Onze Taaltuin. Jaargang 3

Staande uitdrukkingen, die van verre komen

Over de ‘leenwoorden’ onzer taal is reeds heel vaak gehandeld. De puristen hebben hun uiterste best gedaan, om ze te weren, maar tevergeefs. Bij het tegenwoordige internationale verkeer der Europeesche volken zijn zij nu eenmaal onvermijdelijk.

Naast de leenwoorden staan de ‘vertaalde termen’, als b.v. de namen onzer rededeelen, die immers alle uit het Latijn vertaald zijn. Zoo beantwoorden immers ons ‘zelfstandige en bijvoeglijke naamwoord’ aan ‘nomen substantivum et adjectivum’, lidwoord aan articulus, voornaamwoord aan pronomen, bijwoord aan adverbium, voorzetsel aan praepositio en tusschenwerpsel aan interjectio. De internationale naam voor deze vertaalde termen is ‘calques linguistiques’.

Weer een stap verder gaan de ‘staande uitdrukkingen’, waarover onlangs O.J. Tallgren-Tuulio in de Mémoires de la Société néophilologique de Helsingfors vol. 9, 1932 blz. 279-324 een verrassende studie heeft geschreven. Want ook de staande uitdrukkingen gedragen zich als reizigers en kolonisten, die zich soms neerzetten en blijven wonen heel ver van het land hunner geboorte; zoo zit er b.v. een heele kolonie van Grieksche uitdrukkingen in het Finsch bijeen. Die hebben Tallgren geïnteresseerd en op het denkbeeld gebracht, dat er van het oude Griekenland uit, een machtige cultuurstroom langs Rome naar Frankrijk, Nederland en Duitschland vloeit om vandaar weer Denemarken en Zweden te besproeien en ten slotte zelfs naar Finland af te buigen. Zoo komt b.v. de staande uitdrukking van ‘een diepe slaap’ in de 3de eeuw

[p. 251]

voor Chr. in het Grieksch van Theocritus voor als bathus hupnos, in de tweede eeuw voor Christus vinden wij haar bij Apuleius: sommus profundus. Door de klassieke studiën en de Kerkvaders verspreidt zich deze uitdrukking als profond sommeil en tiefer Schlaf over al de cultuurtalen van Europa, en komt zoo ook in het Middeleeuwsche Arabisch terecht, om verder langs Denemarken en Zweden djup sömn naar Finland te gaan waar de oude volkstaal van het Kalewala nog een dichten slaap, maar de cultuurtaal reeds syvä uni kent.

Het Grieksche sullambánô gaat reeds bij Herodotus van de beteekenis bijeenpakken in begrijpen over. Rome neemt dit over met compraehendere. Het Middeleeuwsche Fransch kent evenwel deze beteekenis niet. Pas in den Renaissancetijd krijgt comprendre zijn begripsfunctie. Ook in het Duitsch en Nederlandsch ontwikkelen begreifen en begrijpen deze beteekenis pas in de late Middeleeuwen bij de Latijn kennende mystici. In het Zweedsch dringt ze voor begripa pas door in de 17de eeuw. En ten slotte gaat ook de Finsche cultuurtaal: zijn van käsi = hand afgeleid ww.käsittää in den zin van begrijpen gebruiken. Men kan natuurlijk zeggen, dat deze beteekenisontwikkeling voor de hand ligt, en overal zelfstandig kan opkomen en van Tallqvist leeren, dat deze overgang ook in de oude Semitische talen voorkomt. Best mogelijk. Maar wie bewijst, dat Herodotus bij het eerste gebruik dezer troop niet onder Semitischen invloed heeft gestaan? De jaartallen wijzen hier uit, dat de stroom hier zeker heel geleidelijk van Zuid-Europa naar het Noorden is gekomen.

Het ‘dorsten naar vrijheid of gerechtigheid’ komt van Plato (polis eleutherias dipsêsasa) naar Cicero (libertatem sitire) en gaat dan weer langs Frankrijk, Nederland, Duitschland, Denemarken en Zweden naar de Finsche schrijftaal, terwijl de volkstaal het niet kent. Maar hiervan weten we nu bijna met zekerheid, dat dit een Semitische metaphora is; want alle Semitische talen zijn er vol van, en in Sicilië ontleent men het Semitsche woord voor dorst opnieuw in geestelijken zin (attáciu).

