Onze Taaltuin. Jaargang 1

Taalkaart: H is phoneem

Onze kaart berust op de woordkaart voor Houden, die wij vergeleken met de kaart voor Hemel. Met opzet kozen wij hiertoe een volkswoord naast een woord, dat men vooral vaak uit de schrijftaal kent. En zoo losten zich vrij wel alle moeilijkheden op. Wij bedoelen dus met ons h-phoneem alleen het geval, dat de h als éénige consonant voor een geaccentueerden stamklinker voorkomt. Daardoor sluiten wij dus 1^o. de woordstammen uit, die in het Oud-Germaansch met hl, hr of hn begonnen. Deze hebben de h weliswaar in het overgroote deel van ons taalgebied verloren, maar schijnen in het Oosten van Gelderland en een deel van Overijssel hier en daar toch nog voor de l, r en n ‘een sterke ademuitstooting’ bewaard te hebben, die b.v. nek, ring en lüsteren van nègel, ribbe en lüst onderscheiden. (Kern, Taalk. Bijdr. 1, 214 vlgd en Gallée, Wdb. v.h. Geld. Overijs. dialekt, XIX). Maar bovendien komen ook - wat totnutoe onbekend was - in Zeeuwsch-Vlaanderen en een paar Noordelijke West-Vlaamsche dorpen eenige woorden als b.v. grete en graj, graat voor reet en rauw voor, die eveneens weer op een oud-Germaansche hr- teruggaan. Over deze vreemde gevallen zullen wij bij gelegenheid nog wel eens iets merkwaardigs vertellen. Maar 2^o. sluiten wij dus ook de h voor ongeaccentueerde silben uit. In de proclitisch en enclitisch gebruikte persoonlijke voornaamwoorden van den 3den persoon, valt de h- nog in een veel grooter gebied weg, dan op onze kaart is aangegeven, al heeft de sandhi er dan vaak toch nog de klaarblijkelijke gevolgen van bewaard. Zoo hooren wij bijna overal: gav-ik maar gaf-ie, waz-ik, maar was-ie. L. Goemans gaf hier nog meer dialectische voorbeelden van in het Album Kern. Zie voor vroeger eeuwen Mansion, Oud-Gentsche Naamkunde, blz. 259-262.

[p. 380]

Na zoo het h-phoneem dus van alle phonetische realiseeringen, en afwijkende historische ontwikkelingen te hebben losgemaakt, kunnen wij nu zeggen, dat de gestreepte gebieden in de volkstaal geen h als phoneem meer kennen. Natuurlijk leeren thans alle kinderen dezen klank op school; maar de dialectsprekers blijven er moeite mee hebben, levenslang, niet zoozeer met de phonetische realiseering, maar meestal juist met het phoneem als differencieerend woordelement. Waarschijnlijk hebben wij hier met een aangeboren laryngale articulatie-basis te doen, die allerlei klanken een of meer plaatsen naar achter in den mond trekt, en waartoe ook het delabialiseerend en anti-labiaal gebied der Taalkaarten vuur en leunen behooren. Blijkens de Taalkaart leunen, en de eilandjes zonder h, behoorde Limburg zeker eens tot dit laryngale gegebied. De heele geschiedenis der h is toch niets anders dan een steeds verder naar achter trekken der ch, totdat een verenging niet meer mogelijk is, en een loutere exspiratie ontstaat. Over het bekende, hiermee samenhangend verschijnsel, dat de inwoners van het gestreepte gebied juist de h zouden inslikken, waar zij behoort te staan, en zouden uitspreken, waar zij niet thuis hoort, schreef D.C. Hesseling indertijd een belangrijk artikel in Taal en Letteren. Deel II blz. 465-71, dat ik psychologisch nader toelichtte in mijn Grondbeginselen der psychologische Taalwetenschap, Nederlandsche editie § 11; maar nog altijd bleef de vraag, waarom dat nu juist bij de h en niet elders gebeurde, welnu deze vraag kan ik nu pas volkomen verklaren. Ik zeide hierboven reeds, dat de bewoners van het laryngale gebied niet de minste moeite plegen te hebben met de phonetische realiseering der h maar juist met het woord differencieerend phoneem. Evenals onze Germaansche media g door naar achter te gaan tot waar de occlusie onmogelijk wordt: een spirant werd, wordt toch door het steeds verder naar den larynx achteruitgaan der ch de daaruit ontstaande h voor den laryngalen spreker al langer hoe gemakkelijker, maar eindigt ten slotte met zóó gemakkelijk te zijn, dat hij ze vanzelf voor elke geaccentueerde begin-vocaal laat hooren, zoo b.v. het sterkst in het West-Vlaamsch, maar verder in al de overige streken. Maar juist hierdoor is de h- als differencieerend phoneem definitief verloren. (N. Trubetzkoy, Polabische Studien. Wien 1929 blz. 94, 95 en 116.)

