De Nieuwe Taalgids. Jaargang 79

[p. 193]

Benaderingen
De maagd en de mannen
Psychokritiek van de stadsuitbeelding in de zeventiende en achttiende eeuw

Arie-Jan Gelderblom

In Joan Blaeus grote atlas Toonneel der steden van de Vereenighde Nederlanden, met hare beschrijvingen van 1652 staat in het hoofdstuk over Dordrecht een gedicht van Jacob Lescaille afgedrukt:¹

O herelijke MAAGD! Vorstin der ed'le steden
Van 't machtig Holland, bron van wijsheid, die de rede
Uw plaats geeft, als gij 't woord 't eerst van uw' zust'ren doet.
O moeder van de deugd, van kunst en hoge moed!
Beschutster van het land, verwinster in het strijen,
Vreemaakster in geschil, en pronk der oude tijen,
Sieraad der graven, en vertoonster van haar pracht,
Bewaarster van het recht, schat van des oorlogs kracht.
Hoe blaakt mijn ziel, om u, naar uw waardij, te prijzen!
Maar wie kan u de eer, die gij verdient, bewijzen?

De gebruikers van de atlas in 1652 zullen weinig moeite hebben gehad, evenmin als poëzielezers van dit moment, de aangesproken maagd te identificeren als een stad. Inderdaad, Lescaille bezingt Dordrecht, de oudste stad van Holland, wier afgevaardigden in de Staten het eerste recht van spreken bezaten (regel 3). Een dergelijke identificatie (vrouw = stad) kan kennelijk zonder moeite tot stand komen, hoewel de twee afzonderlijke termen strikt genomen qua betekenis nogal van elkaar verschillen: een vrouw is een levend menselijk individu, een stad een levenloos conglomeraat van, onder meer, gebouwen en instellingen. Maar de stad, weten we, kan tot vrouw worden door een metaforisch procédé van personificatie. Behalve in de literatuur opereert dit ook in de beeldende kunst. Het aantal gebeeldhouwde en geschilderde stedemaagden is legio.

De vanzelfsprekendheid waarmee we een vrouw als deze interpreteren als een stad is echter niet probleemloos. Waarom mag de ene maagd wèl een stad personifiëren en de andere niet? Literatuur en beeldende kunst kennen talloze maagden die nimmer een stad voorstellen. Vondels drama Maagden alleen al heeft er elfduizend en één. Waarom is het niet aannemelijk dat Ursula en de haren

1 J. Blaeu: Toonneel der steden van de Vereenighde Nederlanden, met hare beschrijvingen. Ed. B. van 't Hoff. Amsterdam etc., 1966, 2 dln. Dl. I, fol. ij A2 d. Facsimileherdruk van de uitgave Amsterdam, 1652.

[p. 194]

een uitbeelding zouden vormen van Keulen en elfduizend andere steden, maar denken we bij Lescailles maagd onmiddellijk aan een Hollandse stad?

In de eerste plaats speelt uiteraard de context waarin het gedicht zich bevindt een zekere rol. De plaats in een beschrijvend hoofdstuk van een atlas maakt een geografische interpretatie al zeer waarschijnlijk. Vervolgens biedt de dichter als personalia tal van topografische en historische gegevens aan die op deze bepaalde stad slaan en zo de identificatie ondersteunen. Maar tenslotte durven we onze uitleg ook te geven doordat we weten dat er teksten bestaan waarin een vrouw en een stad identiek mogen zijn. In een drama is zoiets not done zonder nadere uitleg, maar de conventies van bijvoorbeeld een stededicht bevorderen juist de personificatie stad = vrouw. De bijbehorende retorische figuren van aanspreking en ondervraging door de dichter of van het persoonlijk spreken door de stad verhevigen de levendmaking. Het gemak waarmee we dit allemaal herkennen en beamen is voornamelijk te danken aan onze kennis van de literaire traditie. Als het ware automatisch maken we een keuze uit de eeuwenoude modellen van de genreleer: in het stededicht mogen we de maagd een stad laten zijn. Een oude maar levenskrachtige code en een lange traditie van intertextualiteit, waarin steeds weer nieuwe teksten over steden elementen en conventies van oudere teksten wisten te assimileren, hebben onze uitleg gestuurd. Voor de picturale kunst is, mutatis mutandis, eenzelfde betoog te formuleren.

Toegegeven, deze interpretatie maagd = stad is buitengewoon waarschijnlijk, te meer omdat ermee recht wordt gedaan aan het referentiële aspect van literatuur. De tekst geeft nu namelijk een uitbeelding van iets dat in de werkelijkheid bestaat. Lescaille dicht over de reële stad Dordrecht. Maar heeft zo'n uitleg daarmee het alleenrecht verdiend?

Vanuit de semiotiek van de literatuur is er in de laatste decennia met klem op gewezen dat literatuurwetenschappers niet zouden moeten zoeken naar de ‘ware’ betekenis of naar telkens weer nieuwe betekenissen van teksten, maar dat zij zouden moeten streven naar een beter inzicht in de procédés waarmee gebruikers betekenissen aan teksten toekennen.² Een vrij gangbaar procédé is hierboven gedemonstreerd: we interpreteren een vrouw in stededichten als een personificatie en beschouwen haar als een representatie van een mogelijke werkelijkheid, namelijk een stad. Een dergelijke rechtstreekse referentie noemen we een denotatie. De denotatie geeft haar in het hier gebruikte voorbeeld de meest waarschijnlijke betekenis: Lescailles maagd is de stad Dordrecht.