Bloeien in den zin van: in welstand gedijen heette in het Grieksch reeds bij Hesiodus anthein, bij Cicero florere, in het Fransch être florissant, in het Duitsch blühen, in het Zweedsch blomstra, in het Finsch kukoistaa.

Het idee van staatkundige afhankelijkheid vinden wij het eerst bij Xenophon: hai ex humôn êrtêmenai poleis. Cicero heeft het over ex aliquo pendere. Het Fransch zegt dépendant de. Het Duitsch heeft abhängig, het Zweedsch avhängig, het Finsch riippuvainen.

Vruchtelooze pogingen vinden wij reeds bij Plato als akarpos bij

[p. 252]

Seneca als infructuosus, in het Fransch als infructueux, in het Duitsch als fruchtlos, in het Zweedsch als fruktlös, in het Finsch als hedelmätön (sinds 1671).

Een oorlog doen ontbranden heet bij Polybius polemon ekkaiein, bij Cicero bellum exardescit, in het Fransch une guerre s'allume, in het Duitsch die Kriegsfackel anzünden of der Krieg lodert auf, in het Zweedsch kriget flammade upp, in het Finsch sota syttyi.

Onbeteugelde driften heeten bij Euripides en Aristophanes reeds akhalinos, in het Latijn effrenatus, in het Fransch effréné, in het Duitsch zügellos, in het Zweedsch tygellös, en in het Finsch suitseton himo.

De uitdrukking: den teugel vieren habenas effundere, lâcher la bride, to give the reins, den Zügel schiessen lassen, is hier natuurlijk aan vooraf gegaan, evenals het Fransch tenir en bride, het Duitsch im Zaum halten, ons in toom houden, en het Finsch suitsissa, terwijl het Zweedsch met zijn hålla i styr (aan het roer houden) eenigszins afwijkt.

De overwinning behalen is bij Herodotus tên nikên anairein, in het Latijn victoriam reportare, in het Fransch remporter la victoire, in het Duitsch den Sieg davontragen, in het Zweedsch hembära segern.

Neiging hebben tot iets heet bij Plato apoklinein pros ti, bij Cicero inclinare ad en propensum esse ad, in het Fransch inclination en enclin à, in het Duitsch Neigung en zu etwas geneigt, in het Zweedsch böjelse en böjd för, in het Finsch taipumus en taipuvainen.

Olie op het vuur gieten heet bij Lucianus pur pittêi kai elaiôi katasbennunai, bij Horatius oleum addere camino, in het Fransch jeter de l'huile sur le feu, in het Engelsch that is oil to the fire, in het Duitsch öl ins Feuer giessen, in het Zweedsch gjuta olja i elden; in het Finsch kaataa öljyä tuleen.

Alle zeilen bijzetten lijkt ons zoo echt Hollandsch, maar Aristophanes heeft al panta kalôn exienai, Cicero: plenissimis velis navigares, het Fransch toutes voiles dehors, het Engelsch: to make all sail, het Duitsch: alle Segel aufspannen, mit vollen Segeln fahren, het Zweedsch: styra för fulla segel, het Finsch: laski täysin purjein.

In het zand bijten lijkt ook weer typisch Nederlandsch, maar Homerus heeft het al, en het Latijn kent mordere arenam, het Fransch mordre la poussière, het Duitsch: ins Gras beissen, het Engelsch to bite the dust, en het Zweedsch bita i gräset.

Maar sommige onzer Europeesche staande uitdrukkingen gaan slechts tot het Latijn terug en ontbreken in het Grieksch; zoo b.v. gaat ‘stilzwijgend voorbijgaan’ op het Latijnsche silentio praeterire terug en niet verder. Het Fransche veine, Hgd. Ader, Zweedsch snille åder,

[p. 253]

Finsch neronsuoni berusten alle op Horatius' ingeni benigna vena. Ook de ooren spitsen komt van Plautus' arrexit aures.

Andere weer stammen (zoover wij althans kunnen nagaan) oorspronkelijk uit het Fransch. Zoo b.v. komen ons ‘in troebel water visschen’, het Engelsch to fish on troubled waters, het Duitsche in trübem Wasser fischen, het Zweedsch fiska i grumligt vatten, en het Finsche kalastella sameassa (vedessä) uit het Fransch pêcher en eau trouble, of het Middeleeuwsch Latijn: flumen confusum: reddit piscantibus usum, waarvan in het klassiek Latijn of Grieksch nog geen sprake is.

