De Nieuwe Taalgids. Jaargang 87

[p. 161]

Wat zijn Θ-rollen en waarom?
Deel 1.

Johan Kerstens

1 Inleiding¹

In een eerder artikel (Kerstens 1987) heb ik geprobeerd aannemelijk te maken dat de bind-module (ook wel de bind-theorie genoemd) eigenlijk een instantie is van een variabel afhankelijkheids-schema voor NPs (een NP-module). Dat schema, meende ik, ligt niet alleen ten grondslag aan bindverschijnselen, het karakteriseert ook de Θ-rollen. Voortgaand onderzoek heeft me doen inzien dat ik me vergist heb: niet de Θ-rollen maar de naamvallen van het Nederlands zijn de keerzijde van de bind-theorie (vgl. Kerstens 1993a). In figuur 1 heb ik een en ander weergegeven.

instantie 1	←	schema	→	instantie 2
waarden		parameters		waarden
± anafoor		± kenmerk 1		± specifier
± pronominaal		± kenmerk 2		± complement
binden		relatie		regeren
bind-domein		x-domein		Casus-domein
BIND-MODULE	←	NP-MODULE	→	CASUS-MODULE

Figuur 1

Als de voorstelling van zaken in figuur 1 juist is, rijst onmiddellijk de vraag: wat zijn Θ-rollen dan wel? En een tweede vraag die zich opdringt is: als we aannemen dat één schema met twee instanties tot de mogelijkheden van het taalvermogen behoort, voorspellen we dan niet dat dat meer zal voorkomen? Op voorhand moeten we deze vraag natuurlijk met ‘ja’ beantwoorden, maar laten zien dat die voorspelling uitkomt, is een tweede. En dat is wat ik in dit artikel wil doen: beargumenteren dat het antwoord op de vraag wat Θ-rollen zijn tevens de juistheid van de geïmpliceerde voorspelling bevestigt. Vandaar dat beide vragen (wat zijn Θ-rollen? en waarom?) in die volgorde de titel van dit stuk vormen.

Nu zit de vraag ‘Wat zijn Θ-rollen?’ niet verlegen om een antwoord. Antwoorden die meer of minder treffend een beeld geven van de thematische onderscheidingen die men maken kan en de correlaties die lijken te gelden zijn er

1 Met dank aan Eddy Ruys en leden van de OTS-onderzoeksgroep Argument-structuur voor hun op- en aanmerkingen n.a.v. een eerdere versie van dit artikel.

[p. 162]

intussen genoeg.² Maar een antwoord dat meer is dan een opsomming van aangetroffen thematische rollen, dat uitzicht biedt op een verklaring van die opsomming (waarom deze en geen andere?) ontbreekt vooralsnog. En volgens mij is dat een ernstig tekort.³ In dit artikel wil ik proberen in dat tekort te voorzien door op de vraag ‘Wat zijn Θ-rollen?’ een antwoord te geven dat meer inhoudt dan een beschrijving van de feiten. Het antwoord is geschoeid op dezelfde leest als het eerder gegeven, maar onjuist gebleken, antwoord. Wat dat betreft is er niets veranderd. Wel anders is de uitwerking: de hypothese is nu dat Θ-rollen van hetzelfde laken een pak zijn als grammaticale personen.⁴ In schema kan die hypothese vorm gegeven worden als in figuur 2. De substantie ervan is wat ontbreekt op de plaats van de puntjes (‘...’).

instantie 1	←	schema	→	instantie 2
waarden		parameters		waarden
...		...		...
PERSOON-MODULE	←	X-MODULE	→	Θ-MODULE

Figuur 2

Als de gedachtengang die aan figuur 2 ten grondslag ligt ook maar bij benadering juist is, steunt ze de elders door mij ontwikkelde theorie over de systematiek van de grammaticale personen.⁵ Bovendien vormt ze evidentie voor de bruikbaarheid van de leest waarop het antwoord geschoeid is: de gedachte dat in taal wat systematisch is op meer dan één manier tot gelding kan komen, d.w.z. zodanig geparametriseerd is dat het in twee of meer instanties tot uitdrukking komt.⁶

Het betoog is verder als volgt ingericht. In het eerste deel van dit artikel geef ik (in paragraaf 2) een globale schets van de standaard opvatting over thematische rollen en noem ik de zwakke punten ervan. In de paragrafen 3 en 4 zet ik de veronderstelde theorie over de systematiek van grammaticale personen uiteen, en laat ik

2 De lezer die een helder en gedetailleerd beeld wil krijgen van wat er omgaat zij verwezen naar Jackendoff's Semantic Structures uit 1990 en Grimshaw's Argument Structure, eveneens uit 1990. Veel van hun werk wordt hier als uitgangspunt genomen.

3 Ik verschil hier van mening met Jackendoff (1990), waar het niet-streven naar verklarende adequaatheid verdedigd wordt met een beroep op de historische ontwikkelingsgang van de generatieve syntaxis: ‘it was only through some years of experience in applying the formal machinery to a broad range of constructions that the issues bearing on the proper way of constraining the theory began to emerge.’ (p. 4). Het geïmpliceerde historicisme lijkt mij een pover excuus en kan nooit een rechtvaardiging zijn.

4 Dit is een misleidende metafoor omdat het patroon (schema) gelijk is en de stof (de waarden van variabelen) verschilt.

5 Het meest rigoureus uitgewerkt in Kerstens (1993b).

6 Die gedachte zelf heeft een sterkere en dus aantrekkelijker vorm: wat systematisch is moet in twee of meer instanties tot gelding komen. De verdediging van de sterkste versie valt natuurlijk buiten het bestek van dit artikel.