De semiotiek onderscheidt echter naast de denotatie ook de connotaties: veel implicietere tweede (en volgende) betekenissen, die overigens niet vaag of willekeurig zijn en in een tekst systematisch in onderlinge samenhang kunnen worden opgespoord.³ De connotaties stemmen evenwel op het eerste gezicht niet altijd overeen met de denotaties. De wederzijdse betekenissen kunnen botsen. De heersende premisse dat een literair kunstwerk een eenheid is, waarbinnen alles met alles samenhangt en inwendige tegenspraak is uitgesloten, maakt dat we bij een dergelijk conflict automatisch kiezen voor de denotatieve betekenis, om te-

2 Zie bijvoorbeeld J. Culler: The pursuit of signs. Semiotics, literature and deconstruction. London etc., 1981, passim.

3 J. van Luxemburg, M. Bal en W.G. Weststeijn: Inleiding in de literatuurwetenschap. Muiderberg, 1983³, p. 59.

[p. 195]

gelijkertijd de daarmee eventueel strijdige betekenis van de connotaties te veronachtzamen. Pas door de eenheidsconceptie los te laten en te durven accepteren dat teksten verschillende, zelfs strijdige, betekenisvelden tegelijkertijd kunnen bevatten, zijn we in staat de veelheid van connotaties fundamenteel te analyseren. Toegelicht aan Lescailles lof van Dordrecht in de atlas van Blaeu kan dat als volgt verlopen. Er is een maagd, die de stad Dordrecht denoteert. Tevens heeft zij, als maagd, de connotaties ‘vrouwelijk’, ‘ongehuwd’, ‘kuis’ en ‘rein’. Het gehele gedicht door wordt haar vrouwelijkheid benadrukt. Zij heeft ook nog zusters (regel 3) en zelf is zij moeder (regel 4). Deugd, kunst en hoge moed zijn haar kinderen. Het genoemde moederschap roept de vraag op hoe zij van maagd moeder heeft kunnen worden. Welke mannelijke partners heeft ze gehad? Het antwoord wordt niet exact gegeven, maar wél zijn er in de tekst bepaalde mannen expliciet aangeduid. Het gedicht spreekt namelijk van de graven van Holland (regel 7), wier sieraad zij is en wier pracht zij vertoont, én van de dichter, wiens ziel blaakt om haar naar verdienste te prijzen. In de formuleringen is in ieder geval de connotatie aanwezig van een zekere verliefde genegenheid van mannen jegens deze vrouw. Ziehier een in de tekst gevonden betekenisveld ‘vrouw met amoureus gestemde mannen’. Bij eerste lezing zijn we geneigd het over het hoofd te zien, omdat het ogenschijnlijk botst met die overduidelijke denotatieve betekenis ‘de roem van Dordrecht’. Maar toch is het er, aantoonbaar, en het verdient een nader onderzoek.

Op dit punt kan de kritiek klinken dat de dichter Lescaille deze extra betekenis er beslist niet bewust heeft ingestopt, of dat de poëzie (zeker die van de zeventiende eeuw) zich dusdanig automatisch van zulke personificaties bedient dat deze niet méér zijn dan clichématige betekenisloze technieken, of dat onze analyse oudere teksten uit hun historische context haalt door er zulke ‘moderne’ categorieën als man-vrouwrelaties op toe te passen. Als antwoord hierop is te formuleren dat een bewuste bedoeling van de dichter (zo we die al kennen) tamelijk irrelevant is voor de uitleg van zijn poëzie;⁴ voorts dat veelgebruikte poëtische onderdelen die tot clichés worden, daarmee allerminst aan betekenis inboeten. Het tegendeel is zeker zo goed te verdedigen: ze blijven als clichés juist zo bruikbaar doordat ze nog altijd zo geladen zijn met betekenis.⁵ Wat de historische context betreft, tenslotte: het is beslist mogelijk en legitiem om gedichten van meer dan driehonderd jaar geleden te onderzoeken op aanwezige betekenisvelden, zelfs als we mogen aannemen dat de dichter en zijn tijdgenoten zich niet bewust waren van dat wat wij nu aantreffen. Waarom zouden we woord- en betekenisvelden die we vinden niet mogen afbakenen? Waarom zouden we geen ketens van associaties mogen volgen door de tekst? Dat kan geldige interpretaties opleveren, zelfs als die lijken te botsen met de eerste, meest waarschijnlijke, uitleg. Het gaat er hier namelijk niet om na te gaan hoe een bepaalde van tevoren gegeven historische realiteit in teksten weerspiegeld wordt, of hoe een dichterlijk bewustzijn zich weet uit te drukken in poëzie. Het gaat er hier om welke betekenissen door

4 ‘The meaning of a work of art is not exhausted by, or even equivalent to, its intention. As a system of values, it leads an independent life.’ Citaat uit R. Wellek and A. Warren: Theory of literature. Harmondsworth etc., 1963³, p. 42.

5 Dit standpunt is recentelijk verdedigd door G. Reve: Zelf schrijver worden. Leiden, 1986, p. 69-71.

[p. 196]

de teksten zélf worden gegenereerd. Om uit te leggen hoe dat in z'n werk gaat is eerst een schets nodig van de structuralistische betekenisleer.