Weer andere komen uit het Nederlandsch of Hoogduitsch. Zoo gaan het Finsch korkea ikä en het Zweedsch hög alder evenals ons ‘hooge ouderdom’ op het Westgermaansch hohes Alter, terug, terwijl de Franschen van âge avancé of grand âge, en de Italianen van tarda età gewagen. Evenmin kent Frankrijk de Duitsche harte Nüsse voor os à ranger, noch ein graues Altertum of die graue Vorzeit, die weer alle in het Zweedsch en Finsch zijn overgegaan.

Maar sommige staande uitdrukkingen roeien ook tegen den stroom op. Zoo is ons Nieuwe bezems vegen schoon of het Hoogduitsche Neue Besen kehren gut, en het Engelsch New brooms sweep clean niet alleen den cultuurstroom naar Zweden en Finland afgezakt maar sinds de 13de eeuw via het M.E. Latijn Nova scopa bene purgat ook naar Frankrijk tegen den stroom in opgedreven in den vorm: il n'est rien tel que balai neuf.

Ook ons 16'eeuwsch ‘vijfde rad aan den wagen’ verschijnt niet alleen reeds in het mhd. en in 1635 in het Zweedsch (femte hjulet under vagnen) en ongeveer 1880 in het Finsch, maar gaat via het M.E. Latijn quinta est nobis rota plaustri naar Frankrijk (la cinquième roue d'un chariot) en Italië (la quinta ruota del carro).

Maar ook het Grieksch der tweede en derde eeuw na Christus vertoont de omgekeerde richting en heeft sommige uitdrukkingen aan het Latijn ontleend, zoo werd de stilus aridus van Cicero ksêrós in het rhetoren-Grieksch, aride en sec in het Fransch; dor en droog in het Nederlandsch, dürr en trocken in het Duitsch, torr in het Zweedsch en kuiva in het Finsch.

Het Fransche faire la cour kwam al vroeg als iemand het hof maken in het Nederlandsch, en als to make one's court in het Engelsch, maar pas sinds Kant en Goethe's den Hof machen in het Duitsch voor, en is in den korten tijd sedert dien nog niet naar Zweden overgestoken.

Het typisch Duitsche aufhören mnd. uphôren ken ik verder alleen uit het Deensch ophöre en het Zweedsch uppehöra. Vergilius moest dat

[p. 254]

nog veel omslachtiger uitdrukken: Conspexere, silent, arrectis auribus adstant.

Met de haren erbij trekken komt, al is dit Tallgren ontgaan, ook al uit het Grieksch tôn trikhôn helkein en het Latijn capillis trahere. Verder vinden wij het in het Spaansch van Cervantes: la truxesse por los cabellos, het Fransch heeft reeds in 1646 un raisonnement tiré par les cheveux, het Duitsch: bei den Haaren herbeigezogen. In het Zweedsch liep deze uitdrukking op de volksetymologie harddragen uit. Zie Erasmus XXXVII, waaruit men zou zeggen, dat deze uitdrukking pas in de 15de eeuw in Europa algemeen is geworden.

Manke of hinkende verzen en vergelijkingen kende reeds Mar. Victorinus (350 na Chr. claudicare) en sedert dien vinden wij in het Fransch le vers qui boite, qui cloche, in het Duitsch: der Vers hinkt, in het Zweedsch versen haltar, in het Finsch säe ontuu.

De krokodillentranen komen uit het late Grieksch (400 na Chr.) maar nu zijn ze in Europa algemeen. Fra. larmes de crocodile, Duitsch: Krokodilstränen, Zweedsch: krokodiltårar, Finsch krokotiilinkyyneleet.

Iemand met de oogen verslinden schijnt een vondst van den Latijnschen dichter Martialis te zijn. Het Fransch zegt avaler of dévorer des yeux, het Duitsch mit den Augen verschlingen, het Zweedsch sluka med ögonen, het Finsch ahmia silmillään.

Verslaafd zijn aan zijn hartstochten is weer letterlijk uit het Grieksch douleuein tais hêdonais. Sallustius heeft voluptatitibus servire, het Fransch être esclave de, het Duitsch verzwakt het beeld met seinen Leidenschaften fröhnen; maar het Zweedsch en het Finsch hebben weer volop: vara sina passioners slav, en on himojensa orja.

