De Nieuwe Taalgids. Jaargang 80

[p. 407]

Literatuur in de ban van de politiek: Gevallen van een Keeshond

P.J. Buijnsters

I

Volgens Anton van Duinkerken (W.J.M.A. Asselbergs) heeft de Nederlandse letterkunde tussen 1781 en 1787 gebloeid, als zij niet meer gedaan had sinds de Gouden Eeuw en niet meer doen zou tot minstens 1840.¹ De geloofwaardigheid van zijn bewering hangt natuurlijk sterk af van wat men onder literaire bloei verstaat. Maar niemand kan ontkennen dat in de korte periode 1781-1787 enkele opmerkelijke boeken zijn verschenen die onze literatuur opeens een ander gezicht gaven. Ik noem slechts:

1781:	Willem Bilderdijk, Mijn Verlustiging
1782:	Jacobus Bellamy, Gezangen mijner Jeugd; Hieronymus van Alphen, Digtkundige verhandelingen; Wolff en Deken, Sara Burgerhart;
1783:	Rhijnvis Feith, Julia;
1784-85:	Wolff en Deken, Willem Leevend;
1785:	Rhijnvis Feith, Ferdinand en Constantia.

Maar dan is het opeens ook weer voor lange tijd afgelopen. In de nu volgende jaren verschijnen er in Nederland weinig epoque makende gedichten, romans of essays - om over het toneelwerk maar te zwijgen.

Hoe komt dat? Ten dele lijkt het een kwestie van dom toeval. De ambitieuze Bellamy sterft al op 11 maart 1786, nog voordat hij zijn belofte echt heeft kunnen waarmaken. Maar de eigenlijke reden van de stagnatie in het juist begonnen literaire vernieuwingsproces is toch te zoeken in de politiek. De steeds feller wordende partijstrijd tussen Patriotten en Prinsgezinden heeft een scheiding der geesten teweeggebracht en zowel bij auteurs als publiek de aandacht weggezogen van de literatuur in engere zin. Menig schrijver trad nu allereerst op als partijganger - hetzij ten faveure van de Patriotten, hetzij als supporter van de stadhouderlijke cabale.

Een belangrijk literair vernieuwer van het eerste uur, Rijklof Michaël van Goens, is deze weg opgegaan. Hij moest echter na een mislukte politieke carrière in dienst van Oranje zijn vaderland in 1786 verlaten. Hem volgden na de Pruisische inval van 1787 duizenden Patriotten, onder wie bekende schrijvers als Pieter 't Hoen, Gerrit Paape, Betje Wolff en Aagje Deken. Met de binnenkomst van de Fransen in 1795 vond een nieuwe exodus plaats, waarbij onder anderen Willem Bilderdijk betrokken was.

1 Artikel in De Tijd van 21-5-1966: ‘Tussen de Doggersbank en de Goejanverwellesluis heeft de Nederlandse letterkunde gebloeid, gelijk zij het niet meer gedaan had sedert de Gouden Eeuw en niet meer doen zou tot minstens 1840’.

[p. 408]

Maar ook andere schrijvers die niet hun land verlieten reageerden dikwijls teleurgesteld op de politieke ontwikkelingen, ongeacht hun stellingname. Zowel de orangist Van Alphen als de Patriot Feith - beiden toch dragers van de literaire vernieuwing van omstreeks 1780 - trekken zich na 1787 min of meer definitief terug op hun egelstelling. De conclusie ligt voor de hand: onze eerste Beweging van Tachtig is aan de politiek ten onder gegaan.

Asselbergs zag de door hem geconstateerde bloeiperiode begrensd door de zeeslag tegen de Engelsen op 5 augustus 1781 bij de Doggersbank en de aanhouding van prinses Wilhelmina op 28 juni 1787 bij Goejanverwellesluis. Dat zijn inderdaad twee politieke gebeurtenissen die op de tijdgenoot enorme indruk gemaakt hebben en die ook een menigte van pamfletten pro of contra in de wereld brachten. Maar de hierboven genoemde literaire hoogtepunten uit de periode 1781-1787 zijn juist vrij van alle partijpolitiek. Dat geldt in het bijzonder voor de romans van Feith en Wolff en Deken, zo sterk zelfs dat men bij de zeer geëngageerde dames op dit punt aan een bewuste onthouding zou denken.

Hoe dit zij, politieke neutraliteit blijkt bij de steeds heftiger wordende polarisatie sinds 1787 een luxe die bijna geen schrijver zich meer kan permitteren. Het directe gevolg is geweest dat de leestafels hier twee decennia lang overvoerd zijn met geschriften die de politieke aktualiteit commentarieerden.