[p. 163]

zien hoe dat systeem opgevat kan worden als de instantie van een schema dat twee parameters bevat: ± N en ± subjectief. Bij een andere waarde-toekenning van de parameter ± N (nl. als -N), vormt dat schema de systematiek van de temporele interpretatie van zinnen. De waarde van de parameter ± subjectief blijkt daarbij het verschil te maken tussen tempus (presens/praeteritum) en aspect (perfectum/futurum). In het tweede deel laat ik zien dat de parameter ± subjectief ook het verschil tussen grammaticale personen en Θ-rollen veroorzaakt. Aldus kent het schema in totaal vier instanties.

2 De standaardvisie op Θ-rollen

De gangbare visie op Θ-rollen is gebaseerd op een gedachte die voor het eerst in de jaren zestig door Gruber (vgl. Gruber 1976) in de generatieve taalkunde onder de aandacht is gebracht.⁷ De leidende gedachte (vaak aangeduid met de term ‘localisme’) is dat bij de interpretatie van zinnen een sleutelrol is weggelegd voor de notie van ‘ruimtelijke ordening’, een betekenisaspect dat in aanleg door ieder werkwoord wordt uitgedrukt.⁸ Het werkwoord geven in zin (1), bijvoorbeeld, drukt een transactie uit, iets wat we ons kennelijk voorstellen als een herordening van een bepaald object van de ene positie naar een andere. In dit geval verhuist het boek van hem naar haar.

(1)	hij geeft haar het boek

Gebruikelijk is de beschrijving van dit zgn. thematische betekenisaspect uit te werken door de aanname van een specifiek niveau van semantische representatie, de zgn. conceptuele structuur (in het vervolg c-structuur), die min of meer direct verbonden is met de d-structuur. Wat men zich bij zulke representaties voorstelt wordt in de uitwerking van Jackendoff (vgl. Jackendoff 1990) weergegeven met behulp van predicaat-logische formules. Daarbij staan de predicaten en argumenten voor de concepten die geacht worden de bouwstenen van deze structuren te zijn. Voorbeelden van predicaten zijn GO (bewegen), BE (niet bewegen), TO (naartoe) en FROM (vanaf); voorbeelden van argumenten zijn THING, EVENT en PATH (de gangbare terminologie is Engelstalig). Het thematische betekenisaspect van zin (1) kan dan in eerste aanleg weergegeven worden als in (2): een predicaat-logische weergave van de intuïtie dat er in (1) sprake is van een gebeuren (EVENT) gevormd door een beweging (GO) van het boek (THING) over een pad (PATH) dat zich uitstrekt van (FROM) hem (THING) naar (TO) haar (THING).

7 Voor kritiek vanuit een model-theoretisch perspectief zij de lezer verwezen naar Verkuyl & Zwarts (1992) en Zwarts & Verkuyl (in voorbereiding).

8 Cruciaal is dat de notie van ruimtelijke ordening niet al te nauw genomen wordt. In Jan blijft hier wordt Jan in de ‘echte’ ruimte gesitueerd, maar in Jan blijft ziek wordt Jan geprojecteerd in een ‘abstracte’ ruimte, die van het ziek zijn. In beide gevallen drukt het aspectuele blijven uit dat een bepaalde ‘ruimtelijke ordening’ duur heeft en aanhoudt.

[p. 164]

(2)	[EVENT GO ([THING het boek], [PATH FROM ([THING hij], [PATH TO ([THING haar])])])]

In deze analyse zijn Θ-rollen argumenten in de c-structuur. Omdat het om canonieke configuraties gaat, kunnen bepaalde (zgn. dominante) argumenten geïdentificeerd worden als bepaalde Θ-rollen. In (2) is het eerste argument van het predicaat GO de Θ-rol Thema, het eerste argument van FROM de Θ-rol Bron, en het argument van TO de Θ-rol Doel. In de omgang heet het overigens dat Θ-rollen worden toegekend: in (1) kent geeft (of het complexe predicaat dat z'n denotatie is) de Thema-rol toe aan het direct object het boek, de Doel-rol aan het indirect object haar, en de Bron-rol aan het subject hij.

Nu is (2) niet de volledige c-structuur van zin (1), maar slechts een thematische uitsnede daaruit, de zgn. T(hematische)-laag. De c-structuur kan uit meerdere lagen bestaan, en naast een T-laag, een A(ction)-laag en een Temporele laag bevatten.⁹ Bovendien kunnen in ieder geval de T-laag en de A-laag zelf weer gelaagd zijn. De (vereenvoudigde) c-structuur van zin (3)a, nl. (3)b4-8, kan een idee geven van wat men zich bij zo'n c-structuur en de gelaagdheid ervan moet voorstellen (de Temporele laag laat ik hier en in het vervolg buiten beschouwing).

(3)	a.	Jan slaat de bal met een stok het veld in
	b1.	slaan
	b2.	[+ V, -N]
	b3.	[-(NP) (PP)]
	b4.	CAUSE (Jan, [GO (de bal, [TO [IN (het veld)]])])
	b5.	CAUSE (Jan, [INCH [BE (de stok, [AT (de bal)])]])
	b6.	AFFECT-(Jan, de bal)
	b7.	AFFECT-(Jan, de stok)
	b8.	AFFECT-(de stok, de bal)

In (3)b wordt in feite de volledige lexicale specificatie van het werkwoord slaan gegeven, met dien verstande dat het gedeelte b4-b8 de c-structuur van de zin aangeeft:

-	b1 specificeert idiosyncratische eigenschappen van het werkwoord (hier afgekort als slaan);
-	b2 geeft aan tot wat voor syntactische categorie slaan behoort (het is een V, d.w.z. [+V,-N]);
-	b3 is het subcategorisatie-kenmerk van slaan (het neemt optioneel een NP en een PP als complement);
-	b4 is een T-laag die het aspect van de beweging van de bal het veld in karakteriseert, plus de oorzakelijke rol van Jan daarin;
-	b5 is een tweede T-laag die het aspect van de beweging van de stok tegen de bal (plus Jans oorzakelijke rol) karakteriseert;
-	b6 is een A-laag die de ‘affect’ relatie tussen Jan (de Actor) en de bal (de Patient) specificeert;^10

9 De Action-laag wordt in Grimshaw (1990) Aspectuele laag genoemd.

10 Als AFFECT het superscript - (minus) heeft wordt het tweede argument als een Patient begrepen. Is het supercript + (plus) dan is er sprake van een Begunstigde. Een voorbeeld van een Begunstigde is Jan in ik geef Jan een boek (Jan is daar ook het Doel).

