De Nieuwe Taalgids. Jaargang 77

[p. 287]

Haer moeder Met Beatrijs

A.M. Duinhoven

De tekstgeschiedenis van de Middelnederlandse Beatrijs is door de oratie van F.P. van Oostrom weer actueel geworden.¹ Het is verheugend, dat in een inaugurele rede, die een programmatisch karakter heeft, een filologische kwestie centraal wordt gesteld. Al tachtig jaar strijden voor- en tegenstanders over de vraag, of het slot van de Beatrijs, vers 865-1038, oorspronkelijk is. Het zou aardig zijn geweest, wanneer Van Oostrom aan het begin van zijn academische loopbaan aan de slepende discussie een eind had kunnen maken. Maar hij heeft het raadsel niet opgelost. Naar ik meen, sluit de wijze waarop hij te werk is gegaan, een oplossing ook bij voorbaat uit.

Om tekstkritische argumenten op waarde te kunnen schatten, moet men de overgeleverde tekst ook zelf kritisch onderzoeken. Van Oostrom onderschat nu de bezwaren. Anderzijds overschat hij de gelijkenis met sommige Arthurromans, die hij interpreteert als een structurele parallel. Deze vermeende structuur in de Beatrijs schrijft hij zonder bedenken toe aan de Middelnederlandse dichter. De mogelijkheid van tekstverandering wordt niet overwogen, vergelijking der versies blijft achterwege. Toch is er in vele publikaties aandacht besteed aan de ontwikkeling van verhaal en tekst.

1 F.P. van Oostrom 1983. Beatrijs en tweefasenstructuur. Utrecht.

Van Oostrom's betoog

Het feit dat het verhaal na Beatrijs' terugkeer in het klooster opnieuw begint, ziet Van Oostrom als essentie van de op de tekst geleverde kritiek. Deze kritiek acht hij ahistorisch: het middeleeuwse lekenpubliek van de [ons bekende versie van de] Beatrijs was vertrouwd met Arthurromans die eveneens een tweefasenstructuur vertonen. Met de succesvolle beëindiging van een tocht, komt het verhaal tot een voorlopig slot. Dan gaat de held opnieuw op pad en volgt er een tweede queeste. Het gaat hier niet om de aaneenschakeling van losse avonturen, al zal een episodische opbouw (vaak door uitbreiding onstaan)² aan dit structuurschema ten grondslag liggen. De twee delen houden lauw verband. Er is sprake van herhaling en oppositie, van parallellie en antithese. Het jaat bij een formele tweedeling om een inhoudelijke relatie. Met de vorm correspondeert een betekenis, de structuur heeft zin.

Van Oostrom beschouwt de formele parallellie tussen Arthurromans en Beatrijs als:en vanzelfsprekend gegeven. De constatering dat ook de Beatrijs een voorlopig slot:n een tweede begin bevat, volstaat. Toch maant het feit dat de ‘Wendung der Handlung’ zich niet zoals in de romans ‘etwa in der Mitte oder im zweiten Drittel des Werkes ergibt’,³ tot voorzichtigheid. De twee delen in de Beatrijs tellen 864 resp. 174 verzen (5:1). Zou een dichter, wanneer hem de tweedeling der Arthurromans voor ogen stond, niet tot een evenwichtiger opbouw zijn gekomen?

2 Vgl. W. Haug 1973. ‘Struktur und Geschichte’. In: Germanisch-romanische Monatsschrift 54, p. 129-152.

3 B. Schmolke-Hasselmann 1980. Der arthurische Versroman von Chrestien bis Froissart. Tübingen. p. 41.

[p. 288]

Van Oostrom doet wel moeite aan te tonen, dat er tussen de twee delen van parallellie en antithese sprake is. De zondige tocht door de wereld die eindigt met de terugkeer, zou zijn pendant hebben in het louteringsproces dat uitmondt in de biecht. Pas dan heeft de zondares haar eindbestemming bereikt. De inhoudelijke oppositie tussen de twee delen kan op deze wijze worden getypeerd. Maar gebeurt dit ook in de tekst? Wordt de tweestrijd van de non en haar biecht op enigerlei wijze als een vaert, wech of queeste voorgesteld? Het tweede deel van de tekst vooronderstelt het eerste;⁴ er is wel verband, maar geen parallellie. Er vinden geen nieuwe, vergelijkbare gebeurtenissen plaats. Ook het feit dat Beatrijs haar wederwaardigheden tot in de kleinste details navertelt (Van Oostrom 1983, p. 11), kan niet als een tweede, zij het herhaalde, tocht gelden: er worden slechts zeven verzen (986-992) aan gewijd. En zou een auteur met de tweefasenstructuur van de Arthurromans voor ogen, het tweede deel beginnen niet met de nieuwe daden van de hoofdpersoon, doch met een relaas over haar kinderen (867-910)?⁵

Gezien de formele en inhoudelijke kenmerken van de als ‘Doppelweg’ bekende tweefasenstructuur in een aantal Arthurromans, moeten we besluiten, dat de structuur van de Beatrijs niet door het voorbeeld van deze literaire werken kan zijn. bepaald. De vraag blijft, hoe een auteur er toe kwam het verhaal duidelijk af te sluiten, met een blik op de toekomst (855-856) en een stichtelijke nabeschouwing (859-864) compleet, om daarna de draad weer op te nemen. Daarover kan men zich met recht verbazen.⁶ En ‘a-historisch’ is deze verbazing zeker niet, wanneer men let op de geschiedenis van de tekst. Alle andere versies geven een ongedeeld verslag van het mirakel. De ‘tweefasenstructuur’ van de Mnl. versie vinden we in geen enkele bron terug.

Het feit alleen al, dat zovele vakgenoten, onder wie ervaren en voorzichtige filologen, het slot van de Beatrijs voor een toevoeging houden, stemt tot nadenken. Zeker, zij hebben hun hypothese niet kunnen bewijzen, en er zijn felle tegenstanders. Maar die hebben op hun beurt de bezwaren niet kunnen wegnemen. Wanneer men de discussie analyseert, wordt duidelijk waarom men elkaar niet heeft kunnen overtuigen. In de stelling Het slot van de Beatrijs is niet oorspronkelijk zijn twee elementen met elkaar verbonden: kritiek op de overgeleverde tekst en reconstructie. De tekst vertoont eigenaardigheden die men voor onoorspronkelijk houdt (het voorlopige slot in combinatie met inhoudelijke en formele verschijnselen in de voortzetting). Dat heeft begrijpelijkerwijs tot de opvatting geleid, dat het slotgedeelte zou zijn toegevoegd. Daarmee lijken vele, zo niet alle eigenaardigheden verklaard.

4 Het is de vraag, of het tweede deel ook ter completering van hel eerste noodzakelijk is. Degenen die het slot toegevoegd achten, menen van niet.

5 Beschouwt men deze passage als een interpolatie, dan resten voor Beatrijs' tweede ‘tocht’ slechts 130 verzen, en is het evenwicht geheel zoek.

6 Dat de filologen zich met recht verbazen, betekent niet dat de vroegere lezers zich aan de tweedeling zullen hebben gestoord. Dat was waarschijnlijk niet het geval. Ook al zou men niet vertrouwd zijn geweest met romans in twee fasen, het publiek maakt altijd het beste van de tekst en kan daarom geen maatstaf zijn bij tekstreconstructie. Om te achterhalen, hoe het verhaal oorspronkelijk werd verteld, moeten we onze aandacht richten op de auteur. Het gaat er in de tekstkritiek niet om te bepalen, of de lezers de overgeleverde tekst acceptabel vonden. De vraag is: kan de auteur die tekst zo geschreven hebben?