Op de langere termijn echter heeft deze stortvloed van politiek geöriënteerde publicaties nog dit gevolg gehad, dat de literaire geschiedschrijving het spoor bijster raakte. Niet van zins om in die massa tendensliteratuur naar mogelijk waardevolle geschriften te speuren, heben onze handboekmakers het geheel maar aan de vergetelheid prijsgegeven. Ten onrechte.

Ik wil me hier beperken tot de ontwikkelingsgang van de Nederlandse roman. Er zijn de laatste jaren volop pogingen ondernomen om de lege ruimte vóór Sara Burgerhart (1782) op te vullen.² Er ligt echter nog altijd een breed niemandsland tussen de romans van Feith en Wolff en Deken uit 1782-1785 èn de vroeg-negentiende-eeuwse romans van Adriaan Loosjes, Willem Kist en Bruno Daalberg (Petrus de Wakker van Zon). Wat zich gedurende die laatste vijftien jaar van de achttiende eeuw hier op roman gebied heeft afgespeeld is nergens beschreven. Het komt ook niet aan de orde in de studies van E. Jongejan en F.L.W.M. Buisman-De Savornin Lohman over de Sterniaanse humorcultus in Nederland en evenmin in het door W. Drop

2 Zie voor een overzicht mijn Nederlandse literatuur van de achttiende eeuw, Utrecht 1984, hoofdstuk 14. Sindsdien verschenen zowel in de reeks Populair Proza uit de 17e en 18e eeuw van uitgeverij Sub Rosa te Deventer als in de serie ‘Populaire teksten uit de late Republiek’ van uitgeverij Coutinho te Muiderberg weer enkele ‘roman’-uitgaven met inleiding.

[p. 409]

geschetste panorama van de Nederlandse historische roman.³ Bij uitzondering laat zelfs M. Buisman's bibliografie van populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815 ons hier gedeeltelijk in de steek,⁴ omdat de laat-achttiende-eeuwse roman met zijn hybridisch karakter gemakkelijk door de conventionele mazen glipt.

Daar komt bij dat de tussen 1787 en 1800 gepubliceerde romans, voor zover politiek gekleurd, dikwijls tot de verboden ‘verzetsliteratuur’ behoorden, waar ook nadien een taboe op bleef rusten. Verder stelde het oplossen van allerlei pseudoniemen en het identificeren van naamloze of zonder drukkersadres uitgegeven geschriften weer aparte eisen. Tenslotte maakten de geringe overlevingskansen dergelijke romans extra zeldzaam, waardoor ze gemakkelijk ontsnappen aan de aandacht van een literatuurhistoricus.

Dat alles kan verklaren, waarom men in geen enkel handboek of studie over de Nederlandse roman iets zal aantreffen over de Gevallen van een' Keeshond waarover ik hier een en ander wil meedelen. Het is een boek zonder hoge artistieke kwaliteiten, maar alleszins merkwaardig als getuigenis van een nog verborgen lijn in ons narratief proza tussen 1785 en 1800. Ik aarzel echter om te spreken van een schakel tussen zedenkundige briefroman en historische ideeënroman, omdat daarvoor het eigen karakter van onze tekst te zeer domineert. Wèl lijkt het hier te bespreken boek een goede illustratie van de casus: literatuur in de ban van de politiek.

3 Cf. E. Jongejan, De Humor-‘Cultus’ der Romantiek in Nederland, Zutphen 1933; F.L.W.M. Buisman-De Savornin Lohman, Laurence Sterne en de Nederlandse schrijvers van c. 1780-c. 1840, Wageningen, 1939; W. Drop, Verbeelding en historie. Verschijningsvormen van de Nederlandse historische roman in de negentiende eeuw, Utrecht 1972². Ook het oudere Letterkundige studien, Amsterdam 1931, door J. Koopmans bespreekt wel een aantal romans ‘van Kist tot Daalberg’ maar niet hun onmiddellijke voorgangers.

4 M. Buisman, J. Fzn., Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815, Amsterdam z.j. (1960).

II

Gevallen van een' Keeshond verscheen volgens het titelblad ‘In Nederland 1790’. Het is een vrij zeldzaam geschrift,⁵ dat niet voorkomt in de bibliografie van Buisman. Knuttel echter vermeldt het in zijn pamflettencatalogus onder nr. 21927, zonder overigens de naam van de auteur te onthullen.⁶ Omdat we hier evident met een satirische roman van politieke aard te doen hebben is het zaak eerst de schrijver op het spoor te komen.