[p. 165]

-	b7 is een A-laag die de ‘affect’ relatie tussen Jan (de Actor) en de stok (de Patient) specificeert; en
-	b8, tenslotte, is een A-laag die de ‘affect’ relatie tussen de stok (de Actor) en de bal (de Patient) specificeert.

In de c-structuur van (3)a komt het subject Jan viermaal voor. Dat betekent dat Jan in feite verbonden is met vier onderscheiden Θ-rollen. Twee daarvan zijn die van (laten we zeggen) Veroorzaker, d.w.z. het eerste argument van het predicaat CAUSE (b4 en b5), en de twee andere zijn die van Affector (ook wel Actor genoemd), het eerste argument van AFFECT (b6 en b7). Er is dus sprake van een aanzienlijke verfijning t.o.v. vroegere thematische analyses volgens welke Jan in (3)a enkel benoemd werd als Agens.¹¹ Die verfijning wordt onder andere gemotiveerd door contrasten zoals die tussen de zinnen in (4).

(4)	a.	Jan gleed de puck het doel in
	b.	Jan gleed expres het doel in
	c.	de puck gleed het doel in

In zowel (4)a als (4)b wordt Jan agentief geinterpreteerd, maar er is een verschil: in (4)a wordt Jan voorgesteld als een externe Affector (extern aan de ruimtelijke orde, c.q. beweging), terwijl Jan in (4)b een interne Affector is, d.w.z. opgenomen is in de ruimtelijke orde, c.q. beweging. Ook (4)b en (4)c verschillen: alleen in (4)b wordt het subject van de zin opgevat als een Affector (de puck in (4)c beweegt alleen maar; het doet daar zelf niets voor). Zoals de enigszins rudimentaire conceptuele structuren in (5)-(7) laten zien, kan het voorgestelde formaat van beschrijving deze verschillen elegant tot uitdrukking brengen.

(5)	T-laag:	CAUSE (Jan, [GO (puck, [TO [IN (doel)]])])
	A-laag:	AFFECT (Jan, puck)
(6)	T-laag:	GO (Jan, [TO [IN (doel)]])
	A-laag:	AFFECT (Jan,)^12
(7)	T-laag:	GO (puck, [TO [IN (doel)]])

Gegeven dat (5) de c-structuur van (4)a is, wordt met de T-laag aangegeven dat Jan een Veroorzaker is en buiten de door GO gekarakteriseerde beweging staat, terwijl Jan in de A-laag ook nog eens als Affector optreedt. In c-structuur (6) van (4)b blijkt Jan èn Thema (eerste argument van GO) èn Affector (eerste argument van AFFECT). Volgens c-structuur (7), die van (4)c, is er enkel nog sprake van een Thema.

Dit is niet de plaats uitvoerig in te gaan op de descriptieve mogelijkheden van de conceptuele analyses die elders zijn voorgesteld. Ondanks het feit dat hier slechts

11 Enigszins eigenaardig is wel dat het predicaat CAUSE tot de T-laag gerekend wordt, terwijl het los staat van het aspect van ‘ruimtelijke orde’ dat door het werkwoord wordt uitgedrukt. Een aparte C(ause)-laag zou meer voor de hand liggen.

12 Argumentplaatsen van AFFECT kunnen onbezet blijven.

[p. 166]

een elementaire schets gegeven is, zal duidelijk zijn dat de ontwikkelde beschrijvingsmiddelen ons in staat stellen een groot aantal betekenis-onderscheidingen met een grote mate van verfijning weer te geven. Dat mag aantrekkelijk zijn, het kan niet verhelen dat op een fundamenteel punt geen winst geboekt wordt: dat van de verklarende mogelijkheden. In feite schiet wat wordt voorgesteld namelijk aan het doel voorbij. Dat doel is een principieel antwoord vinden op beide delen van de vraag: welke betekenis-aspecten kunnen aan natuurlijke taal onderscheiden worden en waarom deze en geen andere?¹³ Het hierboven geschetste beschrijvingskader komt tegemoet aan het eerste deel van de vraag, maar het biedt geen uitzicht op een inzichtgevend antwoord op het tweede deel. Zo verbiedt, bijvoorbeeld, niets het bestaan van c-structuren zoals die in (8).

(8)	a.	CAUSE (Jan. [CAUSE (Jan, [GO (de puck [TO [IN (het doel)]])])])
	b.	CAUSE (Jan, [GO (Jan [TO [IN (het doel)]])])])
	c.	CAUSE (Jan, [GO (Piet [TO [IN (het doel)]])])
		AFFECT (Piet,)

In (8)a is sprake van een c-structuur waarin het predicaat CAUSE tweemaal voorkomt en waarin Jan tweemaal als Veroorzaker wordt aangemerkt. Waarom bestaan er geen zinnen zoals bijv. *Jan gluudt de puck het doel in met de in (8)a aangegeven betekenis dat Jan veroorzaakt dat hij veroorzaakt dat de puck het doel in glijdt?¹⁴ Gegeven de mogelijkheid van (8)a is het niet-bestaan van een werkwoord als gluden eigenlijk een raadsel. Net zo raadselachtig als het feit dat een zin als (4)b niet verbonden kan worden met een c-structuur als (8)b: niets verhindert dat Jan zowel eerste argument van CAUSE als van GO is (zodat de zin betekent dat Jan veroorzaakt dat hij het doel in glijdt). Waarom komt c-structuur (8)b niet voor? En waarom kan een zin als Jan glijdt Piet het doel in niet betekenen dat Jan veroorzaakt dat Piet als Affector het doel in glijdt, zoals aangegeven in c-structuur (8)c? Evenmin is er iets dat de verbinding van c-structuur (9)b of c met zin (9)a in de weg staat.

13 Een probleem hier is dat we niet willen weten wat men zoal aan betekenis-aspecten aan taal kan onderscheiden, maar welke betekenis-aspecten noodzakelijkerwijs in het taalsysteem opgesloten liggen. Dat onderscheid is cruciaal, maar niet altijd even makkelijk te maken. Het is makkelijk als het gaat om bijvoorbeeld het idee dat het woord sluis in het werk van dichter A de dood betekent, maar in dat van dichter B nu juist het leven. Het is ook makkelijk als het gaat om het betekenis-verschil tussen loop en liep, of lap en lapje. Zoals gebruikelijk, zal ik dan ook proberen het probleem te vermijden door me steeds te beperken tot makkelijke gevallen.

14 Zoals de parafrasering van de betekenis al aangeeft bestaan zulke zinnen wel (nl. Jan veroorzaakt dat hij veroorzaakt dat de puck het doel in glijdt). Daaruit blijkt dat zulke betekenissen conceptueel gezien mogelijk zijn. Maar er bestaan geen (enkele) werkwoorden die zo'n (mogelijke) betekenis induceren. Waar de syntactische theorie terecht recursiviteit voorspelt (vgl. Jan veroorzaakt dat hij veroorzaakt dat hij veroorzaakt etc.... dat de puck het doel in glijdt), wordt die recursiviteit door de theorie over lexicaal conceptuele structuren ten onrechte niet verboden.

[p. 167]

(9)	a.	*Jan glijdt Piet de puck het doel in
	b.	CAUSE (Jan, [CAUSE (Piet, [GO (de puck [TO [IN (het doel)]])])])
	c.	CAUSE (Jan, [GO (de puck [TO [IN (het doel)]])])
		AFFECT (, Piet)

Waarom kan het indirect object Piet in (9)a niet als een secundaire Veroorzaker begrepen worden zoals aangegeven in (9)b? Of waarom kan Piet niet begrepen worden als Patient, zoals aangegeven in (9)c?

Al deze vragen mogen - gegeven onze beperkte kennis op dit gebied - pietluttig lijken, of voorbarig, het feit dat ze door de voorstellen zelf worden opgeroepen maakt een antwoord noodzakelijk. En het feit dat die voorstellen zelf vooralsnog geen ander antwoord mogelijk maken dan dat er blijkbaar allerlei beperkingen gelden, wijst er op dat het beschrijvingskader iets wezenlijks mist. Ze kan wel betekenissen beschrijven, maar ze biedt geen uitzicht op een antwoord op de vraag waarom zinnen nou juist die betekenissen hebben en geen andere. Het kader vertelt ons wel wat mogelijke c-structuren zijn, maar niet waar we het zoeken moeten als we een antwoord willen op de vraag waarom c-structuren zoals die in (8) onmogelijk zijn. Ook ligt wel vast wat mogelijke verbindingen zijn tussen d-structuren en c-structuren maar niet waarom bijvoorbeeld de d-structuur van (9)a niet verbonden kan worden met de c-structuren (9)b en c. Volgens mij is dat een ernstig tekort.

In het tweede deel van dit artikel zal ik een begin maken met een beschrijving van het ‘thematische’ betekenisaspect van zinnen waaraan niet het bezwaar kleeft dat het uit de lucht gegrepen is (en dus niet verklaren kan waarom zinnen betekenen wat ze betekenen). Zoals gezegd is het idee daarvan dat het systeem van grammaticale personen een ‘thematische’ tegenhanger heeft, d.w.z. dat Θ-rollen in feite thematische personen zijn. Om dat idee goed uit de verf te kunnen laten komen is eerst een uiteenzetting nodig van de systematiek van de grammaticale personen en dat van de temporele interpretatie van zinnen. De rest van deel 1 is daaraan gewijd.

3 Het systeem van grammaticale personen

Het onderscheid tussen 1 ste, 2de en 3de persoon treedt het duidelijkst aan het licht bij het referentieel subcategoriseren van persoonlijke voornaamwoorden. De pronomina ik en wij zijn van de 1 ste persoon, jij en jullie zijn van de 2de persoon, en hij, het en zij van de 3de persoon. Een gebruikelijke omschrijving van de onderscheiden personen is die in (10).

(10)	1ste persoon	: spreker(s) (plus eventueel anderen)
	2de persoon	: hoorder(s) (plus eventueel anderen)
	3de persoon	: andere(n) dan spreker(s) en hoorder(s)

In Kerstens (1993b) heb ik geprobeerd aannemelijk te maken dat het onderscheid tussen de drie grammaticale personen beter gekarakteriseerd kan worden in termen van de kenmerken ± U(iting) en ± S(preker), en wel zoals aangegeven in (11). De veronderstelling daarbij is dat de kenmerken ± U en ± S aangeven hoe de (bedoelde) referent van een nominale constituent kan worden geïdentificeerd. (Het

[p. 168]

kenmerk ± S impliceert het kenmerk + U en is dus uitgesloten bij de derde persoon).