De twintigste-eeuwse theorievorming over taal en betekenis heeft buitengewoon veel te danken aan het werk van Ferdinand de Saussure (1857-1913), wiens Cours de linguistique générale in 1916 posthuum door leerlingen werd uitgegeven. Binnen het bestek van dit artikel zijn vooral De Saussures opmerkingen over het taalteken van belang. Hij toonde de onjuistheid aan van de wijdverbreide opvatting dat de taal een verzameling ‘namen’ zou zijn voor buitentalige ‘dingen’, of een verzameling woorden die buitentalige preëxistente betekenissen zouden weergeven.⁶ De Saussure omschreef het taalteken als een eenheid van twee psychische grootheden, namelijk een akoestisch beeld en een mentaal begrip, ‘une image acoustique’ en ‘un concept’, oftewel een signifiant (betekenaar) en een signifié (betekenis). De relatie tussen de twee is arbitrair, berust op conventie en niet op een intrinsieke overeenkomst. Het taalteken heeft als zodanig geen waarde, het krijgt zijn waarde pas binnen het taalsysteem in oppositie tot andere taaltekens. Betekenis, dat wil zeggen de betekenisinhoud van een klank, wordt bepaald door de verschillen en overeenkomsten in de relaties van deze klank met andere klanken. Deze relaties van taaltekens vormen samen de zeer verfijnde structuur van de taal.⁷ Het taalsysteem is eigenlijk een systeem van onderlinge verschillen: ‘Un système linguistique est une série de différences de sons combinés avec une série de différences d'idées.’ Op grond van deze overwegingen kwam De Saussure tot de originele gedachte dat noch de klank, noch de betekenis afzonderlijk kunnen bestaan. Sterker: betekenissen zijn voor hun bestaan afhankelijk van de betekenaars. Ze zijn niet van tevoren al ergens aanwezig, maar ze ontstaan pas in hun articulatie binnen de structuur van de taal. Er is dus niet zoiets als een platonische ideeënwereld, een reservoir van preëxistente betekenissen die ooit in woorden ‘gevangen’ zouden kunnen worden, maar alle betekenissen ontstaan pas in en met de taalklank. Niet de betekenis is primair, maar de betekenaar; niet de signifié, maar de signifiant.

Het structuralistische model dat De Saussure had ontwikkeld voor een analyse van taal en betekenis, is vooral in Frankrijk toegepast op niet-talige verschijnselen, zoals de mode (door Barthes) of maatschappelijke conventies in primitieve culturen en de structuur van mythen (door Lévi-Strauss). Een structuralistische benadering van literatuur, in de jaren dertig krachtig gepropageerd door de Tsjechische structuralisten, vindt op dit ogenblik haar aanhangers vooral in Frankrijk en de Verenigde Staten. In recente studies van Culler (Structuralist poetics, 1975; The pursuit of signs, 1981) wordt de structuralistische literatuurwetenschap kritisch besproken en met tal van voorbeelden toegelicht. Van Luxemburg, Bal en Weststeijn karakteriseren in hun Inleiding in de literatuurwetenschap⁸ de structuralistische analyse van literatuur met een aantal hoofdkenmerken. Ten eerste is er een voorkeur voor een beschrijving van het literaire werk in termen van relaties tussen de verschillende lagen die in dat werk

6 Een beknopte uiteenzetting van De Saussures theorie over het taalteken is te vinden in het in noot 12 genoemde boek van Mooij, p. 39-59.

7 Zie de in noot 3 vermelde Inleiding in de literatuurwetenschap, p. 50-53 en de studie van Mooij (genoemd in noot 12), p. 45-48. Citaat van De Saussure aldaar op p. 46.

8 Als noot 3, p. 50-53.

[p. 197]

te vinden zijn: de fonologische, de metrisch-ritmische, de syntactische en de semantische laag. Men denke hier bijvoorbeeld aan de relatie tussen rijm en betekenis. Ten tweede maakt men graag beschrijvingen in termen van binaire opposities: relaties tussen onderdelen of thema's die een overeenkomst paren aan een tegenstelling. Voorbeelden van thematische binaire opposities zijn: goed en kwaad; licht en donker; mannelijk en vrouwelijk; cultuur en natuur. Ten derde valt er een sterke nadruk op intertextualiteit, dat wil zeggen op de relaties van literaire werken met andere teksten, met de literaire traditie of met de cultuur in het algemeen. De structuralistische literatuurwetenschap kan tenslotte ook de structuren van de literaire communicatie bestuderen, om een antwoord te vinden op de vraag via welke denkprocessen we aan literaire teksten betekenis toekennen.

Naast de literatuurwetenschap is er nog een tak van wetenschap die zich uitdrukkelijk richt op het onderzoek van betekenisgeving in teksten: de psychoanalyse. De klassieke richting hiervan hanteert een omvangrijk begrippenapparaat dat geconcipieerd is door Sigmund Freud. Tijdens een behandeling analyseert de psychoanalyticus de gesproken associatieve teksten van de analysand, teneinde op het spoor te komen van onbewuste psychische conflicten. Eén der uitgangspunten daarbij is de opvatting dat er geen ‘natuurlijke’, ‘vanzelfsprekende’ of ‘uniek-ware’ woordbetekenissen bestaan, maar dat betekenisvorming steeds afhankelijk is van de plaats van een taalteken in de zin, of ruimer: van de context zoals die blijkt uit het verhaal van de analysand. Er kunnen zich bovendien in dromen en associaties de verschijnselen van verdichting en verschuiving voordoen: een term kan meer dan één betekenis dragen en een futiel detail kan de plaats innemen van een belangrijke betekenis. Het onderscheid tussen letterlijk en figuurlijk taalgebruik wordt in de psychoanalyse niet gerespecteerd; integendeel: tijdens een analyse blijken juist in figuurlijke formuleringen dikwijls zéér letterlijke betekenissen te zijn vervat.

Reeds vanaf de tijd van Freud zijn psychoanalytische uitgangspunten en technieken gebruikt bij het interpreteren van literaire werken. De gebruikelijke methode is dat men een bepaald door Freud beschreven onbewust conflict probeert terug te vinden in een literair kunstwerk. Vaak worden daarbij tevens conclusies getrokken die de persoonlijkheid van de auteur betreffen; biografisch materiaal kan dan dienen om de uit het oeuvre afgeleide hypotheses te ondersteunen. Ook de omgekeerde redeneertrant komt voor: uit wat men weet van het leven van een schrijver construeert men een Freudiaans complex, dat vervolgens wordt teruggezocht in het literaire werk. Op deze wijze zijn er talloze interpretaties geleverd van (het oeuvre van) Shakespeare. In het algemeen is dit soort onderzoek niet vrij van een zekere dosis inlegkunde en vrijblijvendheid. Voor de oudere Nederlandse letterkunde valt hier de aanzet te signaleren die Rens in 1979 heeft gegeven tot een psychoanalytische uitleg van de drama's van Vondel. Rens meent bij Vondel een Oedipuscomplex aan te treffen. Op zijn werkwijze is methodologische kritiek geleverd door Van Alphen.⁹

9 L. Rens: ‘Prolegomena bij een psychoanalytische interpretatie van Vondels drama’. In: Visies op Vondel na 300 jaar. Red. S.F. Witstein en E.K. Grootes. Den Haag, 1979, p. 270-288. E. van Alphen: ‘De lezers eensgezind. De werking van konventies bij het lezen van literaire teksten’. In Psychologie en maatschappij 1983, afl. 25, p. 566-583.