G. Ipsen wees er reeds in de Festschrift voor Streitberg op, dat zoo juist bijna alle talen met labiale articulatiebasis de labiale Anlauts-p als phoneem plegen op te geven. Zoo is nu ook het verlies van het h-phoneem het karakteristieke teeken der laryngale articulatiebasis. En zoo toonde ook Grammont voor de cacuminale articulatiebasis der Brahmanen

[p. 381]

aan, dat in de nieuwere Indische talen, zooals b.v. het Marathi, het eerst van alle eindklinkers de cacuminale a verdwijnt en dat de eind-i-tjes en u-tjes, die nog een tijd voortbestaan: eerst in de juist voor hun cacuminale articulatie zoo gemakkelijke a overgaan, om daarna als a ten slotte weer geheel en al te verdwijnen. M. Grammont, Traité de Phonétique, Paris 1933 blz. 161. Ook hier toont het phoneembegrip,

[p. 382]

door ineens de vroeger onoplosbare moeilijkheden te verklaren, zijn diepe waarheid en steeds weer nieuwe vruchtbaarheid.

Slechts onduidelijk kan natuurlijk op de kaart de eigenaardige toestand van Assendelft worden aangegeven, waar vroeger niemand de h uitsprak, maar tegenwoordig de Protestantsche, grootendeels van elders gekomen (?) dorpshelft wèl de h gebruikt, terwijl de katholieke inwoners den ouden tongval nog hebben bewaard. (Boekenoogen, De Zaansche Volkstaal blz. XLV en LXXXV.)

Om volledig te zijn herinner ik hier nog even aan de h-uitspraak der Zeeuwsche g (alweer door nòg verder naar achteren te gaan), die onlangs door Dr. Jos. Gielen in het Tilburgsche tijdschrift voor Taal en Letteren uitvoerig is besproken. Hoe is het mogelijk, zoo zouden wij vroeger gezegd hebben, dat juist de Zeeuwen, die allemaal de h hebben opgegeven, nu weer juist de g tot een h gaan maken? Thans weten wij daar het antwoord op en zeggen: juist als de Keltische labiale talen pas hun geliefden labialen p-Anlaut hadden verloren, en de Kymbriërs daarna hun labiovelare k^u weer tot een nieuw p-phoneem bekeeren; zoo voorzien de laryngale Zeeuwen, kort nadat ze hun vroegere laryngale h hebben prijsgegeven, zich weer van een nieuw uit g ontstaan en zeer sterk aspireerend h-phoneem. (Zie J. Dek: Het Kruiningensch Dialect, Middelburg 1928 blz. 7, 34 ss et passim). 't Is de eeuwige onontwijkbare consequentie van het aangeborene.

Ten slotte wil deze kaart dus niet zeggen, dat binnen de gestreepte gebieden de h dus nooit zou gehoord worden; verre van daar! Zij wordt er heel vaak gehoord, maar de sprekers gebruiken ze als facultatieve phonetische realisatie van elk vocaalbegin.

J.v.G.