5 Aanwezig in K.B. Den Haag (pamflet 21927), UB Leiden en Zeeuwse Bibliotheek.

6 W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek, dl. V. 's-Gravenhage 1905, nr. 21927. Onze tekst wordt niet genoemd in J.I. van Doorninck, Vermomde en naamlooze schrijvers opgespoord (etc.), dl. II. Leiden 1885.

[p. 410]

Ik heb zelf vroeger al eens een suggestie gedaan in de richting van Gerrit Paape (1752-1803),⁷ de bekende Delftse plateelschilder-schrijver en Patriottisch activist. Welnu, het ìs Paape die hier de pen voert. Voor zover dat uit de stijl en gedachteninhoud nog niet duidelijk zou worden, verschaft de auteur ons in de tekst zelf een kleine indicatie, een verborgen signatuur als men wil. De ‘held’ van dit verhaal is een keeshond, die in zijn korte leven een hele reeks meesters dient. Zo belandt hij op een gegeven moment ook in Delft, waar een schilderende filosoof zich over hem ontfermt. Kees' nieuwe meester heet ‘een soort van Wijsgeer, die, door toevallige verdiensten, zig uit het Niet, waarin zijn geboorte hem begraven had, had opgebeurd’.⁸ De nadere karakteristiek blijkt in feite een zelfportret van Paape, die zich als bekend op het titelblad van zijn romans graag als wijsgeer afficheert. De auteur erkent dat de Delftenaar soms ‘grillig en onhandelbaar’ overkomt, zodra hij met rijke zotten van doen heeft; tegenover armen is hij daarentegen altijd minzaam. Zo weigert hij steevast de schoothondjes van aanzienlijke dames uit te schilderen, maar die doodordinaire keeshond tekent hij zonder bezwaar ‘naa 't leeven’, ‘waarvan wij de Plaatdruk op den Tijtel gesteld hebben’.⁹ Inderdaad siert een anonieme beeltenis van een keeshond het titelblad.

We hoeven dus niet te twijfelen aan Paape's auteurschap, al blijft het mogelijk dat hij enige hulp heeft gehad, omdat in opdracht, voorbericht en tekst van een meervoudig schrijvers sprake is.¹⁰

Tegen het eind van zijn leven, in 1798, publiceerde Gerrit Paape een Onverbloemde geschiedenis van het Bataafsch Patriottismus,¹¹ stellig zijn beste boek. In de aanhef daar verklaart de schrijver nog altijd niet te weten of hij over de geschiedenis van het Patriottisme lachen dan wel huilen moet. Zelfs nu lijkt het voor hem nog een onontwarbaar kluwen. Deze opmerking op die plaats verraadt een behoefte aan zelfreflectie. In de praktische politiek heeft Paape dan ook geen grote rol gespeeld. Hij was, en in toenemende mate, observator, of in zijn eigen woorden filosoof. Een gepassioneerd waarnemer, die echter oprecht streefde naar de objectieve waarheid. Men zou de talrijke romans en toneelstukken van Paape (en van zijn alter ego

7 In de inleiding op catalogus 57 ‘van Luyken tot Vosmaer’ van antiquariaat Forum te Utrecht, februari 1977. Zie over Paape de uitgave van zijn satirische roman Het leven en sterven van een hedendaags aristocraat in de Griffioenreeks van uitgeverij Querido te Amsterdam, 1985, met nawoord door ondergetekende.

8 Gevallen van een' Keeshond, p. 141.

9 Gevallen van een' Keeshond, p. 144.

10 Op p. 65-66 is bijvoorbeeld sprake van wij en ons; echter op p. 77 schakelt de auteur over op een enkelvoudig mijn.

11 Gerrit Paape, De onverbloemde geschiedenis van het Bataafsch Patriottismus, van deszelfs begin tot op den 12 Junij 1798 toe, Delft 1798. Het werk verdient stellig een heruitgave.

[p. 411]

J.A. Schasz)¹² kunnen beschouwen als verbloemde geschiedenissen van bepaalde episodes of thema's uit het ‘Bataafsch Patriottismus’. Dat wil zeggen dat onder een fictioneel kader de lotgevallen van de als ‘Kees’ (of als aap, c.q. baviaan) uitgescholden burger-democraten beschreven en beoordeeld worden.

