Onze Taaltuin. Jaargang 1

Syntaxis en dialectstudie I

De stand van onze dialectkunde is nog altijd niet fleurig. Ten eerste spreekt hare beoefening nog lang niet voor iederen Neerlandicus vanzélf, noch hare bestudeering voor de scholen, laag en hoog. Ten tweede zijn er maar zelden bevredigende resultaten. Bevredigd zou de belangstellende vaderlander, zoowel als de belanghebbende Neerlandicus zijn, wanneer de dialectkunde langzaam maar zeker leidde tot een duidelijken, een helderen kijk op den stand van het huidige taalgewas, het Nederlandsch in alle schakeeringen, het gesproken Nederlandsch in het bijzonder. Wanneer dat resultaat was of werd benaderd of bereikt, dan zouden niet alleen de levende generaties léven in de wetenschap van onze taal, dan zou ook ons onmiddellijk nageslacht vasteren grond voelen onder de voeten, bij de studie en de verklaring van wat er in de taal verandert, vasteren grond dan wij thans voelen bij de verklaring van wat er veranderd is.

Het zou mij te ver voeren, wanneer ik wilde nagaan, of niet de mannen van het vak té zeer hun aandacht verspillen aan een voorbarige verklaring der veranderingen die in vroeger eeuwen in de gesproken taal hun beslag hebben gekregen. Mij dunkt dat de neiging om historisch te verklaren beter kan worden botgevierd aan de gegevens van de laatste halve eeuw, dan aan die van de zeventiende, de Middeleeuwen, ‘vroege’ en ‘late’. Wanneer er in het vroegere gesproken Nederlandsch verklaarbare veranderingen zijn, dan loopen zij niet meer weg: zij staan geschreven in de teksten. Dat is dus een troost, al is het tevens een waarschuwing tegen al te hooge verwachtingen van onze mogelijke kennis van de vroegere gesproken taal.

Er is echter haast bij het werk, wanneer er in de taal van de drie generaties die thans leven, en die de snelle evolutie der gesproken taal van sedert ± 1890 beleven, een historische ontwikkeling kan worden waargenomen en verklaard. Die evolutie is volledig op te vangen uit den mond van de drie generaties, en zal over een halve eeuw, laat staan

[p. 24]

over een heele of twee, drie eeuwen, uit onze ‘teksten’ niet meer ten volle kunnen worden verklaard. Tenzij de Neerlandici zich allerwege aangorden tot het groote werk der waarneming van de ‘levende’ gesproken taal.

Zij zullen dan echter terdege moeten beseffen, dat de bestaande Nederlandsche dialectologie nog een derde minder bevredigend kenmerk vertoont. Maar al te zeer meent men aan de ontwikkeling van klinkers, medeklinkers en buigingsvormen de ontwikkeling van den táálvorm te kunnen demonstreeren. En toch functioneeren klinkers, medeklinkers en buigingsvormen alleen in en door het complex van den zin, van de groepen der woorden zoo men wil, van de uiting in haar geheel mogen we zelfs zeggen. Hébben klinkers en medeklinkers een ontwikkeling doorgemaakt in den loop der tijden, dan is dit gebeurd in het volle raderwerk van den ‘zin’. Klank- en buigingsleer zijn niet de kern, ook niet het begin of de basis van een leerboek der Nederlandsche taal, zij zouden veeleer het slothoofdstuk moeten zijn, wanneer althans met de leer der ‘klanken’ die der klinkers en medeklinkers wordt bedoeld, en dan nog wel der ‘standaard’-klinkers en -medeklinkers, die men normatief als werkelijkheid onderstelt. De realiteit der klanken en buigingsvormen wordt ons geopenbaard in den hoorbaren zin. Die realiteit wordt bepaald door de ordening en verbinding der zinsdeelen en door het accent, den toon en het tempo van den zin. Wie de gesproken taal observeert en haar wil ontleden voor het doel dat wij wetenschappelijke beschrijving en verklaring noemen, hij beginne met den zin.

En zijn wij inderdaad doordrongen van de waarheid, dat de geschiedenis van onze taal alleen van uit de in gang zijnde ontwikkeling der thans gesproken taal is te begrijpen, dan zal de Neerlandicus goed doen, ook van het 17de eeuwsch en Middelnederlandsch niet allereerst de klanken en buigingsvormen, naar den stand van het gewas der zinnen te bepalen.

Er is dus vooral noodig: een syntaxis der huidige dialecten en ik wil voor heden nagaan, wat wij daaronder verstaan en of de dialecten naar hun syntactische structuur kunnen worden onderscheiden.