[p. 289]

Op goede gronden evenwel hebben sommigen zich tegen deze oplossing gekeerd. Zij achten het tweede deel naar de inhoud onmisbaar. Doordat kritiek en reconstructie niet werden onderscheiden, moesten de critici het slot voor onoorspronkelijk houden; en wie het tweede deel niet wilde schrappen, moest zijn ogen sluiten voor de evidente eigenaardigheden in de tekst. Had men kritiek en reconstructie losgekoppeld, dan zouden, naar ik meen, de geuite bezwaren tegen de overgeleverde tekst noch de bezwaren tegen schrapping tot een pennestrijd hebben geleid. De bezwaren combinerend, had men naar een andere reconstructie gezocht.

Zeker blijkt uit de discussie een gebrek aan inzicht in tekstontwikkeling en een geringe ervaring in tekstreconstructie. Maar de vorderingen op dit gebied zijn van de laatste tijd. Ik zie geen reden voor de vrees (Van Oostrom 1983, p. 7), dat men uit het debat ‘een weinig verheffend beeld zou krijgen van de wetenschappelijke standaard in mijn [d.i. Van Oostrom's] vakgebied’. Het wordt pas ernstig, wanneer men eenmaal verworven kennis en inzicht ignoreert.

Is het slot oorspronkelijk?

Door velen is opgemerkt, dat de Mnl. Beatrijs teruggaat op het Latijnse verhaal in de Libri octo miraculorum van Caesarius van Heisterbach.⁷ Nu kan een bron op verschillende wijzen worden gebruikt. Het Mnl. gedicht zou een vrije navertelling kunnen zijn, of een nauwkeurige, zij het uitgebreide, vertaling. Het feit dat zelfs kleine details uit het Latijnse proza in het Mnl. gedicht zijn terug te vinden, sluit de eerste mogelijkheid uit. De vraag dringt zich dan op, of de toevoegingen en veranderingen van de vertaler zijn of aan latere bewerkingen moeten worden toegeschreven. De vertaler houdt zich in de corresponderende passages nauwgezet aan zijn voorbeeld. Dat wijst erop, dat de versie die wij nu kennen, is voortgekomen uit een ouder Mnl. gedicht dat nauw bij het Latijn aansloot. Letterlijke vertaling en omwerking zijn immers activiteiten die zich moeilijk met elkaar laten verenigen. De vervaardiging van een accurate vertaling op rijm is op zichzelf al lastig genoeg. Het zou een tour de force zijn de tekst tegelijkertijd ingrijpend om te werken. En omgekeerd, waarom zou een dichter die het Latijnse verhaal zo drastisch heeft gewijzigd als in de Mnl. Beatrijs is gebeurd, de moeite doen allerlei details nauwkeurig weer te geven?

Maar, zal men tegenwerpen, moeten we dan alle afwijkingen tussen het Latijn en het Middelnederlands aan de successieve bewerkers en kopiisten toeschrijven? Kan een verhaal zo sterk veranderen, dat de bron slechts met moeite te herkennen valt? Men hoeft maar de uiteenlopende versies van internationaal bekende verhalen, waaronder de Beatrijs, met elkaar te vergelijken om te zien, dat het antwoord positief moet zijn. En ook de Mnl. literatuur kent krasse voorbeelden van tekstontwikkeling. Het is daarom bijzonder riskant om zonder gedegen tekstkritisch onderzoek de verschillen tussen;en vreemdtalige bron en een sterk afwijkende vertaalde Mnl. redactie aan de vertaler

7 Vgl. D.A. Stracke 1927. ‘De bronnen der Nederlandsche Beatrys’. In: LB 19, p. 1-28. Zie verder de editie van R. Roemans en H. van Assche 1978¹⁰. Klassieke Galerij, p. XVI. Naast deze vanwege de bibliografie waardevolle uitgave zijn op dit moment nog twee goede edities in de handel, elk met haar eigen verdiensten: van G. Kazemier. Zutphen. Klassiek Letterkundig Pantheon, en van F. Lulofs. 's-Gravenhage. Nijhoffs Nederlandse Klassieken.

[p. 290]

toe te schrijven. Dat wordt in de dissertatie van M. Hogenhout-Mulder⁸ duidelijk gedemonstreerd in een boeiende vergelijking van een fragment van de Mnl. Perceval met de Franse bron. De zo sterk van het Frans afwijkende Mnl. tekst blijkt terug te gaan op een letterlijke vertaling.

Er is dus wel reden voor de veronderstelling, dat het mirakelverhaal van Caesarius nauwkeurig zou zijn vertaald. Of dit werkelijk zo is, moet blijken uit een bestudering der verschillen, die verklaarbaar moeten zijn als bewuste wijzigingen van een bewerker of als resultaten van kopiistenfouten en -correcties. Naarmate er meer passages tot de letterlijk vertaalde tekst van Caesarius kunnen worden herleid, wordt het waarschijnlijker, dat de Mnl. dichter zijn voorbeeld getrouw volgde. Hieronder komen twee verschilpunten aan de orde. Anders dan in het Mnl. (v. 1029) wordt de naam van de non in het Latijn niet genoemd. Caesarius maakt ook geen melding van Beatrijs' kinderen, die in de Mnl. versie veel aandacht krijgen. We zullen bezien, hoe de uitbreidingen tot stand zijn gekomen. Uit onderstaande bespreking zal ook duidelijk worden, hoe het komt dat het verhaal voortijdig wordt besloten. Door de verzen 855-864, die een hervatting in 865-866 nodig maken, lijkt het slotgedeelte onoorspronkelijk. Dat is het echter niet, althans niet in zijn geheel. De parallellie met de tekst van Caesarius is nog duidelijk te herkennen, al is het slotgedeelte sterk uitgebreid.

Ook in het Latijn krijgt de zondares het bevel te gaan biechten: ‘Ergo statim confi-tearis sacerdoti omnes excessus tuos’,⁹ d.i. ‘biecht daarom terstond al uw zonden aan een priester’. Vgl.

⁺Ic rade u: ‘Haestelike
⁺Gaet ten abt, uwen vader,
⁺Ende verteelt hem algader
⁺U sonden ...’

Uitdrukkelijk wordt ook gezegd, dat zij het bevel uitvoert en gaat biechten: ‘Sicut iussa fuerat, fecit, scilicet per omnia pure confitebatur’, d.i. ‘zij deed wat haar was bevolen; zij sprak inderdaad haar biecht wat betreft alles zonder voorbehoud’. Vgl.

⁺Smorghens ghinc si alsoe saen
⁺Ten abt, ende bat dat hi hoerde
⁺Haer biechte van worde te worde.

Waarna Beatrijs in 984-992 alles opbiecht.

⁺Al dat haer ye was ghesciet,
⁺Dies ne liet si achter niet.
⁺Wat si wiste in haer herte gront,
⁺Maecte si den abt al cont.

Tenslotte vertelt Caesarius, hoe het mirakel, dat juist daarin bestaat, dat Beatrijs' escapade geheim bleef, toch bekend kon worden: ‘Haec dicta sunt mihi a viro religioso, qui novit confessorem puellae, cui haec contigebant’, d.i. ‘deze dingen zijn mij verteld

8 Proeven van tekstkritiek. Groningen 1984.

9 Geciteerd wordt naar de uitgave van A. Meister 1901. Rom. Römische Quartalschrift 13. Supplementheft. p. 138-140.

+ 962

+ 963

+ 964

+ 965

+ 974

+ 975

+ 976

+ 993

+ 994

+ 995

+ 996

[p. 291]

door een vroom man, die de biechtvader kende van de non wie dit overkwam’. De biechtvader moet dus uit de school hebben geklapt. Maar hij kan toch het biechtge-heim niet hebben geschonden!¹⁰ Dan moet hij het mirakel hebben bekend gemaakt zonder de identiteit van de non prijs te geven. Deze gedachtengang vinden we in de passage 1006-1023 terug.

De verzen 962-1023 blijken dus met de Latijnse bron te corresponderen. Daarom kunnen we het slotgedeelte van de Beatrijs niet als een toevoeging beschouwen. Wel ontbreken bij Caesarius de passages 865-910 en 1024-1029. Die handelen echter over Beatrijs' kinderen, die vanaf vers 408 in afwijking van het Latijn herhaalde malen ter sprake zijn gebracht. We komen op deze passages terug. Het bevel tot biechten, de biecht zelf en de bekendmaking van het wonder door de biechtvader, alle drie elementen komen bij Caesarius voor, zij het niet aaneengesloten. Alleen de bekendmaking staat in de epiloog, dus na het slot dat als volgt luidt: ‘in loco praedicto usque ad obi-tum deo servivit’, d.i. ‘in genoemd klooster diende zij God tot aan haar dood’. Vgl.

⁺Si bleef inden cloester haren tijt
⁺Sonder lachter ende verwijt.¹¹

Door een bewerker is het bevel tot biechten en de biecht zelf verbonden met de, sterk uitgebreide, epiloog waarin de abt niet slechts wordt genoemd doch ook zelf handelend optreedt. De mogelijke redenen voor deze verplaatsing laat ik hier rusten.¹² Om het bevel, dat eerst tezamen met andere opdrachten door (de bode van) Maria werd gegeven, mogelijk te maken, was een nieuwe verschijning nodig. Dat verklaart het optreden van de engel in 932 vlgg.

Door de verplaatsing van twee tekstgedeelten en de uitbreiding van omvangrijke passages is de epiloog over de biechtvader tot een nieuwe episode uitgegroeid. De afsluiting van het verhaal in 855-864 werd daardoor prematuur.

10 Mogelijk is ook de vermelding van een tussenpersoon een poging om de rol van de biechtvader te maskeren.

+ 855

+ 856

11 Waarna in 857 ook nog het werkwoord dienen wordt gebruikt.

12 Gewezen zij evenwel op de door J. Tersteeg (1980. ‘Waarom branden er helder “lampen” het koor?’. In: Bundel-F. Lulofs. Groningen. p. 118-129) onderkende climax die de biecht vormt. Na het schuldbesef, het berouw en de grote smart over haar zonden vorm de biecht van Beatrijs een noodzakelijke afsluiting. Tot deze conclusie komt ook M. Spies 1980 (zie hieronder noot 31), p. 112. Het belang van de biecht wordt ook elders in de tekst (505-508) slerk benadrukt, Waarschijnlijk echter was er ook een directe aanleiding om de biecht uit te stellen.

Is de naam Beatrijs toegevoegd?

Wanneer de biechtvader zijn mond had gehouden, zou volgens Caesarius het mirakel onbekend gebleven zijn. Maar tot lof van God en Maria maakt de priester in een preek de essentie van het wonder bekend. De naam van de non, haar klooster en andere bijzonderheden die haar identiteit kunnen verraden, moet hij achterwege hebben gelaten. Het past daarom bij dit specifieke mirakelverhaal, dat de non anoniem blijft. In vele legenden en mirakelverhalen wordt trouwens met een soortnaam, vaak de naam van het beroep, volstaan: de advocato, converso, femina, iudaeo, matrona, milite, mona-

[p. 292]

cho, muliere superba, nobile viro, puella, sacerdote, sacrista, etc. Het is dus zeer terecht, dat Caesarius spreekt van een puella zonder meer, d.i. een ‘joncfrou’ of ‘nonne’. Er is wel een groep Latijnse bronnen waarin de non Beatrix heet. Ook in de eerste versie die Caesarius heeft opgetekend (in zijn Dialogus miraculorum)¹³ begint het verhaal met deze zin: ‘In monasterio quodam sanctimonialium, cuius nomen ignoro, ante non multos annos virgo quaedam degebat nomine Beatrix’, d.i. ‘in een klooster van religieuzen, waarvan ik de naam niet ken, leefde voor weinige jaren een maagd, Beatrix geheten’. Ook hier is de identiteit van het klooster onbekend, maar de non wordt met name genoemd.

Het lijkt me niet twijfelachtig, dat de eigennaam aan een leesfout moet worden geweten. De non vervulde het ambt van kosteres. Het Nederlandse woord koster is te herleiden tot het Latijnse custor (ecclesiae), een nevenvorm van custos, dat zowel ‘koster’ als ‘kosteres’ betekent. Custor is uitsluitend manlijk. Met het suffix -or correspondeert echter het vrouwelijke -rix. Beatrix kon behalve als custos ook als custrix worden aangeduid.¹⁴ Een verlezing van custrix als de rond 1200 bekende vrouwennaam beatrix¹⁵ is meer dan waarschijnlijk. Deze verlezing is voor de tekstgeschiedenis interessant, omdat blijkt, dat aan de oudste versie van Caesarius tenminste één geschreven bron moet zijn voorafgegaan.¹⁶ En naar alle waarschijnlijkheid heeft niet de compilator Caesarius de leesfout gemaakt, doch heeft hij zich gebaseerd op een reeds corrupte bron. De tekstgeschiedenis is dan nog langer.

Het is opmerkelijk, dat in de jongere versie van Caesarius de eigennaam weer is verdwenen. De naam kan in verband met het biechtgeheim als niet passend zijn weggelaten. Misschien ook hebben we met een voortzetting van de oorspronkelijke naamloze versie te doen:¹⁷

13 Geciteerd wordt naar de uitgave van J. Strange 1851. Coloniae etc. p. 42-43. De tekst is ook afgedrukt in H. Watenphul 1904. Die Geschichle der Marienlegende von Beatrix der Küsterin. Neuwied. p. 8-9, en in R. Guiette 1927. La légende de la sacrisline. Paris. p. 18-19.

14 Dit zelfstandig naamwoord wordt inderdaad gebruikt in de door Guiette als nr. 7 beschreven bron. In andere bronnen is behalve van custos ook sprake van sacrista en monialis sacristana. Daarnaast door verschrijving en verlezing ook van sacratissa monialis en secretaria.

15 Vgl. J. Lindemans 1951. ‘Beatrijs in onze naamgeving’. In VMVA, p. 153-158. O. Leys 1959. ‘De oudste vrouwennamen in Zuid-Nederland’. In: Bijdr. en Med. KNA afd. Naamk. 14, p. 5-28, inz. p. 21-22.

16 Dit bevestigt het vermoeden van Guiette 1927, p. 21, dat Caesarius zich niet op een mondelinge overlevering baseerde. Ook in de Analecta Bollandiana 21, p. 51 (vgl. C.G.N. de Vooys 1926. Middelnederlandse legenden en exempelen. Groningen enz. p. 107) wordt een geschreven bron verondersteld. Vgl. ook Stracke 1927 (zie hierboven noot 7), p. 3.

17 Er is echter een aanwijzing, dat ook de versie uit de Libri octo teruggaat op een bron met de denaam Beatrix. Guiette (1927, p. 46) verbaast er zich terecht over, dat de Cisterciënzer Caesarius de anonieme hoofdpersoon tot Benedictines maakt: zij leeft in een klooster ‘ordinis sancti Benedicti’. Hij vermoedt Benedictijnse invloed. Er is echter een goede kans, dat benedicti uit beatrix of beatricis verklaard moet worden (bea met stok-a kan zijn gelezen als beē d.i. bene), misschien ten gevolge van een saut du même au même in de eerste zin van de versie uit de Dialogus: ‘In monasterio quodam sanctimonialium, cuius nomen [ignoro, ante non multos annos virgo quaedam degebat nomine] beatrix’. De naam heeft nu betrekking op het klooster, hetgeen de verlezing in de hand zal hebben gewerkt. Het irrelevante detail kan in latere redacties zijn weggelaten. We vinden het nog, doch naast de naam Beatrix, in een jongere Latijnse versie in hexameters Guiette nr. 13) die op de beide redacties van Caesarius is gebaseerd.