Dit gebeurt bijvoorbeeld in de Reize door het Aapenland uit 1788 op naam van J.A. Schasz¹³, in het blijspel De Boggels (1789)¹⁴ en in deze anonieme Gevallen van een' Keeshond. Ogenschijnlijk teksten die niets met elkaar te maken hebben; in werkelijkheid brokstukken van een groot geheel. Het fragmentarisch karakter, dat onder andere blijkt uit het open einde van veel romans van Gerrit Paape, is dus hier functioneel. Er komt immers nooit een einde aan de volksverlakkerij, tenzij in de utopische droom.¹⁵

Gevallen van een' Keeshond begint in het laatst van 1780, kort voordat Engeland aan de Republiek de oorlog verklaart, en het verhaal breekt plotseling af medio september 1787, als het Patriottisch bolwerk Utrecht capituleert voor de aanstormende Pruisen. Het is echter geen geromantiseerd stuk vaderlandse geschiedenis in de trant van de negentiende-eeuwse navertellingen door P.J. Andriessen of P. Louwerse. Gevallen op het titelblad wijst in de achttiende eeuw op een fictioneel prozawerk onder het mom van geschiedenis. Buisman geeft een dertigtal voorbeelden van dergelijke roman-titels tussen 1670 en 1800. Zelf wekt Paape in zijn Inleiding en ook elders konsekwent de schijn op te treden als geschiedschrijver en biograaf, wat helemaal overeenkomt met deze bepaalde romanpresentatie.

De relatie tussen fictie en realiteit is dus nogal ingewikkeld. Het verhaal balanceert voortdurend op de rand van ongebonden fantasie en sleutelroman. Het aantal toespelingen op personen en situaties is waarschijnlijk veel groter dan wij nu in de gaten hebben. Maar toch past Gevallen van een' Keeshond wel degelijk binnen een literaire traditie, en dat niet alleen op grond van de titel.

Reeds in 1752 was hier een boek uitgekomen dat onder de gedaante van een hondenbiografie allerlei tijdssatire bevatte. Het heette Leven en Avanturen van den kleine Pompeus¹⁶ en was een vertaling naar het Engels

12 Dat Gerrit Paape (en niet Pieter 't Hoen) = J.A. Schasz, meen ik te hebben aangetoond in mijn artikel ‘Doctor Schasz en zijn “Reize door het Aapenland”’, in het Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, dl. 102 (1986), p. 253-272.

13 J.A. Schasz, M.D., Reize door het Aapenland. Naar de druk van 1788 uitgegeven met inleiding en aantekeningen door P.J. Buijnsters. Thieme's Klassiek Letterkundig Pantheon 194, Zutphen (1973). Daar wordt nog geopteerd voor het auteurschap van Pieter 't Hoen!

14 In Paape's Blijspelen, Amsterdam 1789 (aanwezig: UB Leiden).

15 Cf. Gerrit Paape, De Bataafsche Republiek, zo als zij behoord te zijn, en zo als zij weezen kan: of revolutionaire droom in 1798, Amsterdam enz. z.j. Aanwezig K.B. Den Haag, pamflet Knuttel 23006.

16 Leven en Avantuuren van den kleine Pompeus. Een critique Historie. Uit het Engelsch vertaalt. Amsterdam 1752, 2 delen. (= Buisman 420).

[p. 412]

van Francis Coventry. Diens History of Pompey the Little, een Bolognees schoothondje,¹⁷ had zoveel succes dat er verscheidene romans of vertellingen met hetzelfde procédé volgden. In al die gevallen is de ‘held’ geen menselijk wezen maar een dier of een voorwerp (bijvoorbeeld een munststuk of een canapé), dat herhaaldelijk van eigenaar verandert, hetgeen dan aanleiding geeft tot een hele reeks avonturen en karakterschetsen.¹⁸ Het was in de tweede helft van de achttiende eeuw een betrekkelijk nieuw subgenre dat zelfs nu nog wel, zij het met meer raffinement, voorkomt.

Zo verscheen bij ons in 1783 een anonieme pendant van Pompey the Little onder de titel Avanturen van de kleine Scipio; of Historie van de bereisde kat.¹⁹ De geruchtmakende broodschrijver en avonturier Franciscus Lievens Kersteman heeft in zijn in 1792 gepubliceerde autobiografie zichzelf als schrijver van ‘de Historie van Scipio’ bekendgemaakt.²⁰ Gerrit Paape moet dit boekje zeker gelezen hebben, aangezien hij er een stuk van in zijn eigen hondengeschiedenis heeft ingelast. Het betreft hier de belevenissen van Kees in Parijs als verteld in hoofdstuk 14.²¹ Bij de beoordeling van dit ‘plagiaat’ dient men te bedenken dat ook Paape broodschrijver was, die altijd onder grote tijdsdruk moest werken en daarbij graag een collagetechniek hanteerde. Maar deze handelwijze stond bij hem de eigen overtuiging niet in de weg. Gevallen van een' Keeshond levert daarvan een bewijs.

Van een hondenleven zal niemand enige planning verwachten. De zeventien hoofdstukken vormen evenzovele door het toeval bepaalde episoden, hetgeen Gevallen van een' Keeshond meteen al in de picareske traditie plaatst. Het verschil met de gewone, menselijke schelm is bijkomstig, omdat ook de picaro of picara naar de pijpen van vele meesters leert dansen. Het best geslaagd zijn dan ook die gedeelten waarin Kees als schelmse hond en

17 Zie Francis Coventry, The History of Pompey the Little or The Life and Adventures of a Lap-Dog. Edited with an introduction by Robert Adams Day. London enz. 1974. Als frontispice vinden we ook hier een gravure van de kleine held.

18 Bijvoorbeeld [Ch. Johnstone], Chrysal of de Gevallen van een Guinie (...) Na de derde druk uit het Engelsch vertaalt [door Egbert Buys]. 's Gravenhage 1763-1767. 4 delen. (= Buisman 961); Claude Prosper Jolyot de Crébillon, Le Sopha, couleur de Rose, 1742, en het anonieme Le Canapé couleur de feu uit 1714. Ook het verderop te noemen Gevallen van myne Eeuwige Steek behoort tot deze categorie.

19 Avanturen van de Kleine Scipio; of Historie van de Bereisde Kat. Een zinnebeeldige en vermakelyke geschiedenis, getrokken uit een Amerikaansch Handschrift. Gedrukt in Holland z.j. (1783) = Buisman 1036. Aanwezig: K.B. Den Haag pamflet Knuttel 20394; PB Friesland; Zeeuwse Bibliotheek.

20 Het leven van F.L. Kersteman (...) Door hem zelven beschreven. Amsteldam 1792, 2 delen. Aldaar II, p. 59.

21 Pp. 67-76 van Scipio = pp. 153-161 van Gevallen van een' Keeshond. Mijn promovendus M. te Wilt bereidt een proefschrift voor over Franciscus Lievens Kersteman.

[p. 413]

onbedoeld ontmaskeraar optreedt. Een prachtig voorbeeld vinden we in het vierde hoofdstuk. Vooraf is ons de geboorte van Kees gemeld in... IJsland. Dit moge een bizarre inval van de schrijver lijken, één blik in de Natuurlyke Historie van Linnaeus-Houttuin toont ons de IJslandse hond bovenaan in de hondengenealogie.²² Via een walvisvaarder komt Kees in Amsterdam terecht, waar hij een nieuwe baas opdoet: Arantus. De aldus genaamde commissionair is een koffiehuispoliticus van het zuiverste soort. Hij verdeelt eerlijk zijn tijd tussen café- en beursbezoek. Maar af en toe brengt hij een nimf van de Zeedijk een visite, en daar treft Kees hem uiteindelijk aan, nadat hij al een hele tijd naar Arantus had lopen zoeken. Of eigenlijk vindt hij alleen maar Arantus' broek. Pas wanneer hij flink aan die broek gaat rukken, zodat de geldstukken in de rondte vliegen, komt de woedende Arantus tevoorschijn. Geschrokken en niet begrijpend rent Kees naar huis met tussen zijn kaken een schoentje van Naatje van de Zeedijk. De vrouw van Arantus heeft niet lang tijd nodig om haar conclusies te trekken en voor Kees wordt het weer tijd om een nieuwe baas te zoeken.