[p. 198]

Met name in Frankrijk is de psychoanalytische benadering van literatuur zich gaan bedienen van structuralistisch-taalkundige uitgangspunten. Er zijn twee richtingen te onderscheiden in deze ‘psychokritiek’, die zich baseren op de theorieën en methoden van respectievelijk Charles Mauron (1899-1966) en Jacques Lacan (1901-1981). Beide stromingen onthouden zich van het gebruik van biografica als bewijsmateriaal. De literaire teksten zelf vormen het enige object van onderzoek. De literatuurtheoreticus Mauron¹⁰ ontwikkelde een methode om de ‘obsederende metaforen’ in het werk van een auteur op te sporen en uiteindelijk te geraken tot de structuren van de ‘persoonlijke mythe’ van de schrijver. Hijzelf bestudeerde onder meer de toneelstukken van Racine. Corneilles comedies en tragedies zijn in Mauroniaanse zin geanalyseerd door de Nederlander Verhoeff.¹¹

De andere richting binnen de psychokritiek is ontstaan uit de herformulering van een aantal Freudiaanse principes door Jacques Lacan.¹² Deze psychoanalyticus heeft buitengewoon sterk de nadruk gelegd op het talige karakter van psychische processen en structuren. Zo toont hij bijvoorbeeld aan dat het menselijk subject pas werkelijk ontstaat bij het binnenkomen van de individuele mens in de vooraf bestaande symbolische orde van de taal. Het ontstaat dóór de taal, op het ogenblik dat de taal het besef teweegbrengt dat individu en buitenwereld niet samenvallen, zoals in de voorafgaande symbiotische fase van het kind met de moeder nog het geval was. Het subject, zegt Lacan, brengt de taal niet voort, maar deze veroorzaakt het subject.¹³ In ditzelfde proces laat Lacan het onbewuste ontstaan, dat eveneens talig is. Het is een tekst in taal en zal zich (in dromen, versprekingen, omissies) ook weer als taal manifesteren. Lacaniaanse literatuuronderzoekers zullen er steeds van uitgaan dat zij symptomen van onbewuste processen kunnen aantreffen in grotere structuren van taaltekens. Hun uitgangspunt is intertextueel: betekenis van teksten ontstaat pas in de relatie met andere teksten. Hierbij zijn de betekenaars van eminent belang. Niet de signifiés zijn primair, maar de signifiants. Het gaat erom ketens van betekenaars op te sporen, de ‘chaînes signifiantes’, die de betekenisvelden afbakenen en daar vorm aan geven. Een uiterst krachtig betekenisvormend element is de metafoor, die door Lacan gelijkgesteld wordt met het Freudiaanse begrip verdichting. Metaforen zijn geen loze of afgesleten stijlfiguren, maar juist sterke samenballingen van betekenis. Eén van de technieken om die betekenis te leren kennen is het lezen van de metafoor in dubbele zin: als metaforische uitdrukking van een letterlijke wereld (in ons voorbeeld: de maagd is de reële stad Dordrecht) én als een letterlijke weergave van een metaforische wereld (de maagd is een heuse vrouw). In het laatste geval treden de signifiants in al hun letterlijkheid op de

10 Een diepgaande studie van leven en werk van Mauron, met uitgebreide literatuuropgave geeft L. Hutcheon: Formalism and the Freudian aesthetic. The example of Charles Mauron. Cambridge etc., 1984.

11 H. Verhoeff: Les comédies de Corneille. Une psycholecture. Paris, 1978. Les grandes tragédies de Corneille. Une psycholecture. Paris, 1982.

12 De beste Nederlandse introductie tot het moeilijk toegankelijke werk van Lacan is de Amsterdamse dissertatie van A.W.M. Mooij: Taal en verlangen. Lacans theorie van de psychoanalyse uit 1975. Van de in Meppel gepubliceerde handelsuitgave hiervan zijn inmiddels al enige herdrukken verschenen.

13 Mooij (zie noot 12), p. 128.

[p. 199]

voorgrond. Wat er daarbij gaat gebeuren met de betekenis van de tekst valt nog niet te voorspellen. Betekenissen bestaan immers niet van tevoren, ze ontstaan pas door het onderlinge ‘spel’ van de taaltekens. Daarbij spelen ook allerlei series van connotaties een rol. Lacaniaanse psychokritiek streeft ernaar dit proces te analyseren, om de metaforische werkelijkheid van literaire teksten te onthullen en er de ‘onbewuste retorica’ van te beschrijven.¹⁴

Welke mogelijkheden bergen deze uitgangspunten in zich voor het onderzoek van historische literaire teksten? Dit artikel wil proberen die vraag met een uitgewerkt voorbeeld te beantwoorden. Maar voor het zover is dient eerst te worden besproken wèlk materiaal zich het best voor onderzoek leent. Het is niet wenselijk één willekeurige tekst zonder meer als object te kiezen. De structuralistische betekenistheorie wijst namelijk op het belang van een afgebakend corpus van verscheidene samenhangende teksten als onderzoeksobject.¹⁵ Betekenis wordt gegenereerd in het onderlinge samenspel van de taaltekens; hoe meer verband er bestaat tussen de te onderzoeken teksten, des te meer betekenisproductie mogen we verwachten.

Welke samenhang is dan bepalend voor het onderzoekscorpus? De Mauroniaanse psychokritiek kiest de schrijver als norm: wat door één persoon is geschreven, vertoont eo ipso voldoende coherentie. Zonder dit te willen bestrijden kunnen we voor de literatuur van renaissance en classicisme nog een andere mogelijkheid postuleren, namelijk de samenhang op grond van thematische overeenkomst. Deze literatuur kent immers duidelijke conventies die bepalen in welke genres en op welke wijze de te behandelen onderwerpen aan de orde mogen komen. Bepaalde onderwerpen impliceren bepaalde inhoudelijk én formeel samenhangende soorten teksten, die zich bedienen van een vaste voorraad stilistische figuren. Bovendien garanderen de traditionele en alom toegepaste technieken van translatio en imitatio dat er binnen de tekstsoorten bij de productie van nieuwe specimina een voortdurende assimilatie van bestaand literair materiaal plaatsvindt. Wanneer we onze teksten kiezen op basis van thematische overeenkomst, dan is aldus de intertextualiteit binnen het corpus van onderzoek gewaarborgd. Tevens zal dit thema ook de begrenzing van het materiaal aangeven: wat niet onder het op traditionele wijze uit te beelden thema valt, wordt niet in het onderzoek betrokken.

Vanuit psychoanalytisch gezichtspunt zijn de talrijke herhalingen van stijlfiguren en motieven in de teksttradities van de zeventiende en achttiende eeuw bijzonder interessant. Sinds Freud weten we namelijk dat symptomen van onbewuste conflicten zich voor kunnen doen als eindeloze herhalingen van handelingen en uitspraken. Het is wellicht lonend te onderzoeken of herhalingspatronen in literaire teksten zich als dergelijke symptomen laten lezen.

Het materiaal dat thans ter demonstratie aan de orde komt, is dus bijeengeplaatst op grond van een thematische overeenkomst. Het is een kleine greep uit teksten over stedemaagden en steden, vergaard uit stadsgeschiedenissen en -beschrijvingen, atlassen en verzamelbundels van afzonderlijke auteurs. Ook uit teksten over het leven op het land, bijvoorbeeld hofdichten, konden treffende

14 Ibidem, p. 94.

15 J. Culler: Structuralist poetics. Structuralism, linguistics and the study of literature. London etc., 1975, p. 20-31.

[p. 200]

passages met lofprijzingen van steden worden gelicht. Wat hier volgt is slechts een fractie van wat er bij intensief zoeken te vinden zou zijn. Toch zal ook nu al het portret van de maagd, door Lescaille reeds in hoofdlijnen voor ons geschetst, worden ingetekend met overduidelijke details. Nader onderzoek zal meer bijzonderhedcen kunnen opleveren, maar een essentiële verandering van het beeld is daarbij niet te verwachten. Waar gaat het om? Hiervoor bleek al dat zich in het stededicht betekenisverdichting voordoet: de stedemaagd is stad èn vrouw; deze vrouw vindt mannen tegenover zich en activeert allerlei sexuele connotaties. Het nu te beschrijven onderzoek heeft zich met name gericht op dit complex van sexuele termen. De betekenaars in de metaforische uitdrukkingen worden zo letterlijk mogelijk gelezen. De gevonden ‘chaîne signifiante’ wordt gecombineerd met de aangetroffen connotaties. Welke betekenissen komen er naar de oppervlakte?¹⁶

In Pontanus' Historische beschrijvinghe der seer wijt beroemde coop-stadt Amsterdam is een gedicht van H. Junius afgedrukt, waarin de stad zelf haar vrouwzijn met nadruk poneert en tegelijkertijd verwijst naar de mannen op wie zij indruk maakt:¹⁷

[Ik ben] vrouw boven alle steden,
Tot een prikkel van lof voor mijn prijzers idoon (geschikt, uitnemend, AJG).

Waarschijnlijk is het voor hen dat deze vrouw, door Vondel een keizerin genoemd, zichzelf opendoet. Laten we proberen Vondels woorden op hun letterlijkst te lezen:¹⁸

Aan d'Amstel en het IJ, daar doet zich heerlijk open
Zij, die als keizerin de kroon draagt van Europe.

Letterlijk: zich opendoen? Voor wie het nog duidelijker wil zien volgt hier opnieuw een citaat uit Pontanus' Historische beschrijvinghe. Het zijn zijn eigen woorden in de opdracht van het boek aan de Amsterdamse bestuurders:¹⁹ ‘Alwaar nu UE's stad van Amsterdam met een wijde schoot haar (zich, AJG) tot de koophandel der ganser wereld opent’. Plastischer kan het nauwelijks. Deze vrouw opent haar schoot omdat ze verlangt naar sexuele omgang. De ‘koophandel’ moet haar bevruchten. Ook Vondel refereert aan sex wanneer hij schrijft over de Amsterdamse handel. In een gedicht op de Beurs verbindt hij het maken

16 De hier behandelde stof heb ik eerder aan de orde gesteld in een lezing tijdens een colloquium van het Dwarsverband Renaissancestudies Utrecht in oktober 1984, en in werkkolleges op het Instituut De Vooys in de herfst van 1985. Ik wil iedereen bedanken die bij deze gelegenheden zich met mij in het onderwerp heeft verdiept.

17 J.I. Pontanus: Historische beschrijvinghe der seer wijt beroemde coop-stadt Amsterdam. Amsterdam, 1614, p. 15.

18 ‘Op Amstelredam’. Zie [J. van den Vondel]: Bloemlezing uit Vondels lyriek. Ed. M.A. Schenkeveld-van der Dussen. Zutphen, z.j., p. 44.

19 Als noot 17, p. *2v.

[p. 201]

van winst met de coïtus van Jupiter en Danaë. De oppergod had zich voor die gelegenheid gemetamorfoseerd tot een regen van goudstukken:²⁰

Jupijn daalt met een gouden regen
In uwen schoot van boven neer;
En ieder zegen smaakt naar meer.
Wat gij omhelst gedijt tot zegen.

