De Nieuwe Taalgids. Jaargang 78

[p. 523]

De alchemie en Mulisch' Aanslag

A. Kooyman

Niet snel plaatsbaar en begrijpelijk is in het boek van Harry Mulisch ‘De aanslag’ (1982) de plaats van de hagedissen van meneer Korteweg. Toch zijn zij van grote importantie voor het verhaalgebeuren: als Fake Ploeg neergeschoten ligt voor het huis van meneer Korteweg, denkt Korteweg allereerst aan zijn hagedissen. De hagedissen lijken de Korteweg primair moverende reden om Ploeg te verplaatsen (bladzijde 247-249). Voor Korteweg zijn de hagedissen zeer belangrijk. Waarom ze zo belangrijk zijn wordt nergens geheel begrijpelijk gemaakt, dan slechts door de woorden van zijn dochter Karin dat de hagedissen iets met de dood van haar moeder te maken hebben en dat ze voor Korteweg iets van onsterfelijkheid en eeuwigheid symboliseren.¹ De hagedissen van Korteweg hebben iets raadselachtigs, evenals de uitspraak van de seniele Beumer: ‘Augurken zijn net krokodillen’ (bladzijde 158). De nu volgende tekst wil aansluiten bij Karins woorden en betogen dat Kortewegs symbool van onsterfelijkheid - de hagedis - op één lijn staat met alchemistische symbolen van onsterfelijkheid, via een mutatie die in het boek zelf wordt aangeduid.

In de middeleeuwse alchemie is één van de belangrijkste doelen waar men naar streeft het vervaardigen van ‘de steen der wijzen’ (de lapis philosophorum). De steen der wijzen heeft twee kenmerkende eigenschappen:

a. de steen bezit het vermogen onedele metalen om te zetten in goud

b. door de steen der wijzen kan men ‘het levenselixer’ fabriceren. Het levenselixer geeft eeuwig leven, daar het de oplossing is voor elke kwaal.²

De steen der wijzen heeft in de theorie der alchemisten de natuur van de salamander. In emblemata-boeken wordt de steen der wijzen dan ook niet gesymboliseerd door een steen, maar door een salamander.³ De salamander is in de alchemie het symbool van onsterfelijkheid, eeuwigheid, het de vuurproef doorstaan.

Is in Mulisch' De aanslag de hagedis voor Korteweg symbool van onsterfelijkheid, eeuwigheid, het de vuurproef doorstaan, in de middeleeuwse alchemie was dit de salamander. Beide dieren staan bijna op één lijn (een salamander is een soort hagedis), evenals het dier de krokodil (een op een salamander lijkend dier - Van Dale). Van krokodillen wordt

1 In het verlengde van deze notie van onsterfelijkheid staat Kortewegs gedrag als hij terugkomt van het politiebureau: hij wordt geconfronteerd met de dode leden van de familie Steenwijk en zijn levende onsterfelijkheidssymbolen. Dis is in schrille tegenstelling tot elkaar. Het symbool verliest zijn reële waarde en Korteweg vernietigt dan ook zijn onsterfelijkheidssymbolen de hagedissen.

2 Zie hiervoor bij voorbeeld J. Read; ‘Prelude to chemistry. An outline of alchemy.’ Cambridge, 1966.

3 Zie bij voorbeeld H.M. de Jong: Michael Maier's Atalanta Fugiens, Sources of an alchemical book of emblems. Leiden, 1969, Figure 29. ‘Ut salamandra vivit igne sic lapis’ (zoals de salamander door vuur leeft, zo ook de steen der wijzen). Salamander en steen der wijzen zijn verwisselbaar voor de alchemistische theoreticus daar beide zijn opgebouwd uit gelijke mengsels van Empedokles' vier elementen en beide kunnen door dit feit het vuur doorstaan.

[p. 524]

gesteld: ‘Augurken zijn net krokodillen’, een onzinnige opmerking die nergens op lijkt te slaan. Maar deze opmerking is in relatie gezien met de alchemistische salamander en Kortewegs hagedissen niet zo onzinnig: hagedissen (= Kortewegs onsterfelijkheidssymbool) zijn net salamanders (= alchemistisch onsterfelijkheidssymbool), zoals augurken net krokodillen zijn. Op deze wijze gezien functioneert de zin ‘Augurken zijn net krokodillen’ in het boek op twee manieren:

a.	het is een proscopisch element met betrekking tot de oplossing van het raadsel waarom primair het lichaam van de dode Ploeg wordt weggesleept (primair om een soort krokodillen - hagedissen - te beschermen)
b.	het duidt op de relatie tussen de onsterfelijkheidsnotie van Korteweg (de hagedis) en de alchemistische onsterfelijkheidsnotie (de salamander).^4

De hagedissen van mijnheer Korteweg en Beumers uitpraak ‘Augurken zijn net krokodillen’ zijn dit ziende aldus te duiden: Kortewegs onsterfelijkheidssymbool de hagedis staat op één lijn met het alchemistisch onsterfelijkheidssymbool de salamander, via een mutatie die in het boek zelf aangegeven wordt (Beumers uitspraak).

4 Op één lijn met deze zin staat een ander naar occulte wetenschappen verwijzende proscopische zin: op bladzijde 27 kijkt Anton Steenwijk uit het raam en ziet een ster waarover opgemerkt wordt ‘Jupiter vermoedelijk’. De stralende ster kan Jupiter niet zijn, daar deze nauwelijks te onderscheiden is van andere sterren. Astronomisch is de verwijzing onzinnig, maar niet astrologisch: in de astrologie is Jupiter de planeet van het geluk, het goede lot (zie hierover bij voorbeeld D. en J. Parker: Astrologie. Utrecht/Antwerpen, 1971. Bladzijde 96). Dit is een proscopisch moment: van alle aanwezigen in de kamer overleeft er slechts één de nasleep van de aanslag: degeen die vermoedelijk Jupiter - planeet van het gunstig lot - ziet: Anton.