Deze summiere weergave doet geen recht aan de levendige verhaaltrant, soms alleen onderbroken door enige ironische terzijdes van de auteur aan het adres van de lezer. Het is natuurlijk niet allemaal even verheffend. We zijn hier ver verwijderd van de gevoelswereld van Feith. Ook de gezonde opvoedkunde van Wolff en Deken lijkt totaal afwezig. Maar er zit wel degelijk een moraal achter Paape's vertelling. Alleen valt die voor ons niet altijd goed te onderkennen. Zo luidt het vertellerscommentaar bij Kees' toevallige ontmaskering: ‘Wat behoefde Kees juist zijn Baas voor een Hoerenjaager ten toon te stellen? - 't Is eene overijling geweest, waaruit een onverzoenlijke Haat en Wraakgierigheid is voortgesproten’.²³ Slaat deze kwasi-verontwaardigde vraag soms op de vermeende buitenechtelijke escapades van stadhouder Willem V met freule van Lynden, waar de Patriottische pers graag over roddelde?²⁴ Bij sommige van Kees' avonturen is de politieke toepassing echter heel duidelijk. En af en toe verdwijnt de hond helemaal naar de achtergrond, zodat de roman op die plaatsen overgaat in een vertoog. Als voorbeeld van doorzichtige satire noem ik de herhaalde gevechten van Kees met allerlei gemene Bulhonden, die de andere honden terroriseren. Zelfs de domste lezer moet begrepen hebben, dat hier op de Engelse John Bull en zijn soortgenoten gedoeld werd. Volgens de schrijver zou ieder ‘die de taal of de kaart van 't land kent’ geen duisterheid in de Gevallen van een' Keeshond aantreffen, ‘welke zijn eigen naardenken hem niet daadlijk zal kunnen toelichten’.²⁵ Tegelijk echter neemt Paape herhaaldelijk een loopje met

22 Zie Natuurlyke Historie of uitvoerige beschryving der dieren, planten en mineraalen, volgens het samenstel van den heer Linnaeus. Deel I, 2e stuk. Amsterdam 1761, plaat XII bij p. 38.

23 Gevallen van een' Keeshond, p. 33.

24 Bijvoorbeeld in de beruchte spotprent met toelichting Moriatur Orange (Knuttel, pamflet 20183); voorts in Knuttel pamflet 20115.

25 Gevallen van een' Keeshond, p. 1.

[p. 414]

onnozele lezers: ‘Trek de vieze neus niet, Leezers! (...) Wij hebben met Honden te doen: dit begrijpt een iegelijk’.²⁶

Voor welk lezerspubliek schreef Paape eigenlijk zijn Gevallen van een' Keeshond? Het antwoord is in de roman zelf te vinden. In hoofdstuk 9 wordt ons beschreven hoe de ‘held’ van het verhaal, op dat moment toebehorend aan een Engelse zeeman, erin slaagt weer naar Nederland te komen. Niemand kan zich de uitgelatenheid van de gerepatrieerde Kees voorstellen (aldus de auteur) dan zij die, ‘uit hun Vaderland gejaagd, zig telkens kittelen met het zoetvoerig vooruitzigt, van in volle triumf er weder te zullen binnen treeden’.²⁷ Maar zo'n beschrijving zou hier overbodig zijn, aangezien ‘er onder mijn Leezers mooglijk van die soort genoeg zullen gevonden worden’. Paape richtte zich dus in eerste instantie tot zijn vervolgde mede-Patriotten in ballingschap. Hij wil leren en vermaken tegelijk. Oppervlakkig gezien bestaat er in dit opzicht enige overeenkomst met de 16-eeuwse geuzen-literatuur, althans met het satirische deel daarvan, zoals bijvoorbeeld Marnix' Biënkorf. Ook de reformatorische woordvoerders van de kerk onder het kruis in Emden en elders trachtten hun vervolgde lotgenoten te bemoedigen. Maar daarmee houdt gelijk alle overeenkomst op. Want tegenover de vroomheid van die 16-eeuwse emigranten staat de verlichte filosofie van Paape. De belofte van het eeuwig Jerusalem verschilt hemelsbreed van het politieke perspectief dat de Gevallen van een' Keeshond zijn lezers voorhoudt.

Men kan zich zelfs afvragen, òf Paape's boodschap wel erg bemoedigend was. In hoofdstuk 10 is Kees getuige van een trekschuitpraatje, waarbij een Potteman tegenover zijn medereizigers de skepsis van Paape verwoordt: ‘Ja Mannen - let er op, - na jaaren en dagen zult ge nog om den Potteman denken, - let er op, de Grooten zullen ons voor hunne Katten gebruiken, om de gebraaden aardappelen uit het vuur te haaien’; ‘als wij de Dupe van de Historie zijn, dan zullen ze ons in de pekel laaten zitten’.²⁸ Daarom, zo is zijn raad: ‘Laaten de Grooten malkander kullen en zullen²⁹ zo lang zij willen, (...) maar laaten wij goede vrienden blijven’.³⁰ Het opmerkelijke van deze passage is dat ze, voor wat Paape zelf aangaat, een profetie inhield die ook letterlijk zo is uitgekomen. In 1794 nog als secretaris van Daendels uitverkoren voor de ‘bevrijdingsveldtocht’ tegen de Republiek, werd hij reeds na korte tijd op een zijspoor gerangeerd. En in 1798 verdween hij zo definitief van het politiek toneel, dat zijn feitelijke dood in 1803 niet eens meer opviel.

