-wə nae Engəlant’. Toe bennə-wə gaen vissə, in in drie nachtə haddə-wə ən skuitə³⁾ haering. Toe kregə-wə-n-ən oostələkə wint. Toe hè-wə ət swaerd an stierboord əhangə, in zoo mit ien zwaert gingə wə wech. Wə hebbə-n-ət maer ienə kaer ovər əbangə, in toe hebbə-wə 't iet mèr ovər əhangə, in toe kwammə-wə-n-an, etc.

Eveneens algemeen verbreid is het hulpwerkw. had in plaats van was, bij werkwoorden die een verandering van plaats aanduiden, in de voorwaardelijke wijs: ‘'t Hàat net choed-əweest, dattə-wə vast wierə an die braels, aors⁴⁾ haaijə-wə zóo bóvənop die Skevəlingərs ədrevə.’

Het is van belang, ook voor de historische syntaxis, de frequentie van het tegenw. deelwoord in de volkstaal vast te stellen. In het Katwijksch is het als adjectief nagenoeg onbekend. Men zegt niet: 't is vervelend, - vermoeiend, - vleiend etc. Niet: hij was woedend (maar: dol), hij werd vervélend op den duur (maar: je wier 'm zát), dat is voldoende (maar: dat kèn wel zoo), dat is afdoende (maar: dat sel 't 'm wel doen), hij is wat vervelend als spreker (maar: hij is iet soo vlót in z'n spreke), hij is niet voortvarend (maar: hij geeft iet veul stuidie), enz. Ook het part. praes. als bijwoord van graad is zeldzaam; niet: ‘Wat eet hij toch verbazend veel!’ maar ‘Wat eet-ie toch voor 'n paerd òòk⁵⁾!’

Het praedicatieve partic. is echter wèl gebruikelijk voor de omschrijving van het duratief aspect: hij is al-lang sleepende. Nog levender is het praedic.-attributieve deelwoord: Skraeuwende van de pijn heb ik 'm evonne. Hij kwam d'r dansende-n-an. Spéulende komme-ze ámmekaor. - Hierbij is vooral van belang de reeds vroeger geconstateerde

1) boeg.

2) IJmuiden.

3) Als maataanduiding heeft dit woord de flexie-e als de eigennamen, zie blz. 245 en vlg.

4) anders.

5) Een der emphatische slotwoorden.

[p. 391]

verzwaarde vorm (met het bijw. an): Zoo half lachende-n-an keek ze nae d'r broer. Dat (nl. het kolfspel) ching dan ook soo rech-deur nae Kattək-binnə, skietlootende-n-an¹⁾ (of: skietlootend 'an heen). Waarschijnlijk is de participiale vorm verkort in: Toe ginge we zoo loope²⁾-n-an heen nae Skimmelekoog. Rolle-n-an heen ging 't langs de strant. Da^t ching maer zoo loopen (= toen liepen we maar verder). De handeling wordt in deze zinnen voorgesteld als duratief en met een ‘gemoedelijke’ modaliteit. Er zijn ook vormen met een ‘adverbiale’-s: Da^t ching er allemael staendes nae toe (= direct). We ginge drijvens voor de wind. De skipper holde vliegens, an z'n onderbrooukje, nae boven. Die Keesje Leene! die was (bij 't kolfspel nl.) de felste klapper. Die sloouch 'm in iene klap drijvens in de Waetering, hier bij de wurref³⁾ van daen drijvens in de Waetering. Deze vorm kan afslijten: Da^t ching allemael vervolges nae 't overloope (= de een na den ander). Gae je loopes? - Evenwel, deze vorm op -es kan ook infinitief zijn: Dat tauw staet op-brekes-of. 't Staet op-springes-of.

De infinitief komt in veel ‘oude’ constructies voor. Ten eerste als echte oude ‘onbepaalde wijs’, als ‘onbepaalde’ zinsvorm, zooals in: Lengstik ete⁴⁾, da^t was soo gauw aste vleet an boort was. - Toe kwaeme de maaide, die 'n jaer of zeuventien waere; ook mee helpe lenge; maaide-n-òòk zinge-n-op te waege⁵⁾, ne^t-ssoo goed as te klaane jonges. - Het zou, gezien de dalende toon vóor de pauzen, waarschijnlijk foutief zijn, den eersten infinitief als finaal, of als verbonden met ‘kwaeme’ te beschouwen; veeleer is de infin., in ieder geval de tweede, in dit geval een echte ‘infin. narrativus of historicus’ Vgl. ook⁶⁾: Toe de mast in die mik lag, toe hè-we 'm zòò op sien te haele, en toe 'n fok achter de mast ezetted⁷⁾, en zoo thuis sien⁸⁾ te komme.