Mocht men meenen dat er geen syntactische karakteristiek mogelijk is van ‘Frankisch’, en ‘Saksisch’, dan constateer ik, dat een zoodanige karakteristiek op grond van het ‘gedrag’ der klinkers, medeklinkers en buigingsvormen evenmin is te geven. Het is bekend, dat wij de phonetische constellatie van het ‘Oudfrankisch’, en ‘Oudsaksisch’ niet als een directe weerspiegeling van ethnologisch bepaalde

[p. 25]

‘Franken’ en ‘Saksen’ in het vroeg-middeleeuwsche Nederland mogen beschouwen, en bovendien, dat er géen Nederlandsche streektalen te vinden zijn, die tegenwoordig door een nog zoo bescheiden stel van bepaalde klank- of flexievormen van deze twee Oud-westgermaansche ‘dialecten’ kenbaar zijn.

Mocht er dus geen Oudsaksische of Oudfrankische karakteristieke syntaxis zijn, geen nood. Mochten we door de beschrijving en analyse der syntaxis van het gesproken Nederlandsch er niet in slagen, Frankisch van Saksisch duidelijk te onderscheiden, dan nog zou dit heel geen faillissement der onderneming beteekenen. Maar dan zouden wij goed doen de karakteristiek van onze streektalen naar deze dubieuse (in historisch en systematisch opzicht dubieuse) indeeling te laten varen.

We doen immers geen onderzoek naar ‘dialecten’, a priori ondersteld - waar beginnen zij, waar eindigen zij? - maar we onderzoeken het gesproken Nederlandsch niet enkel in zijn locale, maar ook in zijn sociale en zijn stilistische verscheidenheid. Dialectologie is gericht op alle gesproken Nederlandsch, buiten het volstrekt rhetorische. We kunnen de syntaxis van een individu, een dorp, een streek niet meten aan de normatieve syntaxis van het gesproken Algemeen Beschaafd, want een gesproken Algemeen Beschaafd is nog nooit als norm gefixeerd. Het gesproken Hollandsch zal, locaal-sociaal-stilistisch onderscheiden, een even grondige beurt moeten ondergaan als het gesproken Nederlandsch der Noordelijke, Oostelijke en Zuidelijke streken. De maatstaf die wij aanleggen, zal moeten bestaan in een reeks van syntactische verschijnselen, waarvan wij door ervaring weten en gaan weten, dat zij onderhevig zijn aan variatie in de gesproken Nederlandsche taal.

Voordat ik dezen maatstaf aan eenige der verschijnselen op zijn bruikbaarheid toets, zijn eenige algemeene opmerkingen gewenscht.

De zinsbouw van het gesproken Nederlandsch staat in correlatie met de denkwijze der sprekers. Volkstaal heeft vele kenmerken van de primitieve mentaliteit, vooral in de syntaxis. Het bestaan van die kenmerken is niet speciaal Nederlandsch, het is algemeen, en kan nooit worden aangemerkt als typisch voor de taal van een bepaald individu, dorp of streek. Wel zal de máte van primitief-syntactische kenmerken een der middelen zijn om de taal van een enkeling, een groep, een streek, te determineeren en te beschouwen in verband met sociale, geografische, archaeologische, cultuur-historische en stilistische omstandigheden. Maar veel van wat een meer of minder geestdriftige leek als ‘typisch’ Groningsche, Geldersche of Limburgsche ‘zegswijze’ pleegt te citeeren, is heelemaal niet typisch, het is algemeen-primitief.

[p. 26]

Er zijn weinig Nederlanders die nooit anders dan in hun aangeboren ‘dialect’ spreken: ieder spreekt te zijner tijd in de constructies der taal van school, kerk, vergadering, stadhuis. Er zal ook moeilijk een Nederlander te vinden zijn die nooit terugvalt in de taal van het milieu van zijn jeugd: huiskamer, keuken, straat, dorp of stadswijk. De verschillen in ‘manier van uitdrukking’ van iederen sprekenden Nederlander zijn daardoor belangwekkend voor den syntacticus. En ieder kan door de waarneming van eigen zegswijze en spreekgewoonten belangrijk materiaal verzamelen.