[p. 293]

Voor de Mnl. tekst doet de onderlinge verhouding der Latijnse bronnen niet ter zake. Van belang is slechts, dat de Beatrijs op de naamloze versie uit de Octo libri is gebaseerd. Zonder twijfel is de eigennaam, die in vers 1029 plotseling opduikt, aan de Dialogus-traditie ontleend. De vraag is door wie: heeft de vertaler dit detail vermeld of is het bij een bewerking of een correctie in de tekst terecht gekomen? Velen hebben het laatste verondersteld, volgens Van Oostrom ten onrechte: ‘Ook dit structuuraspect van de Beatrijs vermocht totnutoe alleen a-historische verbazing en kritiek te wekken’ (1983, p. 23). Voor hem is de late vermelding van de naam wederom een structurele parallel met de Arthurroman.

Inderdaad worden in dit genre nieuwe, nog onbekende personages vaak alleen met een soortnaam (als cnape of ridder) geïntroduceerd; een eigen naam krijgen ze pas later. Dit in tegenstelling tot de coryfeeën aan Arthurs hof, wier klinkende namen direct worden vermeld. Kennelijk werd het niet zinvol gevonden een nietszeggende eigennaam te noemen. Wanneer echter de nieuwe, onbekende held zich heeft waargemaakt, wanneer hij tot een persoonlijkheid is uitgegroeid, heeft hij een eigen naam verdiend. Bepalend voor het gebruik van de eigennaam lijkt te zijn, of deze, op zichzelf beschouwd, informatie geeft, of de naam inhoud heeft.¹⁸ Via namen als Keye, Gawain en Sagremor¹⁹ wordt gerefereerd aan externe, d.i. van elders bekende feiten. Zij roepen het beeld op van de wereld waarin de nieuwe, onbekende hoofdpersoon optreedt. Deze illustere namen worden dan ook niet verzwegen, doch onmiddellijk bij introductie genoemd.

Het een en ander verklaart, waarom juist in fictieve verhalen, waarin de personen worden gecreëerd en de feiten nieuw en onbekend zijn, het noemen van de naam wordt uitgesteld (of, als in sprookjes, achterwege blijft). In historische verhalen, waarbij men zich op bronnen baseert of zegt te baseren, dient de eigennaam juist om het verhaal met de werkelijkheid te verbinden. Er is geen reden om de reeds gegeven naam te verzwijgen. De hoofdpersoon wordt direct met name genoemd.

Zo gebeurt dat in de Karelepen, die ‘vraie ende ware historie’ bevatten, in ge-

18 Daarnaast vertoont het gebruik van de eigennaam - en ook de verwerving, het (tijdelijke) verlies, het verzwijgen van de naam, de naamloosheid, het pseudoniem, de herbenaming - vele interessante aspecten, die hier echter niet ter zake doen. Vgl. H.P. Schwake 1970. ‘Zur Frage der Namensymbolik im höfischen Roman’. In: Germanisch-romanische Monatsschrift 51, p. 238-353, hier p. 352.

19 W. Kellermann 1936. Aufbaustil und Weltbild Chrestiens von Troyes im Percevalroman. Halle/Saale. p. 62.

[p. 294]

schiedkundige werken en zo mogelijk in legenden en wonderverhalen, die als waar gebeurd worden gepresenteerd. Caesarius maakt de naam van de non dan ook reeds in de titel bekend. Alle bronnen van de Dialogus-groep vermelden de naam in het begin. Van Oostrom (1983, p. 23) moet constateren, dat ook ‘in de op de “Haagse” Beatrijs teruggaande versies van hetzelfde Mariamirakel in het Katwijkse en het Düsseldorfse handschrift de eigennaam van de hoofdpersoon van meet af aan wordt vermeld’. Hij noemt dat ‘opmerkelijk’ en geeft er de navolgende verklaring voor: ‘deze versies functioneerden vermoedelijk in een milieu dat geen voeling had met Arturlitteratuur, waarmee tevens het procédé van de uitgestelde naamsvermelding zijn zin had verloren’.

De late vermelding van de eigennaam is uitzonderlijk, en omdat het om een waargebeurde historie gaat, bevreemdend. Niet de verbazing der filologen is ‘a-historisch’, doch de late vermelding van de ‘historische’ (aan een geschiedkundige bron ontleende) naam. Er is alle reden om de verzen 1029-1030 voor een jonge toevoeging te houden. Waarom zou dit historische gegeven, dat de waarheid van het mirakel onderstreept, bij de oorspronkelijke compositie van het verhaal tot in de epiloog verborgen zijn gehouden? Van Oostrom meent, dat Beatrijs haar volle identiteit pas na biecht en absolutie verkrijgt, hetgeen door de uiteindelijke bekendmaking van haar naam zou worden gesymboliseerd. De naamgeving wordt echter niet met de nieuwe status van Beatrijs verbonden, en vormt ook geenszins een climax. De naam wordt en passant genoemd:

⁺Die abt voer Gode volen.
⁺Der nonnen kinder nam hi beide
⁺Ende vorese in sijn gheleide.
⁺Grau abijt dedi hen an,
⁺Ende si worden twee goede man.
⁺Haer moeder hiet Beatrijs.
⁺Loef gode ende prijs ...

Niet de tot inkeer gekomen non heet Beatrijs, doch de zondige moeder van haar kinderen. En daar de kinderen, zoals we zullen zien, een onoorspronkelijk element in de tekst vormen, staat de eigennaam ook om die reden zwak. Het is onwaarschijnlijk, dat het rijmpaar met de eigennaam (1029-1030), die door de biechtvader nooit kan zijn genoemd, door de weloverwogen werkende dichter-vertaler is geschreven. De verzen moeten door een kopiist-bewerker zijn toegevoegd, mogelijk als onderdeel van een ruimere uitbreiding (1024-1030 of 1032).²⁰

+ 1024

+ 1025

+ 1026

+ 1027

+ 1028

+ 1029

+ 1030

20 Hetgeen impliceert, dat ook 1019-1023 moeten zijn aangepast. Daar niet in 1022 overbodig is, en een conjunctief wie si ware mocht worden verwacht, kan 1022* hebben geluid: ‘Maer sine wisten wie si ware’. Vers 1020 is een stoplap zonder meer en 1021 is na 1006-1007, 1012-1013 en 1015 overbodig. De abt zal het mirakel over al vertellen (1015). Het is daarom merkwaardig, dat in 1019 wordt benadrukt, dat hij juist Beatrijs' medezusters op de hoogte brengt. Er is alles bijeen een goede kans, dat het oorspronkelijke rijmpaar ten naaste bij als volgt heeft geluid:

⁺Hi maecte haer biechte openbare          (vgl. 1007)
⁺Maer si (of men) ne wiste(n) wie si ware.

+ 1019*

+ 1022*

[p. 295]

Een afschrijver die de Dialogus-tekst kende, heeft gemeend het historische detail te moeten toevoegen. Hij had dit op een veel vroeger punt in de tekst kunnen doen, zelfs al in de proloog. Maar dan had hij het hele gedicht moeten aanpassen. Omstandige omschrijvingen als in 585 (Die daer bi haren kinderen sat) en 614 (Die alsoe langhe hadde ghesneeft) konden dan niet worden gehandhaafd. En ook de vervanging van soortnamen als aymie, joncfrouwe, costerinne, nonne en vriendinne²¹ levert voor het rijm problemen op. Wanneer de joncfrouwe Beatrijs zou gaan heten, moest in de dialogen ook de anonieme jonghelinc een naam krijgen. Het was veruit het eenvoudigste, de ‘historische’ naam op het eind van het verhaal toe te voegen.