(11)	1ste persoon	: + U, + S
	2de persoon	: + U, -S
	3de persoon	: -U

Als een uitdrukking het kenmerk + U heeft, geeft dat aan dat de (bedoelde) referent geïdentificeerd kan worden via de uiting (waarin die uitdrukking voorkomt), terwijl het kenmerk + S betekent dat de referent via de (veronderstelde) uiter, laten we zeggen de spreker, kan worden geïdentificeerd.¹⁵ De pronomina ik en wij hebben zo bezien met elkaar gemeen dat ze betrekking hebben op iets dat via de spreker (+ S) (en dus via de uiting (+ U)) kan worden geïdentificeerd. De pronomina jij en jullie verwijzen naar iets dat wel via de uiting (+ U) maar niet via de spreker (-S) kan worden geïdentificeerd. En een uitdrukking van de 3de persoon (hij, de mannen e.d.), tenslotte, verwijst naar datgene wat niet via de uiting geïdentificeerd kan worden (-U).¹⁶

Zo bezien is (11) weinig anders dan een herformulering van de karakterisering in (10) in termen van kenmerken van de relatie x uit y. Het is een relatie die drie rollen definieert: die van x (de uiter) en y (de toegesprokene), en per implicatie de complementaire rol van buiten de uiting staande (≠ x,y). Bij die herformulering wordt zo te zien niets gewonnen: de notie ‘hoorder’ wordt vervangen door die van ‘uiting’, maar wat beschreven wordt blijft gelijk.¹⁷ De winst zit 'm dan ook in iets anders: de kenmerken ± U en ± S hebben een wijder toepassingsbereik en een grotere systematische strekking dan mogelijk is voor de noties ‘spreker’ en ‘hoorder’. Dat blijkt in de eerste plaats daaruit dat de kenmerken ± U en ± S een uniforme beschrijving mogelijk maken van de determinatoren in (12).

(12)	a.	deze, dit	: + U, + S
	b.	die, dat	: + U, - S
	c.	de, het	: - U

In (12) worden de aanwijzende voornaamwoorden en de bepaalde lidwoorden voorgesteld als behorende tot dezelfde drie subcategoriëen als waartoe de persoonlijke voornaamwoorden in (11) gerekend worden. En op grond van dezelfde intuïtie: deze man verwijst naar een man die via de spreker kan worden geïdentificeerd, met die man bedoelen we een man die wel via de uitingscontext (d.w.z.

15 Ik abstraheer hier van het gegeven dat uitingen ook anders dan mondeling, d.w.z. bij monde van een spreker en bedoeld voor een hoorder/toegesprokene, tot stand kunnen komen. Later zal duidelijk worden dat dat een onschuldige vereenvoudiging is.

16 Hoe de referent wel geïdentificeerd kan worden wordt o.a. bepaald door de kenmerken voor getal en geslacht. In ieder geval speelt het kenmerk ±S (dat specificatie als + U veronderstelt) in dit geval geen rol.

17 Sterker, we lijken er op achteruit te gaan. Immers, zeggen dat ik een referent heeft die via de spreker geïdentificeerd kan worden i.p.v. als de spreker, is raar. Ik houd het er echter op dat dat rare 'm niet in het systeem zit, maar aan de manier ligt waarop ik het hier onder woorden breng. Dit wordt, als het goed is, hieronder duidelijk.

[p. 169]

deictisch) maar niet via, c.q. bij de spreker geïdentificeerd kan worden, en met de man hebben we het over een man die niet via de uitingscontext geïdentificeerd kan worden, maar los daarvan geïdentificeerd moet zijn.¹⁸ De kenmerken ± U en ± S spelen in (12) dus geen andere rol dan in (11). Maar het feit dat die kenmerken - anders dan de noties ‘spreker’ en ‘hoorder’ - ons in staat stellen demonstrativa en bepaalde lidwoorden over één kam te scheren (met persoonlijke voornaamwoorden), pleit in hun voordeel. Het is gemakkelijk in te zien dat de notie ‘hoorder’ niet van toepassing is als het gaat om het onderscheid tussen deze en die: die man verwijst niet noodzakelijkerwijs naar een man die via de hoorder geïdentificeerd kan worden.¹⁹

Een tweede reden om de kenmerken ± U en ± S te verkiezen boven die van ‘spreker’ en ‘hoorder’ is dat het toepassingsbereik van die kenmerken zich verder uitstrekt dan het gebied van de determinatoren. Zoals aangegeven in (13) veronderstel ik dat ze ook in het geval van finiete werkwoorden een rol spelen.

(13)	a.	(wij) gap # en: + U # + U, + S
	b.	(wij) gaapt # en: -U # + U, + S

In (13) komen de kenmerken ± U en ± S tweemaal voor. Eenmaal links van (de morfeemgrens) #, en eenmaal rechts daarvan. Links van # specificeert het kenmerk ± U de ‘tijd’ van het werkwoord, rechts van # geven + U en + S aan wat de grammaticale persoon van de persoonsuitgang is. Als we precies willen zijn, moeten we (13) vervangen door (14). In die structuur is sprake van een werkwoord V dat bestaat uit een stam plus een complex vervoegingsaffix 1 + 2 (de persoonsuitgang). Dat complexe affix bestaat zelf weer uit twee affixen: een tempus-affix (affix 1) en een zgn. agreement-affix (affix2). Elk van die affixen is gespecificeerd met de kenmerken ± U en ± S (pl = pluralis).²⁰

18 Ik ga ervan uit dat het ‘anaforische’ gebruik van bijvoorbeeld die man in (i)a geen probleem vormt voor deze karakterisering: hier wordt de referent van die man ook via de uitings-context (waar (i) een constitutief deel van is) geïdentificeerd. Aan het intrigerende onderscheid tussen het ‘anaforische’ de, die en deze (vgl. (i)b en c) ga ik voorbij.

(i)	a.	ik zag een mani lopen, en ineens viel diei (man)
	b.	?ik zag een mani lopen, en ineens viel de/dezei (man)
	c.	Keesi gaf Pietj niks omdat dei/j/die?i/j/dezei/?j stumper viel

Ook ga ik voorbij aan het ‘deictische gebruik’ dat mogelijk is bij een -U element als hij: hij daar heeft het gedaan.

19 Uitdrukkingen die met een determinator beginnen zijn per definitie van de 3de persoon.

20 Merk op dat de kenmerken van affix1 en affix2 onafhankelijk van elkaar zijn: vandaar dat (14)b met een -U affix1 en een + U affix2 niet inconsistent is. Bovendien zijn de kenmerken + U en + S van affix2 geen inherente kenmerken, maar ontleend aan het congruerende subject (wij).

[p. 170]

(14)

Omdat het agreement-affix2 in (14) niet wezenlijk anders gespecificeerd is dan een persoonlijk voornaamwoord, gaan we daar niet verder op in. Waar het hier om gaat is de aanwezigheid van het kenmerk ± U in het (fonologisch niet altijd gespecificeerde) tempus-affix1. Het affix1-kenmerk + U geeft in (14)a aan dat het gapen (de denotatie van het werkwoord) via de uiting kan worden geïdentificeerd, terwijl het affix1-kenmerk -U in (14)b betekent dat het gapen niet via de uiting kan worden geidentificeerd. Ook daar kunnen we precieser in zijn als we een en ander reconstrueren in termen van een samenhangende theorie over tempus. In de volgende paragraaf geef ik de contouren van zo'n theorie. Daarbij zal blijken dat het kenmerk ± U niet alleen op andere dan nominale elementen van toepassing is (zoals het niet-nominale tempus-affix), maar ook op elementen die niet deictisch geïnterpreteerd worden.

4 Een twee-sporen theorie over tempus

Volgens de klassieke benadering van tempus (die we aan Reichenbach (1947) danken) moeten we ons het onderscheid tussen de werkwoordstijden in (13) voorstellen als in (15), waar E staat voor Event, R voor Referentiepunt, S voor Spreekmoment, en waar ‘α = β’ betekent dat α (deels) samenvalt met β, en ‘α < β’ betekent dat α in de tijd voorafgaat dan β.

(15)	a.	E = R = S (= (13)a)
	b.	E = R < S (= (13)b)

Hoe we de structuur in (15) moeten opvatten blijkt uit de parafrases in (16).

(16)	a.	het door (13)a uitgedrukte gebeuren E (ons gapen) valt (deels) samen met het referentie-punt R en het spreekmoment S
	b.	het door (13)b uitgedrukte gebeuren E (ons gapen) valt (deels) samen met het referentie-punt R, en gaat in de tijd vooraf aan het spreekmoment S

Volgens (16)a is wij gapen waar als wij nu (i.e. op het spreekmoment) gapen, terwijl wij gaapten waar is als wij vroeger (i.e. voorafgaand aan het spreekmoment) gaapten. De aanwezigheid van het referentiepunt R in (15) lijkt een nodeloze complicatie, maar het bestaan ervan wordt gerechtvaardigd door het contrast tussen wij gaapten en wij hebben gegaapt: de laatste zin wordt gerepresenteerd als (17)a, d.w.z. opgevat als (17)b.

[p. 171]

(17)	a.	E < R = S
	b.	het door wij hebben gegaapt uitgedrukte gebeuren E (ons gapen) gaat in de tijd vooraf aan het referentie-punt R dat (deels) samenvalt met het spreekmoment S

Volgens (17)b zit het verschil tussen een onvoltooid verleden tijd en de voltooide tijd, 'm in het referentiepunt: het gapen in wij gaapten ‘bekijken’ we vanuit het verleden (R < S), terwijl het gapen in wij hebben gegaapt vanuit het heden (R = S) ‘bekeken’ wordt.

De tempus-theorie van Reichenbach is niet zonder kritiek gebleven. Eén bezwaar is dat ze de tijd-structuur die met zinnen verbonden is, voorstelt als bestaande uit één tijdslijn waarop tijdstippen (E, S en R) geprojecteerd worden die door ‘=’ en ‘<’ geordend zijn. Daardoor is het bijvoorbeeld niet mogelijk de temporele structuur van zinnen als ik zou gapen adequaat te beschrijven. Zoals aannemelijk gemaakt in o.a. Oversteegen en Verkuyl (1984), doen we er beter aan uit te gaan van twee tijdsbanden, één voor het gebeuren waarover wordt gesproken en één voor de uiting zelf. Die twee tijdsbanden, een deictische S-band en een nietdeictische E-band, zijn op een specifieke wijze met elkaar verbonden. Laten we hier aannemen dat die verbinding 'm zit in de gelijkschakeling van twee referentiepunten R^E en R^S die zich op respectievelijk de E-band en de S-band bevinden. Deze aanvulling op de theorie van Reichenbach kunnen we ons voorstellen als resulterend in de structuren in (18).

(18)	a.	wij gapen	: E = R^E/R^S = S
	b.	wij gaapten	: E = R^E/R^S < S
	c.	wij hebben gegaapt	: E < R^E/R^S = S
	d.	wij hadden gegaapt	: E < R^E/R^S < S

In (18) worden de twee tijdsbanden weergegeven als α en β in ‘α/β’: α geeft de E-band aan, en β de S-band. Het schuine streepje ‘/’ geeft het punt aan waarop de S-band (via R^S) en de E-band (via R^E) aan elkaar gekoppeld zijn. Zoals (19) laat zien kan een en ander op een inzichtelijke manier grafisch worden weergegeven: hier zien we de tijdstructuur van (18)d, volgens welke het referentiepunt op de S-band voorafgaat aan het moment van spreken, en het gebeuren waarover gesproken wordt (ons gapen) voorafgaat aan het referentiepunt op de E-band.

(19)	__ E __ R^E _____	(E-band)
		(koppeling)
	_____ R^S __ S __	(S-band)

Het is hier niet de plaats uitvoerig in te gaan op de eigenschappen van de geschetste tempus-theorie.²¹ Voor ons is het van belang in te zien dat en hoe de veronderstelling over het kenmerk ± U van het tempus-affix een natuurlijke bedding vindt in deze theorie. Het idee daarbij is - en hier wijken we af van Oversteegen en Verkuyl

21 Voor details zij de lezer verwezen naar Kerstens (1993b) en de aldaar genoemde literatuur.

[p. 172]

1984 - dat het kenmerk + U correspondeert met tijdstructuur ‘R^S = S’ en het kenmerk -U met ‘R^S < S’. Als dat idee juist is, vormt ze verdere evidentie dat de kenmerken ± U en ± S te verkiezen zijn boven de noties ‘spreker’ en ‘hoorder’: het is niet goed voorstelbaar hoe het tempus-onderscheid tussen de zinnen in (18) in termen van die noties kan worden uitgedrukt.

