Logo DBNL
De Nieuwe Taalgids. Jaargang 77 (1984)

De Nieuwe Taalgids. Jaargang 77

(1984)– [tijdschrift] Nieuwe Taalgids, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

De Elckerlijc en Die eerste Bliscap van Maria

R. Vos

Het toneelwerk van de rederijkers uit de 15e eeuw wordt in handboeken ingedeeld op grond van de inhoud der ertoe gerekende werken: mysteriespelen, bijbelse spelen, mirakelspelen en spelen van sinne of moraliteiten.1

Behalve een vergelijking van de inhoud van deze toneelstukken is ook vergelijking van de vorm mogelijk. Beperken we ons bij deze vergelijking tot de bekendste werken, dan kunnen we het volgende vaststellen:

1.In elk dezer spelen vindt de wisseling van de sprekende persoon gewoonlijk binnen de versregel plaats. Hierin verschillen al deze spelen van de abele spelen waarin de wisseling van de sprekende persoon plaats vindt na een voltooide versregel.
2.Letten we op de aanwezigheid van allegorische figuren, dan onstaat er een tweedeling: enerzijds de Bliscappen, Het spel van de V vroede ende van de V dwaeze Maegden en de Elckerlijc waarin wèl allegorische figuren optreden, anderzijds Mariken van Nieumeghen en Het Spel vanden heilighen Sacramente vander Nyeuwervaert, waarin geen allegorische figuren optreden.2
3.Nemen we de montage als uitgangspunt, de wijze waarop de verschillende scènes, de shots, aaneengevoegd zijn,3 dan blijken de Elckerlijc en Die eerste Bliscap een tweetal overeenkomsten te vertonen, waardoor deze beide spelen zich duidelijk van alle andere onderscheiden:
a.In de Elckerlijc kan de figuur van Doecht niet tegemoetkomen aan Elckerlijcs verzoek met hem mee te gaan ‘ter rekeninge’: door Elckerlijcs schuld laat haar gezondheidstoestand het niet toe. Het spel komt dan verder door de verwijzing van Doecht naar Kennisse:
 
+Toch heb ie een suster, die sal gaen mede.
 
Kennisse heetse, die u leyden sal4
In Die eerste Bliscap komt een dergelijke situatie voor. Ellendicheit verzoekt haar vriendin Innich Gebet haar voorspraak te willen zijn bij God . Maar deze is daartoe niet bij machte: ze weet dat God te verbolgen is om bij hem iets te
kunnen bereiken. Het spel komt dan verder door haar verwijzing naar Ontfermicheit die wel als voorspraak zal kunnen en willen optreden:
 
+Ic hebber een vriendinne getrouwe
 
Biden here, die mi te gerieve
 
Ons tale vueren sal.5
b.Nadat Elckerlijc gebiecht heeft en ‘tcleet van berouwenissen’ heeft aangetrokken, komt hij in een nieuwe staat des levens, die gemarkeerd wordt door het gegeven dat er vier nieuwe figuren op het toneel verschijnen: Wijsheit, Cracht, Scoenheit en Vijf Sinnen:
Doecht
 
+Ghi moet noch mit u leiden
 
Drie personen van groter macht
Als in Die eerste Bliscap van Maria de jonge Maria (Onse Vrouwe, i jonc kint) tot een nieuwe staat des levens overgaat, namelijk als ze het ouderlijk huis verlaat en haar intrek in de tempel gaat hemen, dan wordt deze verandering gemarkeerd door het gegeven dat er vier nieuwe figuren op het toneel verschijnen: Wijsheit, Oetmoedicheit, Suverheit, Ghehorsamheit:
Anne
 
+Dees vier gespeelen,
 
Maria, dochter wilt met u leyen

Het lijkt me toe dat de hier gesignaleerde overeenkomsten in de structuur van Elckerlijc en die van Die eerste Bliscap van Maria6 geen aantasting betekenen van mijn reeds vroeger uitgesproken opvattingen:

- dat de Elckerlijc niet door een theoloog geschreven is, maar door een leek, een rederijker;7

- dat de Elckerlijc geschreven is in de eerste helft van de vijftiende eeuw.8

In dezelfde richting wijst ook nog het gegeven dat er enkele opvallende overeenkomsten zijn aan te wijzen tussen de Elckerlijc en de Bliscappen op het gebied van de woordkeus:

1. EIck. vs. 56 Het wert ghedaen, almachtig god  
  Bl. VII, vs. 301-2   Twort gedaen. Daer aen en derf u twivelen niet
2. Elck. vs. 63 Hi coemt hier gaende, help god here!  
  Bl. VII, vs. 207   Hi comt hier gaende.
3. Elck: vs. 73 Naerstich ben ic an u gesonden  
  Bl. I, vs. 936   Ende mi met nernste aen u gesonden

4. Elck. vs. 209 God loons u ende ons vrouwe.  
  Bl. I, vs. 856   God loens u, vriendinne.
5. Elck. vs. 241 So en wil icker niet wesen  
  Bl. VII, vs. 1574   Ic en mochter niet wesen
6. Elck. vs. 299 God die danc u, mijn vrienden vercoren  
  Bl. VII, vs. 152   Jan, mijn goede vrient vercoren
7. Elck. vs. 404 Ay lazen, god, ik ken dat waer is  
  Bl. VII, vs. 1066   Ic kent, tes waer.
8. Elck. vs. 603 Van blijscap ie weene  
  Bl. VII, vs. 928   Van groter bliscap dat iet beweene
9. Elck. vs. 760 ....en hebt genen vaer  
  Bl. VII, vs. 771   Hebt gheenen vaer
10. Elck. vs. 761 Ay mi, die leden sijn mi so swaer  
  Bl. I, vs. 1415   Al wordic out ende swaer van leden
11. Elck. vs. 876 .....sijt dies te binnen  
  Bl. I, vs. 1480 .....sijt dies te binnen  
  Bl. VII, vs. 475 .....sijt dies te binnen  

Ten slotte is het nog opmerkelijk dat, terwijl in de Elckerlijc van de zeven hoofdzonden er slechts drie genoemd worden: hoverdie, ghiericheit ende nijt (vs. 10), dezelfde trits ook in Die eerste Bliscap van Maria aanwezig is:

NIJT:
 
+Laet mi gewerden, ie saelt wel coken
 
Hoverde, Giericheit selent oec stoken

De aanwezigheid van al deze overeenkomsten is volledig in overeenstemming met een vroegere conclusie: ‘De dichter van de Elckerlijc heeft niet alleen de algemeen gangbare motieven en gedachten aangegrepen, maar hij heeft zich ook bediend van de algemeen gangbare taal, van ingeburgerde uitdrukkingen, van gemeenplaatsen. Kennelijk was hij geen oorspronkelijk denker noch een scheppend woordkunstenaar, maar wel een begaafd dramaturg, die in een grootse visie al het motieven-, gedachten- en uitdrukkingsmateriaal van zijn tijd aangreep om er een indrukwekkend toneelstuk van te maken, dat nog steeds, na eeuwen, de toeschouwer en lezer aanspreekt.’9


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs