De Nieuwe Taalgids. Jaargang 78

[p. 1]

Het Nederlands in Indonesië

M.C. Van Den Toorn

Ruim vijfentwintig jaar geleden verscheen in dit tijdschrift een artikel van Heeroma (1957) met dezelfde titel als-boven deze bijdrage staat. Heeroma bericht daarin over zijn verblijf aan de universiteit van Jakarta, een korte tijdsspanne - van 1949 tot 1952 - waarin volgens hem de status van het Nederlands principieel veranderd is. Hij onderscheidt vier soorten sprekers van het Nederlands. In de eerste plaats wat hij noemt de trekkers, d.w.z. de Nederlanders die kortere of langere tijd in de tropen doorbrachten en dan weer naar Nederland terugkeerden. Hun taal was gekenmerkt door een formalistische cultuur van de schrijftaal, de rapportentaal, meer dan in Nederland, en anderzijds door een familiare inslag, tot uiting komend in wat we nu substandaard taalvormen zouden noemen, zoals baaien voor ‘baden’. De tweede groep noemde Heeroma de blijvers of de gewortelden; dat waren de Indische Nederlanders, grote families meestal en van gemengden bloede in allerlei schakeringen. Benamingen als halfbloed en Indo - overigens niet door Heeroma gebezigd - waren voor deze groep ten dele ook gebruikelijk, maar ze werden door de betrokkenen als minder vleiend, discriminerend, gevoeld. De derde groep waren de sprekers van Indonesische afstamming, die een Nederlandse school hadden bezocht en de vierde groep, die de schrijver als taalkundig weinig interessant terzijde laat, waren de vernederlandste Chinezen.

Anno 1984 is dat alles wel veranderd. De groep van de trekkers heeft taalkundig gezien geen enkele betekenis meer. Nederlanders die voor korte of lange tijd in Indonesië verblijven, in het kader van handel of industriële projecten of voor vakantie, hebben geen andere status dan welke buitenlanders dan ook. De zgn. blijvers zijn grotendeels geassimileerd en Indonesiër geworden, voorzover ze niet naar Nederland zijn gekomen en de Nederlandse nationaliteit hebben behouden. Deze in Nederland geassimileerde groep van Indische Nederlanders is heterogeen van culturele en sociale samenstelling. Uiterlijk zijn velen tot in het derde en vierde geslacht herkenbaar als van ‘Indische’ afkomst - Aziatische genen zijn sterk dominant -, soms alleen al door hun stemgeluid. De taal die zij spreken vertoont allerlei schakeringen, variërend van autochtoon Nederlands, soms met een dialectische inslag - velen zijn in Nederland geboren - tot ‘echt’ Indisch-Nederlands, dat door uitspraak en woordgebruik aparte kenmerken vertoont (zie Van den Toorn 1957). Naar gelang van specifieke eigenaardigheden in het taalgebruik klasseerde men elkaar sociaal en cultureel. Voor de oudere Indische Nederlanders die zelf ‘goed’ spraken, was een afkeurenswaardig kenmerk de contaminatie van perfectum en imperfectum; misschien zou men zelfs van een stapelvorm kunnen spreken. We bedoelen het volgende; in plaats van ik ben vanmorgen naar de kerk geweest verschijnt ik was vanmorgen naar de kerk geweest. Een typische stapeling is bijv. ik was verbaasd geweest voor ik was verbaasd. Welnu, ‘Indische mensen’ die dergelijke taal gebruikten, werden wat medelijdend gadegeslagen door diegenen die het systeem van de Nederlandse werkwoordstijden goed beheersten. De vraag is of die overgeneralisering van werkwoordsvormen teruggaat op invloed van het Indonesisch, dat geen afzonderlijk gekenmerkte verledentijdsvormen van de verba kent. Een feit is

[p. 2]

dat dezelfde fout ook gemaakt wordt door Indonesiërs die - vaak goed - Nederlands spreken. Hoe dat ook zij, het verkeerde gebruik van de werkwoordstijden was vroeger een taalkenmerk dat een sociale scheidslijn trok tussen de ‘erg Indische’ en vernederlandste Indische Nederlanders. Tegenwoordig, na decennia van aanpassing, is van die sociolinguïstische inschatting van Indische Nederlanders over en weer niet meer zo veel te bespeuren. De assimilatie is al bijna volledig; alleen de Molukkers die, gewoonlijk onvermengd, in Nederland leven moeten nog interessant materiaal voor taalbeschouwers bieden. Voorzover we weten is daarvan weinig of niets systematisch onderzocht.

Heeroma's derde groep, de Indonesiërs die Nederlands spraken, resp. spreken, brengt ons bij het eigenlijke onderwerp, zoals in de titel aangekondigd. In de twintigste eeuw werd er op kleine schaal voorzien in Nederlands onderwijs voor Indonesiërs: Nederlands was toen een taal die men nodig had om carrière te maken. Aan die vraag naar Nederlands onderwijs kwam het gouvernement op voorzichtige wijze tegemoet, ‘altijd erop bedacht om het maatschappelijk evenwicht niet te verstoren en zijn eigen toppositie niet te verzwakken’ (Heeroma 1957, 71). Heeroma is ervan overtuigd dat het Nederlands gehanteerd werd als een instrument van hogere taalcultuur, typisch voor een feodale topgroep die zich als superieure beschaafdenkaste wil handhaven. Daaruit is dan het minderwaardigheidsgevoel en het ressentiment voortgekomen dat voor de waardering van het Nederlands niet gunstig is gebleken. Heeroma is met alle weldenkende Nederlanders van mening dat het koloniale tijdperk voorbij is, maar hij betreurt het dat die verandering gepaard gaat met ressentiment tegen de taal van de vroegere kolonisator. ‘In de Engelse en Franse, Spaanse en Portugese kolonies is dat ook niet het geval geweest. Anders dan de Engelsen en Fransen, Spanjaarden en Portugezen hebben de Nederlandse kolonisators hun moedertaal echter teveel als standstaal van een leidende groep en te weinig als praktische verkeerstaal, als potentiële wereldtaal laten onderwijzen’, aldus Heeroma (t.a.p.) en we menen dat hij hierin gelijk heeft. Men kan tegenwerpen dat Nederlands nu eenmaal geen wereldtaal is, maar daar moet dan aan toegevoegd worden dat de overheid niets heeft nagelaten om te verhinderen dat het Nederlands ooit een wereldtaal zou worden.

Heeroma stelt als conclusie van zijn beschouwing over het Nederlands in Indonesië dat men over het algemeen voor de Nederlandse taalpolitiek en taalopvoeding geen grote bewondering kan hebben. Het aantal Indonesiërs dat Nederlands kende, resp. nog kent, is dan ook klein te noemen. Trouwens het onderwijs aan Indonesiërs überhaupt was niet zeer omvangrijk. Sukarno schatte het percentage van de bevolking dat kon lezen en schrijven ten tijde van de onafhankelijkheidsverklaring op 6%, terwijl twintig jaar later alle Indonesiërs, voorzover jonger dan 45 jaar, onderwijs in lezen en schrijven genoten hebben (Sukarno 1965). Ook al zouden die cijfers om propagandistische redenen geflatteerd zijn, een feit blijft dat een heel klein deel van de bevolking nog Nederlands kent uit de tijd van voor de oorlog. De Vries (1983) schat hun aantal op 400.000 bij het aanbreken van de Tweede Wereldoorlog; dat betreft dan het aantal Indonesiërs dat als gevolg van een lagere-schoolopleiding goed Nederlands kende. Daarbij zou men dan nog 200.000 Indonesiërs kunnen tellen die het Nederlands op een andere wijze redelijk hadden kunnen verwerven. Wat van dat dikke half miljoen anno 1984 nog over is - hun aantal laat zich moeilijk schatten - is een verwaarloosbare minderheid op een bevolking van ruim 130 miljoen (voor dat getal zie De Vries 1980). Dat

[p. 3]

zijn dan trouwens de mensen die omstreeks 1942 twaalf jaar of ouder waren, dus de generatie die nu 50 jaar of ouder is. Voor die kleine selecte groep is het Nederlands dan wel een prestigetaal: men kan ermee laten merken dat men goed onderwijs heeft genoten, tot een sociale bovenlaag heeft behoord. Dat gaat zelfs zo ver dat sommige sprekers van het Nederlands in een in het Indonesisch gevoerd gesprek met landgenoten soms Nederlandse pronomina gebruiken om te kijken of hun gesprekspartner dat balletje opvangt en daarmee te kennen geeft tot dezelfde intellectuele laag te behoren (pers.meded. van prof. A.M. Moeliono). Die oudere Indonesiërs spreken veelal heel goed en heel verzorgd Nederlands. Het is alleen maar begrijpelijk dat zij door het ontbreken van contact met het huidige Nederlands dikwijls wat verouderde woorden gebruiken (bijv. kibbelen, verorberen, guitenstreken en het ook uit het Indisch-Nederlands bekende aankeren ‘aanlopen, op bezoek komen’). Ook heerst een soort gezagsgetrouwheid aan destijds aanvaarde taalnormen: het streng uit elkaar houden van hen en hun, nooit als na een comparatief, enz.