Men moet misschien wèl als samentrekking van het Vf. (gaan) beschouwen, de verbinding, die ook elders heel gewoon is, in: We gaen nae Keeze, 'n borreltje neme. En dan ginge d'r 'n pattij jonges mee; op tie waege zitte. - In den tweeden zin constateer ik echter weer een dalend accent van ‘mee’ en een scheidende pauze, zoodat ook hier

1) al maar ‘klootschietende’.

2) = bij gunstigen wind en goede zee zeilen.

3) de duinhelling vóor het dorpcentrum.

4) Het ‘liturgisch’ maal van brood en melk, als het ‘lenge’ van de netten vóor de uitvaart klaar was.

5) bij het vervoer der netten naar de schuit traditioneel gezang.

6) Het boven besproken geval van de ‘mik’, in korten verteltrant.

7) Ook dit partic. perf. is waarschijnlijk niet verbonden met hè-we, maar ‘absoluut’.

8) sien te + inf. is zeer verbreid in de beteekenis ‘er in slagen’, feitelijk een omschrijving van de perfectiviteit.

[p. 392]

de infinitief, als in ouden tijd, onverbonden kan zijn, d.i. zinswaarde hebben. Zinswaarde heeft ook de affectieve infinitief: Wat hei-je d'r an! Twie skote te vermorse!

Als zoodanig is de ‘imperatieve’ of ‘hortatieve’ infinitief zeer gebruikelijk: Op te skuit hadde ze ‘meeldoop’, 'n beetje groene olie. Díe góed úit laete bakke¹⁾. Aors hàai-je-iet omboort. - Zoo is de infinitief niet als ondergeschikte finale bepaling op te vatten in: Dan wier 't bennetje op 't kasbakluik ezet, uitsakke²⁾.

Infinitieven als hier besproken kunnen ook praedicatief in den zin staan: Elk oogenblik asset opskiete-n-is, isset er weer van³⁾.

De substantieve infin. komt op verschillende manieren voor: En toe víel-die, dat hij an 't opspeule (de bekende nieuwe ‘infin. narrativus’). - Bij 't inkomme van 't huis keek-ie raer op. - Dan ging er 'n beet waeter overheen, voor 't goed blijve (dit is een finale bepaling).

Ook de ‘finale’ infinitief met ‘te’ kan praedicatief staan: Dat geld was foor booskoppe te betaele. Dat beleze is foor kwaele te geneze. - De finale inf. met om te kunnen we nog zien ‘groeien’ uit de voorzetselbepaling met om, uitgebreid met een Inf. met te als oorspronkelijk nader verklarende bepaling: Dan ging je om waeter. Vijf, zös vaete' waeter slaen. - Dan ginge we mit twie kruiwaeges om talhoute. Talhoute haele. - Zoo kunnen wij nu ook bovengenoemde constructie begrijpen, opgelost in: Dat geld was foor booskoppe; (booskoppe) te betaele.

Opmerkelijk zijn ten slotte⁴⁾ nog de twee verbindingen die, meen ik, niet in het ‘Hollandsch’ gangbaar zijn: Die weet ik wel weune (ook: wel te weune). Ik ken 't iet sien te leze. -

G.S. OVERDIEP

1) Moeder zegt tegen 't kind: Ete nou maer, flink, hap!

2) en dan moest het water er uit zakken.

3) heb je weer last met dien luilak. Praedic. infin. als deze zijn ook de zinnen met het emphatische ezaat, eblaese, zie blz. 389. Daar ligt de ‘imperatieve’ functie nog meer voor de hand.

4) Ik herinner nog aan oude beteekenissen van hulpwerkwoorden in: Neen, dat mach mijn iet heuge. Jae... dat mag ik je-n-iet segge (= kan). Je zel in de hel brande! (optatief, als in ‘Lang zal-ie leve!’)