Letterlijk: elke omhelzing, elke sexuele zegen, smaakt naar meer. De Beurs, pars pro toto voor Vrouwe Amsterdam, is sexueel niet te verzadigen. Jan Krul specificeert in 't Palleys der Amstel-goden van 1636 wat ze allemaal in zich opneemt bij de paring.²¹ Haar minnaars zijn de vreemde handelaars en zeelui:

Haa! wat stort er menig vloot
Grote rijkdom in uw schoot,

(...)

Rep je, hier is geld te winnen,
Sipkje Sieuwers die is binnen,
Met een volgeladen last
Diep van kiel en hoog van mast.
Los de waren, breng ze elders,
Draag op zolders, rol in kelders,
't Ooster zaad, het Franse nat
Uitgebannen in een vat.
Noordse stokvis, ruige masten,
Ingebracht van Noordse gasten.
Pruis'se rogge, teer en vlas,
Menigte van hout en was.
Schots en Engels brengen waren
Waar ons landen wel mee varen,
Lakens, baaien, lood en tin
Slepen deez' de IJstroom in.
't Rijke Oosten, 't volle Westen
Zijn voor Amsterdam ten besten.
Bruine peper, nagel, kruid,
Levert ons Oostinje uit.
Spanje olie en rozijnen,
Zoete vijgen, zoete wijnen,
Suiker, olie, specerij,
Overvloed van lekkernij.
Grote winkel vol van waren,
's Burgers rijkdom, 's lands welvaren
Zijt gij, overgrote stad
Vol van nering, rijk van schat.

20 ‘Aan de Beurs van Amsterdam’. Zie noot 18, p. 78.

21 J. Krul: 't Palleys der Amstel-goden. Amsterdam, 1636, p. 8-10. Dit fragment omvat de regels 27-28 en 57-slot van het titelloze vers.

[p. 202]

Vreemde zeelui in een havenstad dragen overigens in zeventiende-eeuwse teksten ook zèlf al tal van sexuele associaties met zich mee. De theoreticus Scaliger waarschuwt de auteurs van lofdichten op handelssteden al in 1561. In zijn bespreking van het genre emporicum (lof van handelsstad en stapelplaats) vermeldt hij de van pas komende topen: ‘Dichtbij zee, dat betekent rijkdom door een gunstige ligging. Ver van zee, dat is ver van gevaren en ondeugden. Want het geschiedt maar zelden dat wegens het samenkomen van allerlei reizend volk de goede zeden niet worden aangetast.’²² Ook de mannen zijn dus uit op sexuele avonturen; na gedwongen onthouding tijdens de lange zeereis gaan ze de wal op om ‘in kroeg, in kuf, in kot, of somtijds in de stoepen’ de ‘hoerenliefde zot’ te zoeken.²³ De dichter Hendrik Laurenszoon Spiegel heeft dat volkje zien rondlopen. De lading was gelost; nu stonden vertier en plezier op het programma:²⁴

Hier komen dikwijls tseffens zoveel blanke zeilen
Als dagen zijn in 't jaar, 't weekgrondig IJ bepeilen.
Deez' lost en laadt men snel, die van de luwe ree
Weer voor de derde week gaan naar de rijke zee.
Dit veel vertieren doet woelig en welig leven
Al 't volk, tot koopmanschap en zeevaart heel begeven.

Geruster leeft de herder bij zijn vee op 't veld

En derft de buik-kwel-lekker spijs en 't kwellijk geld.

Ontellijk is de waar. Wie kan 't volk overhalen (precies vermelden, AJG)

Die hier 's lands nooddruft al, beurtswijs brengen en halen?
Roô boter brengt de Fries, de Noorder boer meest kaas,
De Keulnaar lekker wijn, en haalt verscheiden aas,
d'Onduitse Rus talk, traan, huiden, bont voor eêlen.
De woeste Noorman stokvis, kanthout, masten, delen.
De Pruiser kerel rogg', was, vlas, as, teer en hout.
De Schotse koopman wol, lood, vellen en kersaaien,
d'Engelsman loos schaft bier, fijn laken, tin en baaien,
De Nieuwe Wereld zout, hout, parelen, huid-profijt,
Oost-Indië peper, noot en bloemen, nagelen, zijd',
De Fransman luchtig deelt ons zeildoek, zout en wijnen,
De geile Spanjaard levert olie, zout, rozijnen,
Wijn, vijgen, suiker, kurk, gesteent' en specerij.
Wij geven noppig laken en veel kramerij,
Ook zuivel, vette haring, zoute vis, fijn linnen
Van buitenlands gewas; 't verwisselen doet winnen.

Geilaards, luchtigaards, woestelingen en vele anderen: de stedemaagd heeft een ruime keus aan partners. Ja, ze wordt zelfs ‘dartel, door zoveel keurs’²⁵ en weet van geen ophouden. Wat dat betreft is ze overigens een èchte vrouw. Want als

22 J.C. Scaliger: Poetices libri septem. Ed. A. Buck. Stuttgart-Bad Canstatt, 1964, p. 166 (III, 120). Facsimile van de uitgave Lyon, 1561.

23 ‘Amsterdams klaaglied’, nr. XLIII van Bredero's Boertig liedboek.

24 Spiegels gedicht wordt afgedrukt door Pontanus. Zie noot 17, p. 275-276. Deze passage beslaat de regels 25-49.

25 Uit Vondels ‘Op de zendbriefschrijver van Daniel Mostart’, r. 3. In: Vondel: De werken. Dl. III. Amsterdam, 1929, p. 425.

[p. 203]

we Scaliger raadplegen over het wezen van de vrouw lezen we:²⁶ ‘Immers, dit vrouwelijk geslacht is volstrekt niet te verzadigen. In zijn begeerten kan het niet tevreden worden gesteld; nooit kan het volledig vervuld worden.’ Sommige geleerden in de renaissance brengen dan ook de naam van het vrouwelijk schaamdeel vulva etymologisch in verband met het werkwoord volo (= willen).²⁷

Zonder gevolgen blijven deze bedrijvigheden natuurlijk niet, voor de vrouw zelf niet en voor de mannen evenmin. De vrouw raakt door de vreemdelingen bevrucht en groeit uit, zwelt op in weelde en overdaad. Zij die is ‘de wellust van Europe’,²⁸ ‘zwelt door welvaart uit haar wallen, om als een bruid der koningen te brallen’. Haar dikke buik doet het opgenomen voedsel door haar lichaam circuleren:²⁹

De korenschuur ben ik van 't Nederland verheven;
En als ik schatten veel opbreng tot 's lands profijt,
Recht zo geef ik ook uit voedsel tot 's mensen leven,
Louter als een buik vet, die 't zog verspreidt met vlijt,
Aan d'ander leden al.

Maar behalve van een voorraad vet is er in die buik ook sprake van een jonge vrucht; de dikte is natuurlijk ook de dikte van een zwangerschap:³⁰

Werd overvloed geboren (cursivering AJG)
In enig werelddeel, 't is waar uw handel bloeit,
En vreemde vruchtbaarheid met d'uwe samenvloeit.

Van de bevruchting moest noodzakelijkerwijs een geboorte komen. De achttiende-eeuwer Claas Bruin, die de Amsterdamse kooplui in hun buitenhuizen aan de Vecht ziet zitten, zegt het als volgt:³¹

De wereldstad aan d'Amstelvloed,
Hoe wonderlijk 't u klinkt in de oren,
Teelt koningen op schrijfkantoren. (cursivering AJG)

Daar hebben we dus de kinderen die door de Amsterdamse maagd in haar moederschap op de wereld worden gezet: overvloed en koninklijke kooplui. Maar waar zijn ondertussen de natuurlijke vaders gebleven?

Een toop van vertrekkende zeelui is in teksten over stedemaagden niet te vinden. Nooit horen we hoe ze veilig naar hun thuishaven terugkeren, of hoe ze met

26 Als noot 22, p. 97 (III, 14).

27 Zie I. Maclean: The Renaissance notion of woman. Cambridge etc., 1980, p. 40. Maclean citeert Bonacciuoli.

28 Regels uit het drempeldicht ‘Op de beschrijvinge der wijdtberoemde koop-stadt Amstelredam door M. Fokkens’. In: M. Fokkens: Beschrijvinge der wijdt-vermaarde koopstadt Amsteledam. Amsterdam, 1662², p. 12-13.

29 Uit het door Pontanus afgedrukte gedicht van Junius. Zie noot 17.

30 C.F. van Raesfelt-van Sytzama: Heemse. Utrecht, 1783, p. 75.

31 C. Bruin: Speelreis langs de Vecht-stroom. In: Verzameling der overgeblevene Bijbelzede- en mengelpoëzy. Amsteldam, 1741, p. 253-254.

[p. 204]

hun handel een flink winstje in de wacht wisten te slepen. We weten dat ze hebben gecoïteerd met de stedemaagd, maar daarna verdwijnen ze spoorloos uit de teksten. Wat er is gebeurd laat zich alleen maar vermoeden, namelijk dat ze na de bijslaap compleet verzwakt zijn achtergebleven. Immers, de bijslaap gold in de zeventiende eeuw als een voor mannen uitputtende activiteit. De veel geraadpleegde medicus Van Beverwyck beveelt de coïtus niet aan oude mensen aan, want die zijn er eigenlijk te zwak voor. Goede bijslapers moeten jonge mannen zijn, met veel bloed en zaad, in de kracht van hun leven.³²

Dat bloed en zaad, ‘vreemde vruchtbaarheid’, zijn nu evenwel afgegeven. De stedemaagd heeft ze geabsorbeerd. Het lijkt alsof de mannen van wie we niets meer horen zijn gebruikt en ópgebruikt. Hendrik Schim noemt de wakkere stad Brielle een ‘Amazoon’.³³ Waren de Amazones niet een vrouwenvolk dat mannen alleen nodig had voor de voortplanting en dat zijn partners post coitum de dood injoeg? Wanneer we nog vreemde mannen willen achterhalen die hun plicht hebben vervuld, dan zullen we ze in de stad moeten zoeken; dáárin zijn ze opgenomen, ingesloten in de wallen, en verzwolgen. ‘Al de machten van al wat machtig is’ liggen ‘besloten in uw grachten’, moet de tot Amsterdam naderende vreemdeling erkennen, om vervolgens van schrik in zwijm te vallen bij het besef dat hij ook zelf binnenkort geabsorbeerd zal zijn.³⁴

Deze selectie uit teksten over steden en stedemaagden is klein, maar redelijk representatief. Welke teksten men ook kiest, telkens opnieuw zijn het sexuele metaforen waarmee de drukte van het handelsverkeer en de daaruit voortvloeiende welvaart worden uitgebeeld. Ter afsluiting van de voorbeelden volgen nu twee passages uit de Ystroom van Joan Antonides van der Goes, een werk waarin de sexuele connotaties van het stedelijk bedrijf buitengewoon krachtig klinken;³⁵ de dichter nadert het Zeemagazijn:

Het sta mij vrij, Vorstin, zo rijzig op de leden,
Uw bruiloftskamers en saletten in te treden,
Uw bruidsschat te bezien en trouwring, die alom
Vermaard, de Zee verbond tot uwen bruidegom.

(...)

Maar op die voet (met veel wapentuig, AJG) beschermt de zeevaardij haar eer.
Zeeschendenaars ontzien in 't blinkende geweer
Te vliegen, en de roof vermeten aan te randen,
Waaraan ze vrezen klauw en vingeren te branden.
Aldus volgt Amsterdam de stappen van August,
En rust zich moediger ten oorloge uit in rust.