26 Gevallen van een' Keeshond, p. 89 en 90

27 Gevallen van een' Keeshond, p. 77.

28 Gevallen van een' Keeshond, p. 103. Een Potteman is iemand die met potten en ander aardewerk leurt.

29 kullen = voor de gek houden; zullen = in pekel of azijn inmaken, hier natuurlijk in de betekenis van ‘kaltstellen’.

30 Gevallen van een' Keeshond, p. 104.

[p. 415]

III

De vraag rest welke plaats Gevallen van een' Keeshond inneemt in een nog te schrijven overzicht van de laat-achttiende-eeuwse Nederlandse roman. Wie de al genoemde studies van Jongejan en Buisman-De Savornin Lohman raadpleegt, ontdekt wel diverse aanknopingspunten met de Sterniaanse humorcultus: talrijke en soms bladzijden lange digressies, kwasi-ernstige terzijdes tot de lezer, doldwaze situaties, openlijke of bedekte obsceniteiten, komische persoonsuitbeelding en verwante thematiek. Paape moet zich van die verwantschap met Sterne ook bewust zijn geweest. Als hij de Amsterdamse Arantus aan ons voorstelt, vinden we bij uitzondering een literaire verwijzing: Arantus, zo heet het, ‘had, onder alle zijne deugden, ook die van Corporaal Trim, bij Tristram Shandy, dat hij evenveel hield van zig zelven te hooren lezen, als van zig zelve te hooren spreken’.³¹ Toch behoort Gevallen van een' Keeshond niet tot de eigenlijke Sterne-imitaties. Vooral aan het begin van de 19e eeuw wemelde het hier van navolgingen, die meestal blijven steken in ongevaarlijke scherts. Het zijn op zijn best Spielereitjes, letterlijk gaande om niets. Paape's roman heeft wel degelijk een bedoeling. Achter de grimas schuilt diepe ernst. Het lijkt mij dus terecht dat Jongejan en Buisman-De Savornin Lohman Gevallen van een' Keeshond buiten beschouwing lieten, ook al gebeurde dat waarschijnlijk niet met opzet maar wegens onbekendheid met de tekst.

Hoe Paape in 1790 over het toen trouwens op zijn retour zijnde sentimentalisme van Feith c.s. dacht is niet moeilijk te raden na lezing van de volgende passage, waarin Kees weer eens zijn baas zoekt:

‘De reuk, Lezer, werkt bij de honden dat geene uit, wat bij de menschen het sentimenteele geheeten wordt. Kees werd enkel gevoel, enkel verrukking, toen hij de poort van dit verblijf zijnes geluks [zijn oude Logement] binnen trad. Hij was wel in geen somber boschje, bij geen kabbelend beekje, waar in de bleeke maan zich zo aangenaam voor den vervoerden Gevoeligen spiegeld en de golfjes met haar zilver beschilderd; - maar onze held rook het verblijf der Keeslievendheid’.³²

Als jong dichter was Paape meer dan gevoelig gebleken voor het toen opkomend sentimentalisme. Maar als romanschrijver vormt hij wel haast een antipode van Feith of Elizabeth Maria Post. Echter ook de spectatoriale karakter- en zedenschets, die in de romans van Wolff en Deken domineert en straks een vervolg krijgt bij Kist, ontbreekt hier. Het blijkt alles bij elkaar gemakkelijker te zeggen wat Gevallen van een' Keeshond niet is dan een positieve plaatsaanduiding te geven.

Voorlopig redden we ons uit de moeilijkheid door te kijken, of er in de Nederlandse literatuur van de late achttiende eeuw meer van dit soort boeken voorkomen. Komische romans dus, met een politiek-satirisch karakter;

31 Gevallen van een' Keeshond, p. 16.

32 Gevallen van een' Keeshond, p. 163.

[p. 416]

romans die in elk geval meer zijn dan een zedenkundige exercitie of gemoedsuitstorting. Zulke teksten zijn er diverse, zodat ik hier moet volstaan met enkele voorbeelden. Het gaat bijna steeds om anoniem uitgegeven romanachtige pseudo-biografieën, die zich onttrekken aan de traditionele genre-classificatie. Het politieke standpunt kan variëren van Orangistisch tot Patriottisch, terwijl het in meerdere of mindere mate gekoppeld blijkt aan kritiek op een valse geloofshouding (vals dan in de ogen van de satireschrijver).

Mijn lijstje begint met Het leven van de geleerden en wijdvermaarden Janus Vlegelius, Luthersche koster en school-leeraar in 's-Gravenhage (Amsterdam 1781). Een aan het slot aangekondigd vervolgdeel is nooit verschenen. De auteur was niemand minder dan de streng-orthodoxe, Orangistische predikant prof. Petrus Hofstede uit Rotterdam, Betje Wolff's bête noire. Deze roman vormt zeker geen populaire lectuur. Het is integendeel een uiterst erudiete satire.³³

Mijn volgende voorbeeld is een, om met Komrij te spreken, ‘verzonken boek’ van Jan Nomsz: de Historie van den eerzamen Pieter Sneeg, bygenaamd Piet Snot. Of de goede vaderlandsche regent (1786-1787, 2 delen);³⁴ een satire op aristocratische regenten als Joachim Rendorp, die de Patriot Nomsz apart nog zou hekelen in Het leven van den wydberugten en geleerden Jochem Jochemius, Gerenomeerd Bruggemaker te Querlequitsch, in twaalf zangen [z.p., 1786].³⁵

Tenslotte noem ik De Gevallen van myne Eeuwige Steek uit 1800 door Hendrikus Essenberg, over wiens identiteit nog vrijwel niets bekend is.³⁶

Ik wil beslist niet suggereren dat Gevallen van een' Keeshond in direct verband staat met een van de drie genoemde voorbeelden. Als het op zo'n rechtstreekse relatie aankomt, is Kees meer familie van de kleine Pompeus en de kleine Scipio dan van Janus Vlegelius of van Piet Snot. Aan Coventry ontleende Paape misschien het idee om een hondje tot held van zijn satirische biografie te maken; van Franciscus Lievens Kerstemans kattenhistorie nam hij een passage over. Doorslaggevend echter voor de genrebepaling zijn niet zulke aan de oppervlakte blijvende leenverhoudingen.

Op afstand bezien lijkt Gevallen van een' Keeshond het best getypeerd als politiek-satirische roman, een genre dat overal gedurende de achttiende eeuw floreert en bij uitstek geschikt was om de gevestigde orde op speelse wijze te

33 Zie J.P. de Bie, Het leven en de werken van Petrus Hofstede, Rotterdam 1899, p. 372-380; Van Doorninck II, k. 347; niet in Buisman.

34 Slechts zijdelings genoemd in Th.M.M. Mattheij, Waardering en kritiek. Johannes Nomsz en de Amsterdamse schouwburg 1764-1810, Amsterdam 1980, p. 124; Van Doorninck II, k. 275; niet in Buisman.

35 Zie Van Doorninck II, k. 348; Knuttel, pamflet K.B. Den Haag 21381. Mattheij noemt het a.w., p. 124 weer in het voorbijgaan. Het werk verscheen zogenaamd ‘bij Janus Vlegelius’.

36 H. Essenberg, Gerritsz., De Gevallen van myne Eeuwige Steek. Gedrukt in het 1e jaar der XIX eeuw. (Buisman, 533).

[p. 417]

attaqueren. Ook de Franse literatuurhistorici hebben moeite om die laatachttiende-eeuwse, uiterst hybridische romans bevredigend in kaart te brengen. Coulet zegt zelfs: ‘Désormais un roman est un roman, sa spécification secondaire n'a pas grande importance’.³⁷ De berusting die hieruit spreekt kunnen wij niet delen. Wel is het zo dat het hier als satirische roman aangeduide genre nog een open plek in de Nederlandse literatuurgeschiedenis vormt. Zijn opkomst en bloei hangen nauw samen met de ontwikkeling van het politiek bewustzijn.

Gevallen van een' Keeshond behoort, als gezegd, niet tot de literaire topklasse. De mogelijkheden van het ‘kikkerperspectief’ (waarbij de gebeurte nissen door het oog van een ondermaatse buitenstaander worden bezien) zijn maar matig benut. Günter Grass zal in zìjn satirische roman Die Blechtrommel slagen, waar Paape een eerste stap doet. Maar juist om die eerste aanzet is Gevallen van een' Keeshond de moeite van het lezen waard. En de tegendraadse romanschrijver Paape is dat dubbel en dwars.

Nijmegen, oktober 1986

37 Zie Henri Coulet, Le roman jusqu'à la Révolution. Tome I. Paris (1970³), p. 330.