Maar ‘in staat zijn’ gaat weer niet hooger terug dan naar het Fransch: être en état de, Duitsch im stande sein, Zweedsch vara i stand att. Maar deze uitdrukking is nu eens in het moderne Grieksch overgegaan en wordt eimai eis thesin geschreven.

Ook rijp overleg, hgd. reifliche überredung, Zwe. mogen överläggning en Fi. kypsä harkenta komen uit het Fransch, zonder Latijnsche antecedenten. Want Cicero's maturum iudicium beteekent juist een vroegrijp of overhaastig oordeel.

Ook iets op het tapijt brengen komt uit het Fransch: mettre une affaire sur le tapis, daar le tapis juist in Frankrijk het officieele groen lakensche tafelkleed beteekent en dus gelijk staat met ter tafel brengen. Het Duitsch en Engelsch namen het over als aufs Tapet bringen, en to bring on the carpet. En het Zweedsch met het Finsch sluiten weer de rij met bringa på tapeten, en saattaa tapetille.

[p. 255]

De weversuitdrukking: alles over één kam scheren komt in het Spaansch, Italiaansch en Fransch voor, waarvan de Engelschen, Duitschers en Hollanders ze overnamen, tot ze ten slotte in het Zweedsch als: skära alla över en kam terechtkwam, maar als voor Finland onbegrijpelijk niet in het Finsch werd overgenomen.

Fransch ook oorspronkelijk, en aan het marionettentheater ontleend is de uitdrukking: tenir tous les fils d'une conspiration, in het Nederlandsch al de draden in de hand houden, Duitsch die Fäden in der Hand halten, Zweedsch halla tradarna i sin hand, Finsch: pitää kaikki langat käsissään.

Uit het Middel-hoogduitsch van Gottfried von Strassburg moet den Mantel nach dem Winde hängen eenerzijds stroom op naar Italië: quell'arte Che ad ogni acque rivolgono il mantello (14de eeuw) anderzijds stroom af naar Nederland en Zweden zijn gegaan, waar men juist als bij ons zegt: vända kappan efter vinden.

De roode draad die door een boek loopt, is een beeld van Goethe naar aanleiding van de kabels der Engelsche marine (sinds 1776). Het Nederlandsch en het Zweedsch kennen en röd trad, en zelfs het Finsch gebruikt punainen lanka.

Van iemand houden = iemand liefhebben, komt waarschijnlijk uit het Nieuw-Nederlandsch der 16de eeuw, en is reeds vroeg in het Deensch (Folcket holt meget aff dem 1550), het Zweedsch (jag haller av honom) en in het Finsch (pidän hänestä 1548) overgenomen.

De oorspronkelijke Middeleeuwsche beteekenis is: tenir (un fief) de quelqu'un, iets van iemand in leen hebben. Het Duitsche halten von einem heeft een vroegere phase bewaard, die wij ook in het Mnl. aantreffen: om iemand geven, met iemand op hebben; waaruit de beteekenis liefhebben is voortgekomen. Zie Verdam Mnl. Wdb. 3 k. 633-34.

Ik heb mij natuurlijk beperkt bij de keuze uit Tallgrens materiaal, en er zelfs niet stelselmatig naar gestreefd: dit met Engelsche, Deensche en Noorsche analoga of met voorbeelden uit de andere Romaansche talen toe te lichten. Want volledigheid is hier natuurlijk toch nooit te bereiken; en het was mijn doel slechts om de nieuwe gedachten die dit onderzoek geleid hebben, en de nieuwe vondsten, die er uit zijn voortgekomen, ook voor onze Nederlandsche taalgeschiedenis te benuttigen.

Natuurlijk heb ik deze gelegenheid wel te baat genomen om telkens Stoett's Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en Gezegden ³, 2 deelen, Zutphen 1915 op te slaan en bevonden, dat onze Nederlandsche onderzoeker, al had hij dan niet hetzelfde grootsche vergezicht en de nieuwe folkloristische methodes der Finsche school

[p. 256]

tot zijn beschikking, toch Tallgrens feiten in allerlei onderdeelen weet aan te vullen, en nog een bijna onuitputtelijken voorraad gegevens bevat, die er slechts op wachten, om stelselmatig naar deze nieuwe zienswijze te worden omgewerkt en toegelicht.

Nijmegen, 10 November 1934.

JAC. VAN GINNEKEN