21 Vgl. editie-Kazemier [1977]², p. 28. In deze editie treffen we een boeiend hoofdstuk aan over ‘Getallensymboliek en structuur van het verhaal’. Met name de 21 lombarden en het aantal van 864 (d.i. 2⁵ × 3³) verzen vóór de hervatting van het verhaal in 865, alsook de ogenschijnlijke tweedeling (1-432 en 433-864) kunnen niet aan toeval worden geweten. Ze pleiten evenwel niet tegen de oorspronkelijkheid van het slotgedeelte, zoals Kazemier meende. Ik heb de getallen op andere wijze verklaard in: Liber amicorum H. Dommisse. Amsterdam 1984, p. 29-37.

614-619

De toevoeging heeft, naar ik meen, tot een opmerkelijke aanpassing in de regels 614-619 geleid.²² Deze wijziging vormt dan ook een sterk argument tegen de oorspronkelijkheid van de eigennaam binnen de Mnl. versie.

⁺Die alsoe langhe hadde ghesneeft,
⁺Dese tale dochte haer wesen wonder,
⁺Ende seide: ‘Vrouwe, maect mi conder:
⁺Hoe hiet haer moeder ende vader?’
⁺Doe noemesise beide gader.
⁺Doen wiste si wel, dat si haer meende.

Na veertien jaar bij haar klooster terugkerend, hoort Beatrijs van een weduwe niets dan goeds over de kosteres. Er is niets van bekend, dat zij uit het klooster weggelopen is. Dit moet Beatrijs wel verbazen en natuurlijk wil ze weten over welke kosteres de weduwe het dan wel heeft. We zouden verwachten, dat zij naar de naam van de non vraagt, maar ze informeert slechts, indirect en omslachtig, hoe haar ouders heten. En de weduwe geeft daarop, getuige 619, een afdoend antwoord.

De hierboven geciteerde passage is niet alleen naar de inhoud bevreemdend. Ook in formeel opzicht schort er iets. De comparatief conder is ongewoon (vgl. MNW 3, 1816-7). We mochten cont verwachten, of becant, bekent, vroet of wijs. Het is wel duidelijk, dat vers 615 tot conder dwingt, maar dit rijmende vers sluit in syntactisch opzicht slecht aan op 614 en zou naar de inhoud kunnen worden gemist. In elk geval ontbreekt de zin bij Caesarius, waar Beatrijs vraagt: ‘Quomodo se habet custos ecclesiae istius et quo nomine nuncupatur?’, d.i. ‘hoe gedraagt zich de kosteres van dit klooster en bij welke naam wordt ze genoemd?’. Hier dus de verwachte rechtstreekse vraag naar de naam van de kosteres. En het antwoord luidt: ‘Bene se habet ut provida et devota puella, quae et omnibus placet per omnia, genus suum et nomen exprimens’, d.i.

22 Vgl. D.A. Stracke 1926. ‘De interpolaties der Beatrijs’. In: LB 18, p. 95-121, hier p. 120.

+ 614

+ 615

+ 616

+ 617

+ 618

+ 619

[p. 296]

‘“zij gedraagt zich goed, als een zorgzame en vrome non, en zij is bij iedereen in alle opzichten in aanzien”. En zij noemde haar afkomst en naam’. Met de tekst van Caesarius voor ogen is het eenvoudig de oorspronkelijke vraag van Beatrijs te reconstrueren:

⁺Si seide: ‘Vrouwe, maect mi becant:
⁺Hoe es die nonne (of costerinne) genant?
⁺Ende hoe hiet haer moeder ende vader?’

Zolang de naam Beatrijs in de tekst niet voorkwam, was het aanvaardbaar, dat de naam ook hier niet werd genoemd. Blijkbaar, moet de lezer aannemen, gaf de weduwe de goede antwoorden. Wanneer echter de non niet langer anoniem is doch Beatrijs blijkt te heten, wordt deze naam een onmisbaar identificatiemiddel. De weduwe zou moeten antwoorden: ‘zij heet Beatrijs’. Nu had de naam hier kunnen worden tussengevoegd. Maar wat moest men dan doen met de onbekende ouders? En ook in de rest van de tekst zouden allerlei aanpassingen nodig zijn geweest. De kopiist-bewerker die zich van de discrepantie tussen deze passage en vers 1029 bewust was, heeft een eenvoudiger oplossing gevonden. Hij heeft de vraag naar Beatrijs' naam geschrapt²³ en de leemte met een passende zin (615) gevuld. Hij moest daartoe wel becant in conder wijzigen, maar dat is slechts een schoonheidsfoutje. De omschrijving van het antwoord in 618 kon onveranderd blijven: beide slaat nu op moeder en vader.

+ 616*

+ 616* bis

+ 617*

23 Men kan hier tegenwerpen, dat het vers per ongeluk weggevallen kan zijn. Dat zou toevallig wezen, maar onmogelijk is het niet. De correctie blijft evenwel gelijk en ook de tegenstelling tussen 618 (na 616* bis) en 1029 blijft bestaan.

Twee uter maten scone kinder

In de Mnl. tekst wordt op vele plaatsen en uitvoerig aandacht besteed aan de kinderen die Beatrijs zou hebben gekregen. Ook in verscheidene vreemdtalige versies wordt er van kinderen melding gemaakt. Maar bij Caesarius is van hen geen sprake. Nu lijkt het vrij natuurlijk, dat Beatrijs die lange tijd met haar vriend samenwoonde en jarenlang ‘ghemene wijf ter werelt ghinc’ (457) de ‘ghenuechten van lichamen’ (407) met een aantal zwangerschappen moest bekopen. Die gedachte kan bij verscheidene bewerkers spontaan zijn opgekomen. Het is dan ook niet noodzakelijk voor dit detail één gemeenschappelijke bron aan te nemen.²⁴ Voor een herhaalde spontane uitbreiding pleit het feit dat het aantal der kinderen varieert. In één van de redacties van La tresorière (Watenphul p. 55, Guiette nr. 49, p. 188-189), nl. het Ms. de l'Arsenal 3518, neemt de non na de scheiding van haar vriend één kind mee (‘un enfant avoec li mena’), van wie we verder niets meer horen. ‘Warum gerade nur eins?’ vraagt Waten-

24 De filiatie der versies is nog niet uitputtend bestudeerd (vgl. evenwel Guiette 1927, chap. 6). Ook onderlinge beïnvloeding is zeer wel denkbaar. Of de kinderen in de Mnl. versie ontleend zijn of bedacht, is echter op dit moment niet van belang. Zeker is, dat dit verhaalelement ten opzichte van de tekst van Caesarius een uitbreiding vormt. En de vraag is hier, wie voor de toevoeging verantwoordelijk is.

[p. 297]

phul (p. 55) zich terecht af. ‘Offenbar hat sie doch mehrere’.²⁵ In het handschrift in het British Museum, Egerton 612 (Watenphul p. 48-51, Guiette nr. 50, p. 194) heeft ‘la sacristaine’ na zeven jaar samenleving zeven kinderen. Ook in de Oudnoorse versie (Watenphul p. 57, Guiette nr. 42, p. 151) krijgt de non elk jaar een kind, maar ze is slechts drie jaar met de ridder getrouwd.

In geen enkele versie wordt er aan de kinderen zoveel aandacht besteed als in de Mnl. tekst. Op zestien plaatsen worden zij vermeid, te weten in V. 408, 432, 439, 453, 463, 478, 555, 567, 573, 585, [773, 780], 843, [868, 877, 888, 901, 907, 910], 992, 1009, 1025. En na Beatrijs' terugkeer bij het klooster worden er tot drie maal toe voorzieningen getroffen om hun toekomst veilig te stellen (772-785, 867-910 en 1024-1028). Het ziet ernaar uit, dat we met opeenvolgende uitbreidingen te doen hebben. Aan de laatste plaats is vaker getwijfeld. Wanneer de biechtvader de twee kinderen van de kosteres inderdaad zou meenemen, had hij haar net zo goed met de vinger kunnen aanwijzen.²⁶ Van het biechtgeheim blijft dan weinig over. Op invoeging van 1024-1028 wijst ook de uitbreiding van 1022* tot twee verzen (zie hierboven noot 20). In deze afsluitende passage wordt bovendien een nieuw element ingevoerd. De twee kinderen over wie reeds zo uitvoerig en vaak is gesproken, blijken nu plotseling twee jongens te zijn. Hoewel het na de regels 903-910 in het geheel niet meer nodig is op het lot van de kinderen terug te komen, heeft een bewerker daar kennelijk anders over gedacht. Niet tevreden met de in materieel opzicht goede opvang van de kinderen, heeft hij gemeend nog iets voor hun zieleheil te moeten doen. Op jeugdige leeftijd worden ze ingelijfd in de orde der Cisterciënsers. Wat kon men beter wensen?

Nauwelijks minder overbodig is de passage 867-910, waarin tot geruststelling van de moeder (903-910) en van de bezorgde lezer een regeling wordt getroffen ten aanzien van de kost en inwoning der kinderen. In de discussie over de oorspronkelijkheid van het slot is deze passage verguisd en opgehemeld. Nieuwe argumenten heb ik niet. Niet slechts de triviale inhoud, maar ook de aanhef ‘Nu en willic vergheten niet’ (867) wijst op een toevoeging achteraf. Blijft in het verhaal van Caesarius het een en ander in het vage, in de gerationaliseerde Mnl. versie wordt weinig aan de verbeelding overgelaten. Zo wordt het heimelijke vertrek terdege voorbereid. De jongeling wordt schriftelijk uitgenodigd. Een bode brengt de brief. Er wordt een omvangrijke uitzet voor de non besteld. De geldzaken worden geregeld. Ook het vertrek uit het klooster wordt gedetailleerd beschreven. Bij zoveel precisie past het niet, dat de kinderen zonder meer bij een onbekende weduwe worden achtergelaten. Er was dus wel reden voor de uitweiding. Maar dat maakt het intermezzo nog niet oorspronkelijk.

Er is ook reden om aan de oorspronkelijkheid van 773-780 te twijfelen. Op een interpolatie wijst alleen al het feit, dat rijmparen met dezelfde rijmklank, en zelfs identieke verzen de passage omsluiten.²⁷ Niet zonder betekenis kan ook het feit blijken te zijn,

25 Het verdient vermelding, dat de geciteerde plaats correspondeert met Beatrijs vers 555: ‘Si nam een kint in elke hant’. Er zijn, zoals we zullen zien, meer overeenkomsten tussen deze Franse redactie en de Mnl. tekst.

26 Vgl. G. Kazemier 1949. ‘Het slot van Beatrijs’. In: Ntg 42, p. 90-93, hier p. 92.

27 Zie A.M. Duinhoven 1975. Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’. Deel 1. Assen. p. 439-440 en 447.

[p. 298]

dat de non in de hierboven genoemde Franse redactie in het Ms. de l'Arsenal 3518 (Guiette nr. 49, p. 189) haar kind zonder meer bij de weduwe achterlaat. De twee bronnen vertonen opvallende overeenkomsten. Niet alleen wordt ook hier over een kind gesproken. De non vindt eveneens onderdak bij een weduwe, welke bijzonderheid niet aan Caesarius is ontleend. We treffen dit element slechts in enkele bronnen aan (vgl. Watenphul p. 39, Guiette nr. 16). Ook al is de relatie tussen de versies nog niet nauwkeurig bepaald, uit de Franse bron blijkt in elk geval, dat men de achterlating van de kinderen bij een weduwe als een aanvaardbare oplossing van het probleem kan zien. Het vermoeden is zelfs gerechtvaardigd, dat men de weduwe, in afwijking van de Latijnse bron, in het verhaal laat optreden om de kinderen een veilig onderdak te verschaffen. In Caesarius' verhaal spreekt de kosteres bij haar terugkeer met een puella, d.i. een ‘joncfrouwe’ of ‘nonne’, die ze bij de poort van het klooster ontmoet. Na het gesprek betreedt ze direct de kerk van het klooster. In onder meer de Mnl. versie is de puella door de weduwe vervangen, die in de nabijheid van het klooster woont.

Samenvattend kunnen we vaststellen, dat in de Mnl. tekst voor de kinderen buitengewoon goed gezorgd wordt. (I) De omvorming van de non bij de poort tot de zelfstandig wonende weduwe is een eerste voorziening. (II) De opdracht aan God en Maria (773-780) een tweede. (III) De materiële steun van de abdis (867-910) vergroot de bestaanszekerheid van de kinderen, en (IV) wanneer de abt ze naar zijn klooster meeneemt, gaan ze een gouden toekomst tegemoet. Alleen al deze opsomming maakt duidelijk, dat hier verscheidene bewerkers in de tekst hebben ingegrepen. We zullen zien, dat er nog vele fasen meer in de tekstgeschiedenis moeten worden aangenomen. Zeker enige tientallen successieve kopiisten en bewerkers hebben tot het eindresultaat in de Haagse codex bijgedragen.²⁸ En dan spreken we alleen over de rechte lijn tussen de oorspronkelijke vertaling en de overgeleverde redactie. Waarschijnlijk zal een vergelijking der versies ons nog wel iets leren over enkele zijtakken in de Mnl. stamboom.

Het moederschap van Beatrijs in de Mnl. versie vormt een uitbreiding ten opzichte van de bron, het verhaal van Caesarius. Niet de dichter-vertaler echter heeft het element toegevoegd; het is pas later in de tekst terecht gekomen. Om dit te bewijzen is het niet voldoende aan te tonen, dat een aantal vermeldingen der kinderen jonge interpolaties vormen. Het ruime aantal onmiskenbare tussenvoegingen is echter niet geheel zonder bewijskracht. Duidelijk blijkt, dat men heeft getracht de kinderen beter in het

28 Behalve uit deze bijdrage zal dat blijken in enkele artikelen die elders verschijnen: ‘Ronde getallen in de Beatrijs’ en ‘De bron van Beatrijs’. Wanneer de ‘Haagse’ Beatrijs inderdaad het resultaat is van een lange tekstontwikkeling, moet het verhaal ook in de Mnl. vertaling zeer geliefd zijn geweest, zoals D.A. Stracke (1930. Beatrys in de wereldletterkunde. Brussel, p. 5-6) (op grond van de veje bewaard gebleven versies; zie Guiette 1927) terecht veronderstelde. Vgl. hiertegenover Van Oostrom 1983, p. 27. In het licht van de lange tekstoverlevering hoeft het ook niet ‘onze eerste vraag [te] zijn in welk milieu de Beatrijs functioneerde’ (Van Oostrom 1983, p. 8). Welke Beatrijs, wil men dan weten, de overgeleverde tekst of een van de vele voorgaande redacties? Dé Beatrijs bestaat niet. Elke successieve versie en redactie heeft zijn eigen lezers gehad. Wanneer de laatste redactie voor een adellijk publiek was bedoeld, zegt dat niets over het origineel en weinig over de tussenliggende fasen. Receptie-onderzoek is een noodzakelijk onderdeel van de literatuurstudie. Gezien evenwel de voortdurende verandering van vele Middelnederlandse teksten en de fragmentarische overlevering moet men zijn verwachtingen niet te hoog stellen.

[p. 299]

verhaal te integreren. Dat zou niet nodig zijn geweest, mag men aannemen, wanneer de dichter de kinderen een rol in het verhaal had toebedacht. Daarom wijs ik op de volgende plaatsen, waar om verschillende redenen een toevoeging evident lijkt. Dat niet alle vermeldingen uit één pen zijn gevloeid, maken reeds de variante meervoudsvormen duidelijk. Naast het gewone kinder met datief kinderen (585) wordt kindere (478, 868, 992) gebruikt en de datiefvormen kinden (573, 877) en kinderkinen (567). In 439 treffen we het synoniem jonghere aan.

Over 1025-1028, 867-910²⁹ en 773-780 en over het verblijf bij de weduwe (563 vlgg.) is reeds hierboven gesproken. Op tussenvoeging van kinder in 1009 wijzen de stoplappen in 1010:

⁺Dat ghi <ende u kinder mede>
⁺<Nemmermeer, te ghere stede>

⁺ghenen lachter en selt ghecrigen.³⁰

De overbodigheid van doer tlant (556) en in armoede (557) maken het mogelijk 555-556 te schrappen en 557* als volgt te lezen:

⁺Doe ghincsi van stede te steden

Daarmee vervalt ook de storende herhaling van het rijmwoord lant (556 en 559). Het behoeft ook geen betoog, dat de slechts oppervlakkig met de context verbonden passages 431-432 en 841-844 losse toevoegsels kunnen zijn.

Nu zijn niet alle zestien plaatsen zo eenvoudig te elimineren, en dat is ook nauwelijks te verwachten. De kinderen moeten al in een vroeg stadium in het verhaal zijn terechtgekomen. Sindsdien zijn ze in verscheidene bewerkingen steeds hechter in de tekst geïntegreerd. Wanneer een bewerker passages herschrijft, is het nieuwe element niet of nauwelijks te isoleren. Maar al is het niet mogelijk om van alle vermeldingen stuk voor stuk te bewijzen, dat ze zijn toegevoegd, er zijn nog andere mogelijkheden om vast te stellen, dat het verhaalelement niet oorspronkelijk is. We kunnen trachten te bepalen, waar, hoe of waarom de kinderen voor het eerst werden genoemd. Wanneer er aanvankelijk van geen kinderen sprake was, moet de tekst bovendien grondig zijn aangepast. En bij aanpassingen ontstaan vaak onregelmatigheden naar vorm en inhoud. Wanneer er secundaire veranderingen in de tekst kunnen worden aangewezen, die aan het optreden der kinderen te wijten zijn, wordt de conclusie onvermijdelijk, dat het om ‘onechte’ kinderen gaat.

We zullen hieronder eerst het geboortebewijs van de kinderen controleren en de eerste vermelding in 408 nader bezien. Vervolgens proberen we vast te stellen, waar de twee kinderen vandaan komen, en tenslotte zullen we de gevolgen onder ogen zien die hun optreden voor de Mnl. versie heeft gehad.

29 Daarbinnen is 907-908 een onmiskenbare uitbreiding ter explicitering van -se in 906.

+ 1009

+ 1010

+ 1011

30 Tekstgedeelten tussen gebroken haken zijn toegevoegd, die tussen schuine strepen vervangen andere woorden.

+ 557*

403-408

Wanneer de dichter-vertaler om wat voor reden ook zou hebben uitgemaakt, dat de

[p. 300]

non en haar vriend kinderen kregen, moet hij daarvan rond vers 405 melding hebben gemaakt. Daar beschrijft hij hoe zij zeven jaar genoeglijk samenleven. Maar erg vaardig is zijn beschrijving niet. De herhaalde nevenschikking in 405-408 wekt de indruk, dat de ene mededeling aan de ander is geregen. Storend is de herhaling van de tijdsbepaling ‘zeven jaar lang’ in 405 en 409. Enigszins omslachtig is de zinswending in 406; soe in 404 is een stoplap. I.p.v. het categoriale znw. lichamen zouden we de datief enkelvoud lichame verwachten, zoals in 349, 450, 460 en 489. Maar opvallend is vooral de bijzin bij poert in 402: die scone stont in enen dale. Wat maakt het uit, dat de stad waar zij zich vestigen, in een dal ligt?

De opgemerkte eigenaardigheden zijn te verklaren, wanneer we uitgaan van onderstaande reconstructie, die ik elders uitvoerig hoop te verantwoorden:

⁺Tes si quamen in ene stede
⁺Daer hem was wel bequame
⁺Die ghenuechte van lichame

Deze verzen vormen de vertaling van het gecursiveerde tekstgedeelte van de volgende zin van Caesarius (Libri octo miraculorum. Ed. A. Meister 1901. p. 139): Iuvenis eam videns gavisus est et ponens Super equum suum duxit, ubi ipsam habere voluit, d.i. ‘Toen de jongeman haar zag, was hij zeer verheugd en hij zette haar op zijn paard en voerde haar naar een plaats waar hij haar wilde bezitten’. In verschillende fasen en om uiteenlopende redenen zijn er verzen toegevoegd. Vers 404* werd tot rijmpartner gemaakt van het verweesde vers 402*, en 407* werd tot een rijmpaar uitgebreid (tezamen 3>4):

⁺Tes si quamen in ene stede
⁺Daer <soe> /bequaemt/ hem <bede>
⁺<Dat si daer bleven tsamen>
⁺met ghenuechte <n> van lichame<n>

Toen een hervatting van de tocht noodzakelijk werd, is 401 bijgerijmd, wat tot een 2>4 leidde (402*-404' → 401-404). Door de toevoeging van 408 moesten ook 405*-407 tot 2 rijmparen worden uitgebreid (405-408):

⁺Dat siere bleven <der jaren seven>
⁺<Ende waren in verweenden leven>
⁺Met ghenuechten van lichamen
⁺<Ende wonnen .ij. kinder> tsamen

Indien deze reconstructie in essentie juist is en vers 408 een jongere toevoeging vormt, is de oorspronkelijkheid van het verhaalelement uiterst onwaarschijnlijk. Wanneer de dichter-vertaler de geestelijke vader van de kinderen was, had hij immers bij de geboorte aangifte moeten doen.

Nemen we aan, dat een bewerker vers 408 heeft toegevoegd, dan kan deze dat uit vrije wil ofwel gedwongen hebben gedaan. De bewerker vond het element misschien een verrijking van het verhaal. Mogelijk is echter ook, dat de kinderen reeds elders in de tekst waren opgedoken. De bewerker heeft dan terecht gemeend, dat ze in de passage 402 vlgg., die over de zeven gelukkige jaren handelt, behoorden te worden geïntroduceerd. De toevoeging was dan onvrijwillig. Hoe valt dit uit te maken? De sleutel tot

+ 402*

+ 404*

+ 407*

+ 402

+ 404'

+ 405*

+ 407

+ 405

+ 406

+ 407

+ 408

[p. 301]

de oplossing vormt het getal twee. Het is natuurlijk niet onmogelijk, dat Beatrijs slechts twee kinderen had, maar het aantal is allerminst vanzelfsprekend. Het gemiddelde Nederlandse gezin telt pas sinds kort twee kinderen. Elk jaar een kind, zoals in de hierboven genoemde vreemdtalige bronnen, was een natuurlijke gang van zaken. Nemen we aan, dat een bewerker vers 408 zelf heeft bedacht, waarom bedeelt hij Beatrijs dan juist twee kinderen toe? We doen er goed aan in de tekst te zoeken naar een plaats die niet slechts het moederschap van Beatrijs verklaart, doch die ook duidelijk maakt waarom zij niet meer dan twee kinderen kreeg.

437-440

Deze cruciale plaats blijkt vers 439 te zijn, die ik met de onmiddellijke context citeer:

⁺Die ghene heeft mi begheven,
⁺Daer ic mi trouwen toe verliet.
⁺Maria, Vrouwe, oft ghi ghebiet,
⁺Bidt vore mi ende mine .ij. jonghere,
⁺Dat wi niet en sterven van honghere.

In 439 is het zeker verwonderlijk, dat er een aantal wordt genoemd. Zonder telwoord zou het vers ritmisch veel beter lopen. De regel wordt omsloten door verzen die grotendeels kunnen worden gemist. In 438 is alleen de aanspreking Maria noodzakelijk. De bede in 440 is weliswaar niet misplaatst, maar het lijkt wat voorbarig nu al over de hongerdood te spreken. Een algemene of ongespecificeerde bede om hulp zou wel zo acceptabel zijn. Vers 437 (‘op wie ik mij werkelijk verliet, aan wie ik mij werkelijk had toevertrouwd’) heeft een ondoorzichtige structuur en is in de edities op verschillende wijzen geparafraseerd. Het zou geen verbazing wekken, wanneer er iets aan het vers gewijzigd bleek. Misschien is verliet, waarop nu een evidente stoplap rijmt, niet oorspronkelijk.

Meer argwaan wekt echter het rijmwoord jonghere in 439. Met dit woord worden weliswaar ook kleine kinderen aangeduid (MNW 3, 1062), maar overal elders in de tekst treffen we vormen van kint aan. De veronderstelling is gegrond, dat we in 437-440 met een uitbreiding van twee tot vier verzen te doen hebben. In dat geval hebben 437 en 439 een rijmpaar gevormd. Vervangen we jonghere door het synonieme kinde, dan is duidelijk hoe 437* zal hebben geluid: Dien ic met trouwen minde. De reconstructie van 439* is evenwel minder eenvoudig: Maria, bidt vore mi ende mine twee kinde is te lang. Deze lengte verklaart juist de uitbreiding tot 4 verzen: Maria is tot een apart vers verlengd, 437* is daarbij aangepast (minde → verliet), en terwille van het gepaarde rijm is een vierde vers (440) toegevoegd, waarbij kinde door jonghere moest worden vervangen. Wanneer we nu zouden inzien, hoe het lange vers is ontstaan, zou alles verklaard zijn.

Bidden doet men tot God of tot een heilige op wiens voorspraak men rekent. Maria kan alleen rechtstreeks tot God bidden. Deze bepaling is vanzelfsprekend en hoeft niet te worden vermeld. Maar het kan wel, en het levert deze zin op:

⁺Maria, bidt vore mi tuwen kinde

Maria wordt als middelares beschouwd tussen de mensen en haar kind, op wie ze als

+ 436

+ 437

+ 438

+ 439

+ 440

+ 439*

[p. 302]

moeder een grote invloed heeft.³¹ Dat wordt ook in de Beatrijs tot uitdrukking gebracht: vgl. v. 550-552 en 818-826. Voor de vorm van 439* is ook 747 van belang: Ic mane u, Vrouwe, bi uwen Kinde. Vermelding verdient hier een gelijkende plaats uit de Theophilus:

⁺Dat dedi hem, om dat ghise minde.
⁺Moeder Gods, bidt voer mi uwen Kinde.

Nu snijdt men zich bij tekstkritiek gemakkelijk in de vingers. Reconstructies moeten dan ook altijd met grote voorzichtigheid worden ontwikkeld en gepresenteerd. Hier echter is de tekstontwikkeling doorzichtig. De gereconstrueerde lezing van 439* houdt het antwoord in op verscheidene vragen en verklaart zoveel eigenaardigheden in de tekst, dat we zonder angst ons te bezeren uit mogen gaan van deze lezing:

⁺Die ghene heeft mi begheven,
⁺Dien ie met trouwen minde.
⁺Maria, bidt vore mi tuwen kinde.

Het is in paleografisch opzicht mogelijk en binnen de context acceptabel, dat men tuwē kinde als twee kinde las. Het was haast vanzelfsprekend, dat een jonge vrouw die na zeven jaar door haar man in de steek werd gelaten, met een aantal kinderen achterbleef. Maar de zin moest (in een volgend afschrift) natuurlijk wel worden aangepast:

Maria, bidt vore mi <ende mine> twee kinde

Dit te lange vers heeft tot de bovenbeschreven uitbreiding van twee tot vier verzen geleid.

Nu Beatrijs eenmaal kinderen blijkt te hebben, kunnen en moeten die ook op andere plaatsen worden vermeld. Zo moest hun geboorte zeker worden aangekondigd (408). En Beatrijs kon de kinderen niet aan hun lot overlaten, toen ze door het land ging zwerven (555-557). Het feit dat menige plaats waar de kinderen worden genoemd, alle kenmerken van uitbreiding vertoont, bevestigt de conclusie dat in 439* Maria de moeder van Beatrijs' kinderen is.

Het optreden van de kinderen heeft niet slechts kleine toevoegingen tot gevolg gehad. Ook het verdere verloop van het verhaal is er door beïnvloed. Dat blijkt pas goed, wanneer we de Mnl. Beatrijs wat nauwkeuriger vergelijken met de bron, het verhaal in de Libri octo miraculorum van Caesarius van Heisterbach. Hierboven is het verblijf bij de weduwe reeds verklaard als een aanpassing bedoeld om de kinderen onderdak te verschaffen. Deze wijziging staat niet op zichzelf, doch heeft geleidelijk aan allerlei nieuwe veranderingen bewerkt.

Beatrijs kan nu niet direct na het gesprek met de weduwe (bij Caesarius de non die zij bij de poort van het klooster ontmoet) de kerk binnengaan. Zij moet daartoe 's nachts door een stem worden aangespoord, zoals de koning in de Karel ende Elegast wordt bevolen Overrijn te gaan stelen. Deze gelijkenis heeft bewerkt, dat de ene aan-

31 Vgl. voor Maria's middelaarschap en de Marialeer van Bernardus van Clairvaux: M. Spies 1980. ‘Beatrijs en de honingvloeiende leraar’. In: Bundel-F. Lulofs. Groningen, p. 100-117.

+ 1445

+ 1446

+ 436

+ 437*

+ 439*

[p. 303]

sporing tot een drietal verschijningen werd uitgebreid. Op verscheidene plaatsen is van woordelijke ontlening sprake. Het verblijf bij de weduwe verklaart de volgordewisseling van de terugkeer in het klooster en de verschijning(en).

Doordat Beatrijs bij de weduwe overnacht, ligt ze niet voor het beeld van Maria doch voor haar bed te bidden, wanneer ze in slaap valt en een stem haar toespreekt. Het beeld van Maria kan nu niet tot leven komen. Het is dan ook niet Maria zelf die spreekt, maar een engel, ‘der maghet Marien bode’ (766). Het feit dat Beatrijs naar bed ging, bepaalt het tijdstip van de verschijning en van de daarop volgende tocht naar het klooster: anders dan bij Caesarius betreedt ze de kerk in het holst van de nacht. En dit feit heeft weer voor andere aanpassingen in de tekst gezorgd. Zo moeten, als in de Karel ende Elegast, de deuren door ingrijpen van God worden geopend.

Vele, ogenschijnlijk diverse, afwijkingen van de bron blijken het gevolg te zijn van een en dezelfde ingreep, de overnachting bij de weduwe. En deze wijziging was nodig na de verlezing in 439*. Het mag een mirakel heten, wat één kopiistenfout in de tekst heeft aangericht.

Augustus 1983

+ 1019*

+ 1022*