32 J. van Beverwyck: Schat der gesontheyt. Met verzen van Jacob Cats. Dordrecht, 1637, 2 dln. in 1 bd. Dl. I, p. 160-161. Tot de bijslaap, zegt de auteur onder meer, ‘behoren vrij al wat krachten’. En: ‘Oude luiden mogen het doen, maar het is jonge luiden werk’.

33 H. Schim: Koningsrust. In: Dichttaferelen, bestaende in hofdichten, zinnebeelden, en zedezangen. Maessluis, 1737, p. 5.

34 C. Huygens: Stede-stemmen en Dorpen. Ed. C.W. de Kruyter. Zutphen, z.j., p. 40.

35 J. Antonides van der Goes: Alle de gedichten. Amsterdam, 1748⁶, p. 19 en 21.

[p. 205]

De verhouding van het zeemagazijn met de zee (als pars pro toto gelezen: van Amsterdam met de zee) is er een van bruid en bruidegom. Wie die relatie zou willen aantasten wordt beschouwd als een schender, een aanrander. Hij kan verzekerd zijn van een geduchte straf. Hoe wellustig ze ook is, hoeveel minnaars ze naast haar bruidegom er nog op nahoudt, van ongevraagde sexuele toenadering is deze stedemaagd niet gediend. Er is maar één persoon die in sexualibus het initiatief mag nemen: dat is zijzelf.

We hebben nu gezien hoe in dit intertextuele complex van stedelof een sociaaleconomisch proces, namelijk de stedelijke handel, wordt uitgebeeld door middel van een metaforische code van sexuele omgang. Wanneer we die code analyseren door met een Lacaniaanse techniek de beelden letterlijk te lezen, en door te zoeken naar series van connotaties, ontdekken we waar het precies om gaat: er is een vrouw, een moedermaagd, die veelvuldig geslachtelijke omgang heeft met vreemde mannen. Ze absorbeert hun kracht en daarmee de mannen zelf, om haar kinderen in overdaad te kunnen voeden. De moedermaagd is degene die sexueel het initiatief neemt. De mannen moeten willoos in haar opgaan. Doen ze dat niet, dan beschouwt zij ze als verkrachters die een hardhandige straf verdienen.

De frequentie waarmee deze beelden worden geproduceerd geeft te denken. Telkens opnieuw klinken ze als obsederende herhalingen; het is niet te ver gezocht hier symptomen in te herkennen van een fundamenteel conflict tussen mannen en vrouwen. De gangbare, openlijke opvatting in de renaissance mocht dan wel zijn dat de vrouw aan de man onderdanig was en hem diende te steunen en stimuleren met wegcijfering van zichzelf, uit de teksten over de stedemaagden valt iets geheel anders te lezen. Het is een obsessie, uit te drukken met een serie binaire opposities: vrouw-man, dat is respectievelijk krachtig-willoos, absorberend-vervloeiend, bedreigster-bedreigde.

In welke zin kan er, uitgaande van deze uiterst voorlopige bevindingen, verder onderzoek worden verricht? Een drietal mogelijkheden laat zich denken. In de eerste plaats zou nader psychoanalytisch onderzoek van een verantwoord corpus oudere teksten dit gesignaleerde man-vrouwconflict duidelijker in kaart kunnen brengen. De teksten zijn vrijwel allemaal door mannen geschreven en verraden een onbewuste conflictueuze kijk op de vrouw. Een nauwkeurige beschrijving van die visie is niet alleen van belang voor de psychoanalyse, maar ook voor de (kunst)geschiedenis en de literatuurhistorie. Ten tweede is er te denken aan literair tekstonderzoek, toegespitst op betekenisvorming. Hoe komt betekenis precies tot stand? Wat is daarbij de rol van metaforen en connotaties? Betekenisconflicten die aan het licht komen, kunnen als basis dienen voor tekstkritiek in de geest van het deconstructivisme. De tekstcommentaar laat dan zien hoe de ogenschijnlijk door een tekst aangeprezen waarden door de tekst zelf ook weer worden ondermijnd. Teksten deconstrueren hun eigen hiërarchieën. In de hierboven gebruikte voorbeelden: het handelsbedrijf in de steden dat wordt aangeprezen is in de realiteit een sociaal-economisch proces beheerst door mannen, een vorm van cultuur, maar de literaire uitbeelding stelt het voor als een vorm van natuur, een serie sexuele uitingen waarbij vrouwen het initiatief nemen.

Een derde toepassingsmogelijkheid is de ideologiekritiek. Roland Barthes

[p. 206]

heeft er in zijn bundel Mythologies³⁶ op gewezen dat de formulering van een begrip uit de cultuur (de ‘geschiedenis’, zoals hij het zegt) in termen van de natuur een universeel procédé is om een ‘mythe’ te creëren: een voorstelling van zaken waarbij tijdelijke (veelal sociaal-economische) belangen worden gepresenteerd als door God gegeven, in de schepping verankerde, vanzelfsprekende feiten. Meestal zijn er groepen mensen aan te wijzen die belang hebben bij een dergelijke mythe. Het hierboven behandelde materiaal is heel goed te gebruiken om een aspect van de commerciële ideologie van Amsterdam en de jonge Republiek te verduidelijken. De teksten dragen bij tot de creatie van een nationale mythe. In een periode van kapitalistische ontplooiing en koloniale expansie is de metafoor van een absorberende moedermaagd kennelijk zeer opportuun. Waarom? Omdat de expansie, in al zijn agressiviteit, er een morele dekking door krijgt. Men denke aan deze connotaties van moeders en maagden: ze zijn rein, verzorgend en alles wat ze doen staat moreel op hoog niveau. Wat de stedemaagd doet, is dus per definitie goed. Ook al slokt ze alles op, tóch heeft ze het morele gelijk aan haar zijde. Dat spreekt toch vanzelf?

Utrecht, Instituut de Vooys

36 R. Barthes: Mythologies. Paris, 1957. Nederlandse vertaling door C. Jongenburger: Mythologieën. Amsterdam, 1975.