Overigens is de identificatie van -U met de verleden tijd, d.w.z. de correspondentie van -U met R^S < S, allerminst evident: gegeven dat < ≠ =, is de notie dat het gebeuren niet via de uitingscontext kan worden geïdentificeerd ook compatibel met de structuur S < R^S, d.w.z. de toekomende tijd.²² Maar laten we aannemen dat de interpretatie van het kenmerk -U als R^S < S dwingend is omdat de structuur S < R^S om onafhankelijke redenen uitgesloten is.²³ De temporele interpretatie van ± U kunnen we dan weergeven als in (20).

(20)	tempus-interpretatie
	a.	+ U → R^S = S (presens)
	b.	-U → R^S < S (praeteritum)

Gegeven de juistheid van (20) kunnen we vaststellen dat het toepassingsbereik van het kenmerk ± U groter is dan het gebied van nominale elementen zoals pronomina en determinatoren: ook in het niet-nominale tempus-affix speelt het een sleutel-rol.

Het schema in (20), echter, zet ons tevens op het spoor van een volgende toepassing van het kenmerk ± U, althans het kenmerk waarvan ± U een instantie is. Daarvoor is het nodig te veronderstellen dat het toepassingsbereik van dat kenmerk - dat ik ± R (elatie) zal noemen - niet alleen bepaald wordt door de parameter ± N (+ N voor grammaticale personen en -N voor temporele structuur), maar ook door de parameter ± subjectief. Nemen we aan dat de toepassing van ± R, i.e. ± U in (20) + subjectief is, wat in dit geval wil zeggen dat het kenmerk deictisch (d.w.z. aan de uitingscontext gebonden) opgevat wordt. Dan voorspellen we de mogelijkheid van een niet-deictische toepassing (= -subjectief) van ±R. Die voorspelling - zo is de hypothese - wordt bewaarheid door het interpretatieschema van (21): het onderscheid tussen het futurum in (22)a en het perfectum in (22)b (of (18)c en d) is de niet-deictische tegenhanger van het onderscheid tussen presens en praeteritum. De veronderstelling daarbij is dat de hulpwerkwoorden van tijd lexicaal gespecificeerd zijn met het kenmerk ± R: zullen als + R en hebben en zijn als -R.

22 Er zou sprake kunnen zijn van twee (fonologisch identieke) affixen1, gespecificeerd als in respectievelijk (i)a en b. Het affix1 van (i)b is dan wat we aantreffen in (ii), waar komt futuraal geïnterpreteerd wordt. Een probleem is dan wel dat niet duidelijk is waarom (i)b en niet (i)a met het futurum zou corresponderen.

(i)	a.	[affix 1 + U, + S]:	presens
	b.	[affix 1 + U, -S]:	futurum
(ii)		hij komt morgen

23 Mogelijk veroorzaakt door het feit dat je wat in de toekomst nog moet plaatsvinden onmogelijk nu kunt identificeren, zodat de structuur S < R^S een onmogelijke opgaaf impliceert.

[p. 173]

(21)	event-interpretatie	(± R = -N, -subjectief)
	a.	+ R → R^E < E (= futurum)
	b.	-R → E < R^E (= perfectum)
(22)	a.	hij zal (+ R) gapen
	b.	hij heeft (-R) gegaapt

Volgens regel (21)a wordt in (22)a door het kenmerk + R van de stam van zal het gapen E voorgesteld als geordend na het referentiepunt R^E, dat door synchronisatie met het punt R^S en wegens R^S = S, samenvalt met het moment van spreken (S).²⁴ Omgekeerd wordt door het kenmerk -R van de stam van heeft in (22)b het loopgebeuren E voorgesteld als voorafgaand aan een referentiepunt R^E dat, door de synchronisatie met R^S en wegens R^S = S, samenvalt met het uitingsgebeuren. De notie van voltooidheid is aldus het correlaat van de ordening E < R^E.

Op het eerste gezicht bevat (21) twee eigenaardigheden. Het eerste is dat iets dat we als een deictisch kenmerk (± U) kennen, dient om twee niet-deictische categoriëen (Perfectum en Futurum) te karakteriseren. Immers, zoals uit de zinnen in (23) blijkt, is de voltooidheid of het in de toekomst geprojecteerd zijn van gebeurens onafhankelijk van de concrete uitings-context.

(23)	a.	hij zal gelopen hebben
	b.	hij zou lopen

In (22)b (hij heeft gegaapt) stellen we ons het moment van de voltooidheid waarvan sprake is, voor als voorafgaand aan het moment van spreken. In de meest voor de handliggende interpretatie van (23)a, evenwel, wordt de voltooidheid in de toekomst geprojecteerd. En in (23)b wordt het toekomstige niet vanuit het heden gepresenteerd, zoals in (22)a, maar vanuit een punt in het verleden, d.w.z. voorafgaand aan het moment van spreken. Deze eigenaardigheid volgt uit de aanname dat het kenmerk ± R, als het een kenmerk is van een element van een lexicale categorie (zoals de hulpwerkwoorden (V) van tijd hebben, zijn en zullen), geen deictische interpretatie heeft.²⁵ Vandaar dat de identificatie van een gebeuren niet gerelateerd wordt aan de uitings-context maar aan een ander gebeuren (via R^E).²⁶ De andere eigenaardigheid van (21) zit 'm in het verschil tussen (20)a en (21)a: waarom wordt + R hier niet geïnterpreteerd als R^E = E? Omdat een niet-

24 Omdat zal ook in de OTT staat, bevat het twee tokens van het kenmerk + R. Het ene is een kenmerk van de inflectie en ressorteert onder de regels van (20), in casu (20)a: R^S = S. Het andere is een kenmerk van de lexicale stam en ressorteert onder de regels van (21), in casu (21)a: R^E < E.