Van de gigantische bevolking van Indonesië spreken overigens niet alle mensen Indonesisch; velen beheersen alleen een regionale taal als moedertaal. De Vries (1980) zet de oorzaken daarvan duidelijk uiteen: het basisonderwijs begint met onderwijs in de moedertaal en pas vanaf het vierde leerjaar wordt overgeschakeld op het Indonesisch. Aangezien veel kinderen de school voortijdig verlaten, blijft de kennis van de officiële landstaal dikwijls achter. Het aantal Indonesiërs dat alleen een daerah-taal (een streektaal) spreekt, wordt officieus op 50% geschat. De andere 50% kent dan bovendien Indonesisch. Een gedeelte daarvan heeft ook nog Engels geleerd en helemaal een gering percentage vormt de kleine minderheid die nog Nederlands kent.

Voor die kleine groep die het Nederlands nog machtig is - de al eerder genoemde zegsman Moeliono schat hun aantal op een paar honderdduizend, hoewel er ook aanzienlijk hogere schattingen bestaan, tot een miljoen toe (vgl. Stokkermans 1982) - is die ex-koloniale taal dus een prestigetaal. De Vries (1983) noemt bovendien nog enkele gevallen van perifeer gebruik van het Nederlands: in een kleine religieuze gemeenschap te Depok (uitvoeriger beschreven in De Vries 1976) en onder de Jakartaanse wadams, travestieten, die het Nederlands als geheimtaal hanteren om bijstand van collega's in te roepen wanneer een klant hun te lastig wordt; inderdaad een zeer perifeer gebruik van een vreemde taal. Verder valt nog te denken aan een moeilijk te schatten aantal gezinnen in de Minahasa en op Ambon waar thuis in de familiekring door de ouderen nog Nederlands gesproken wordt (vgl. Stokkermans 1982).

Onwillekeurig denkt men er wel eens over na wat er van het Nederlands in Indonesië geworden zou zijn als er een andere (taal-)poltiek gevoerd was. Het is bijvoorbeeld merkwaardig om te vernemen dat Javanen zich wel van het Nederlands bedienden om de moeilijkheden van ceremoniële aard te vermijden die het juiste toepassen van de Javaanse taalvariëteiten met zich meebrengt (gewoonlijk bekend onder de naam Hoogen Laagjavaans; doch zie Uhlenbeck 1950 voor een genuanceerder beeld). Het Nederlands heeft deze functie verloren. In plaats daarvan is nu het Indonesisch gekomen -een democratische taal zoals men het zelf noemt - en dat is een volkomen juiste ontwikkeling. Als belangrijke wereldtaal zou denkelijk het Engels het op den duur toch van het Nederlands gewonnen hebben. Sukarno beweert in zijn herinneringen dat hij altijd vóór het Engels is geweest: ‘Then, in terms of a foreign tongue, let us speak Eng-

[p. 4]

lish, which is today the diplomatic language. The Dutch are white. We are brown. They have blond, curly hair. Ours is straight and black. They live thousands of miles away. Why then must we speak Dutch?’ (Sukarno 1965, 43). Ook al zijn deze woorden misschien nooit letterlijk zo geuit, ze maken goed duidelijk dat lang voor de Tweede Wereldoorlog het Nederlands door politieke oorzaken al weinig kans maakte. Engels wordt nu gesproken in officiële contacten met Nederlanders, ook door Indonesiërs die zelf nog perfect Nederlands kennen!

In deze situatie tracht men toch nog steeds wat voor het Nederlands - nu als vreemde taal - te doen. Van Nederlandse zijde ondersteunt men de studie in het Nederlands aan de Universitas Indonesia te Jakarta evenals de goed bezochte taalcursussen die in het Nederlands cultureel centrum, het Erasmushuis te Jakarta, worden gegeven. Op de (schaarse) mogelijkheden en de (vele) moeilijkheden bij het doceren van een vreemde taal als het Nederlands aan Indonesiërs gaan we hier niet in (zie daarvoor Boukema 1982 en Stokkermans 1982). Als bronnentaal voor juristen, archeologen, historici, antropologen en linguïsten blijft het Nederlands van belang; studie ervan is zelfs in veel gevallen noodzaak. Maar uit dit alles is wel duidelijk dat het Nederlands nooit meer die positie zal krijgen die het had kùnnen hebben.

In één opzicht echter kan men zeggen dat het Nederlands in Indonesië tóch voortleeft, en dat is in de vele Nederlandse leenwoorden die de Indonesische taal bezit. Dat is een merkwaardigheid die geen Nederlander ontgaat die voor het eerst Indonesië bezoekt, zoals weer eens duidelijk werd uit een lang stuk van W. Buijze in NRC-Handelsblad van 8-9-1983. Iedereen die in Jakarta rondkijkt wordt getroffen door opschriften en uithangborden met leenwoorden als meubel, lichtdruk, kulkas, ongkos, knalpot, onderdil, bekle(e)ding, op de wasserijlijst in zijn hotelkamer vindt hij woorden als kaus, jas, blus, rok, onderyurk, en dat gaat zo door op allerlei gebied. Buijze heeft dat ook gemerkt en betreurt dat er zoveel verloren gaat dat ook bewaard had kunnen blijven als er een andere cultuurpolitiek was gevoerd. We kunnen hem daarin volledig bijvallen; alleen met die leenwoorden ligt de zaak anders; die blijven wel bestaan. En sinds kort is veel, zeer veel daarvan gecodificeerd en dat is de aanleiding geweest tot het schrijven van deze korte bijdrage. We bedoelen het onlangs gepubliceerde werk European Loan-Words in Indonesian. A check-list of words of European origin in Bahasa Indonesia and Traditional Malay, compiled by C.D. Grijns, J.W. de Vries and L. Santa Maria (uitgave van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde, Reuvensplaats 2, Postbus 9515, 2300 RA Leiden).

Dit werk is de neerslag van het ‘Indonesian Etymological Project’, een project dat in 1973 in Parijs, Londen en Napels gestart werd en waaraan sinds 1977 ook in Leiden meegewerkt wordt. De bedoeling van dat project is het lexicon van het moderne Indonesisch te onderzoeken en van elk woord de vroegste vindplaats in het Maleis, resp. het Indonesisch op te sporen en de geschiedenis ervan na te gaan tot heden. Een eerste inventaris van Europese leenwoorden is nu tot stand gekomen: 6100 woorden, waarvan er ongeveer 5400 aan het Nederlands ontleend zijn, 670 aan het Engels, 327 aan het Portugees en 107 aan verschillende andere talen. Uiteraard wijzen de auteurs erop dat deze lijst geen compleetheid kan nastreven; het materiaal is gebaseerd op het depouilleren van verschillende woordenboeken, maar het resultaat is niettemin erg interessant.

[p. 5]

Het werk is typisch als naslagwerk bedoeld: ‘it is meant to be a tool for historical research’, staat dan ook in de inleiding (p. X). Als zodanig bieden deze lijsten dan ook belangwekkende uitgangspunten. Het valt natuurlijk dadelijk op dat veel woorden gemakkelijk in het Indonesisch geadapteerd konden worden doordat hun klankvorm geen bezwaar opleverde voor Indonesische mond (men denke aan woorden als korting, bekleding), terwijl andere aanpassing vereisten (telepon) of assimilaties of apocope vertonen. Ook de tijd van overname kan soms vermoed worden: zo zal toch het door veel Nederlanders met een zekere schooljongensachtige vreugde herkende woord kakus (uit kakhuis) uit het Nederlands moeten zijn overgenomen toen huis nog geen gediftongeerde vocaal had (inderdaad in de V.O.C. -tijd, zoals op p. 81 vermeld wordt). Interessant zou ook een onderzoek zijn naar de taalkringen of de culturele of sociale velden waarin de meeste ontleningen hebben plaats gevonden. Kortom, we kunnen stellen dat deze ‘check-list’ niet alleen van belang is voor de studie van het Indonesisch, maar ook voor de externe taalgeschiedenis van het Nederlands. Het is vooral op grond van dit laatste feit dat we hier op dit werk attenderen, in een wat ruimer verband dan de rubriek ‘Aankondigingen en mededelingen’ toelaat.

Literatuur

Boukema 1982 - H.J. Boukema, ‘Indonesië’ in: Neerlandistiek buiten Nederland en België, IVN, 's-Gravenhage, Hasselt, 121-128.

Heeroma 1957 - K. Heeroma, ‘Het Nederlands in Indonesië’, Ntg 50, 65-74.

Sukarno 1965 - Sukarno. An Autobiography. As told to Cindy Adams, Gunung Agung.

Stokkermans 1982 - C.J. Stokkermans, ‘Het onderwijs in de Nederlandse taal in Indonesië anno 1982’, Ons erfdeel 25, 494-503.

Van den Toorn 1957 - M.C. van den Toorn, ‘De taal van de Indische Nederlanders’, Ntg 50, 218-226.

Uhlenbeck 1950 - E.M. Uhlenbeck, De tegenstelling Krama:Ngoko, Groningen; Djakarta.

De Vries 1976 - J.W. de Vries, ‘De Depokkers: geschiedenis, sociale structuur en taalgebruik van een geïsoleerde gemeenschap’, Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 126, 338-346.

De Vries 1980 - I.W. de Vries, ‘Het Indonesisch als nationale taal’, FdL 21, 102-113.

De Vries 1983 - J.W. de Vries, ‘Het Nederlands in Indonesië. I. Historische achtergronden’ Neerlandica extra muros, nr. 41, najaar 1983, 50-56.