Er is een innig verband tusschen de gesproken syntactische taalvorm en de bedoelde gedachte of het opdringend gevoel, dat daarin tot uiting komt. Wij moeten trachten dien vorm zoo volledig mogelijk te ‘registreeren’. De oudste en meest voor de hand liggende methode om den zin, het woordverband, het zinsverband te bepalen, is de kenschetsing naar den grammaticalen vorm, dat is de geleding van den zin naar de onderdeelen die wij bij het schrijven plegen te onderscheiden: woordgroepen, woorden en zinsdeelen. Deze grammaticale geleding van den gesproken zin berust echter op de onmiddellijke correlatie van de hoorbare wisselende synthese van accent, toon en pauzeering en den in onze taal gangbaren inhoud (gedachte en gevoel) van de bedoelde woorden en verbanden. Wijziging in den logischen inhoud of de gevoelsmodaliteit van de uiting gaat gepaard met verandering in de groepeering en zelfs de keuze der woorden, maar tevens met een verandering in de ligging der toppen en dalen van accent en toonshoogte en der pauzen. De grammaticale vorm is gebonden aan den klankvorm, en daarbij verstaan we onder klank de synthese van accent, toon en tempo: de klank, het klinken van den zin in onze ooren. Deze klankvorm wordt waargenomen met het oor, gecontroleerd door instrumenten. De grammaticale vorm wordt geobserveerd met ons taalkundig analytisch vermogen, hij wordt gemeten aan een onmisbaar grammaticaal systeem. Zoo kunnen wij den grammaticalen vorm onmiddellijk leesbaar voorleggen aan den vakgenoot. De klankvorm echter moet worden vastgelegd in ‘curven’, en een bevredigende methode is men bezig te zoeken. Daarentegen heeft de methode der beschrijving van den grammaticalen vorm een lange traditie en zij is internationaal gangbaar. Deze beschrijving is onvolledig, maar dat bezwaar vervalt voor wie er zich van bewust is.

Onmiddellijk nadat ik begon met een grammaticale karakteristiek van de Nederlandsche dialecten, allereerst het Groningsch en het Hollandsch in onderlinge vergelijking, besefte ik de noodzaak van ex-

[p. 27]

perimenteel onderzoek naar den klankvorm van den zin. Die noodzaak zal ook blijken uit de bespreking van eenige zinsvormen, die ik als blijkbaar dialectisch criterium zal behandelen.

Er valt nog een en ander te zeggen over de practijk van het verzamelen van syntactisch materiaal. Ik laat daarbij ter zijde het experimenteelphonetisch onderzoek, dat nog in staat van tasten en zoeken is, maar tot een bevredigende methode zal blijken te leiden. Daarvoor en daarnaast is het noodig, een voorloopige lijst van syntactische verschijnselen samen te stellen, die in verschillende deelen van het Nederlandsche taalgebied als leiddraad bij een globale karakteristiek kan worden gebruikt. Dan blijkt het verder van veel nut, een aantal korte verhalen en dialogen door sprekers van heel verschillend dialect te laten ‘vertalen’, natuurlijk in direct mondeling contact. De dialectische ‘stijl’ kan daarbij op treffende wijze tot uiting komen. En de proefstukken leveren gegevens voor de bovenbedoelde lijst van syntactische criteria. Het is echter gewenscht van den vertaler, zoo mogelijk, ook eigen verhalen en gesprekvormen op te vangen. Ten slotte zijn er in elk ‘dialect’ wel geschreven verhalen, schetsen en dialogen te vinden, waaruit wij de mogelijke variëteiten van bepaalde constructies kunnen opdiepen, als een voorloopig richtsnoer bij de ondervraging van een spreker. Zoo heeft een candidaat van onze universiteit een stilistisch-syntactischphonetisch onderzoek naar de pronominale en verbale vormen van den 2den persoon aangevangen met 32 zinnen uit een Groningsch drama waarin alle mogelijke varieteiten van het gebruik van den 2den persoon waren vervat. Met deze lijst en een gerust hart is hij tot volle bevrediging van alle partijen den boer opgegaan. Het is overigens duidelijk dat de waarde van ‘litterair dialect’ voor taal-onderzoek gering is, wanneer de auteurs zich alleen door klank- en flexievormen en het gebruik van enkele ‘kernachtige’ woorden onderscheiden van oudere of nieuwere algemeen-Nederlandsche schrijvers. Onschatbare waarde, ook voor het syntactisch onderzoek, hebben evenwel de boeken van de weinigen, die werkelijk levend in den geest van hun eigen volk, zijn gevoel, gedachte en aard in ‘sprekende’ trekken openbaren.

Ten slotte: het is mij nog gebleken, dat het karakteristieke beeld van de Nederlandsche gesproken taal, in het bijzonder van den syntactischen vorm, wordt verscherpt door vertaling van het Nederlandsche materiaal in de gesproken volkstalen rondom ons heen, waaronder ik ook het Friesch versta. Wij zien dan de mogelijkheid van een zeer concrete ‘algemeene’ of ook ‘vergelijkende’ taalwetenschap, van een vergelijkende syntaxis tevens.

G.S. OVERDIEP.