25 Ik neem aan dat pronomina niet tot een lexicale categorie (= N, V, A of P) behoren maar tot de niet-lexicale categorie AGR.

26 Merk op dat de aanname van (20) en (21) een afwijking inhoudt van het gangbare onderscheid tussen tempus en aspect: het futurum wordt doorgaans als een soort tempus opgevat en niet als een soort aspect. Overigens wordt hier met futurum alleen gedoeld op het interpretatieve correlaat van zullen en niet op de futurale interpretatie van bijv. ik sterf morgen (vgl. hiervoor Kerstens 1993b).

[p. 174]

triviaal antwoord het bestek van dit artikel te buiten zou gaan, ga ik deze vraag hier uit de weg en verwijs ik de lezer naar Kerstens (1993b).

Een vraag waar we hier niet aan voorbij kunnen is hoe dat verschil tussen een subjectieve en een niet-subjectieve interpretatie van dat kenmerk ± R mogelijk is. Het antwoord dat ik voorstel wordt ingegeven door een onderscheid dat bekend is uit de fonologie, namelijk dat tussen akoestische en artikulatorische kenmerken. Hebben akoestische kenmerken betrekking op objectieve eigenschappen van spraakgeluid, artikulatorische kenmerken specificeren de wijze waarop of de plaats waar spraakklanken worden voortgebracht (laten we zeggen: subjectieve eigenschappen). Naar analogie hiervan kunnen we een onderscheid maken tussen referentiële (objectieve) en identificationele (subjectieve) kenmerken. Referentiële kenmerken specificeren eigenschappen van de referent, terwijl identificationele kenmerken de wijze waarop of de plaats waar de referent kan worden geïdentificeerd karakteriseren. Deictische kenmerken zijn typisch identificationeel: ze specificeren geen eigenschappen van de referent maar geven aan hoe de referent kan worden geïdentificeerd. Vandaar dat met ik en jij naar dezelfde persoon kan worden verwezen, onafhankelijk van de eigenschappen van die persoon maar afhankelijk van z'n plaats of rol in de concrete taalgebruikssituatie. Die rol is voldoende voor identificatie. En met deze stoel bedoelen we een stoel die we via de uitingscontext bepalen en niet via inherente eigenschappen. Daartegenover zijn geslachts-kenmerken (voor het onderscheiden van hem en haar) op te vatten als referentiële kenmerken: ze zeggen iets over het geslacht van de referent, en niet per se iets over de manier waarop die referent kan worden geïdentificeerd. Laten we het onderscheid tussen identificationele en referentiele, dan wel deictische en nietdeictische kenmerken, in het vervolg (gemakshalve) aangeven als dat tussen subjectieve en objectieve kenmerken.²⁷ Gegeven dit onderscheid kunnen we dan aannemen dat een kenmerk zoals ± R zowel subjectief als objectief kan zijn, en dat het objectief is als het een kenmerk is van een element dat tot een lexicale categorie behoort (zoals een hulpwerkwoord). Als het objectief is zegt het iets over gebeurens (zoals in (21)); is het subjectief, dan zegt het iets over concrete uitingen (zoals in (20)).

Al met al zijn we onder deze aannames in staat een systematische verantwoording te geven van de temporele en aspectuele interpretatie van zinnen. Een verantwoording die bovendien het toonbeeld is van eenvoud: een enkel kenmerk maakt het mogelijk tempus en aspect direct van de structuur van een zin af te lezen. We kunnen een en ander overzichtelijk weergeven als de matrix van figuur 3 waar de parameters ±N (ominaal) en ±subjectief de vier mogelijke toepassingen van het kenmerk ±R (elatie) definiëren.

27 Een andere mogelijkheid is het onderscheid te identificeren met dat tussen de S-band (deictisch, identificationeel, subjectief) en de E-band (niet-deictisch, referentieel, objectief).

[p. 175]

± R	+ N	-N
+ subjectief	persoon	S-band (tempus)
-subjectief	Θ-rol	E-band (aspect)

Figuur 3

Met drie van de vier mogelijke toepassingen van het kenmerk ±R die deze matrix voorspelt, hebben we inmiddels kennis gemaakt: alleen de toepassing die in figuur 3 wordt aangeduid met ‘Θ-rol’ is nog niet aan de orde geweest. Het is die toepassing die het antwoord vormt op de vraag: wat zijn Θ-rollen en waarom? In het tweede deel van dit artikel zal ik dit antwoord uit de doeken doen.

Literatuur

I. Grimshaw 1990. Argument Structure. The MIT Press.

J. Gruber 1976. Lexical Structures in Syntax and Semantics. Amsterdam.

R. Jackendoff 1990. Semantic Structures. The MIT Press.

J. Kerstens 1987. Wat zijn Θ-rollen? In: De Nieuwe Taalgids 80, 4. 1993a. Casus in het Nederlands. In: De Nieuwe Taalgids 86, 1. 1993b. The Syntax of Person, Number and Gender: A Theory of phi-features. Mouton de Gruyter. te verschijnen. Lexical Specification with Variables.

E. Oversteegen 1989. Tracking time. A proposal for the representation of temporal expressions in Dutch. Diss. Universiteit Utrecht.

E. Oversteegen en H.J. Verkuyl 1984. De temporele zinsstructuur van het Nederlands: twee tijdsbanden. In: GLOT 7.

H. Reichenbach 1947. Elements of symbolic logic. New York/London.

I. Roca (ed.) 1992. Thematic Structure. Its Role in Grammar. Foris.

H. Verkuyl 1993. Theory of Aspectuality. On the Interaction between Temporal and Atemporal Structure. Cambridge University Press.

H. Verkuyl & J. Zwarts te verschijnen. Time and Space in Conceptual and Logical Semantics: the Notion Path. In: Linguistics.

E. Williams 1982. The NP Cycle. In: Linguistic Inquiry 13,2.