De Nieuwe Taalgids. Jaargang 76

[p. 459]

Boekbeoordelingen

Jacques Kruithof, Tussenspraak. Essay over literatuur en literatuurwetenschap. BZZTôH, 's Gravenhage, 1982. 104 blz. Prijs: f24,50.

Als bekend zijn er de laatste jaren nogal wat bezwaren tegen de de literatuurwetenschap ingebracht. Het waren vooral essayisten en literaire critici die de wetenschappelijke studie van literatuur attaqueerden, met als gevolg dat de van ouds bestaande tegenstelling tussen literatuurliefhebbers (amateurs) en -wetenschappers allengs groter werd. Bezorgdheid over dat toenemende antagonisme en het cultiveren van de vijandschap is voor Jacques Kruithof een van de drijfveren geweest voor het schrijven van dit pamflet.

In de inleiding illustreert Kruithof aan de hand van veel citaten dat ‘de moderne literatuurwetenschap in de republiek der letteren slechte papieren heeft’. Alvorens in te gaan op de bezwaren van de amateurs, laat Kruithof de verschillende soorten reacties op literatuur de revue passeren: o.a. de literaire kritiek, de essayistiek, de literatuurgeschiedenis (hoofdstuk 2) en de literatuurwetenschap (hoofdstuk 3). Ook al voelt Kruithof zich meer waarnemer dan partijganger, de beschrijving van algemene tendensen in de huidige literatuurwetenschap verraadt vooral de partijganger. Zo is, denk ik, het gesignaleerde tertiaire karakter van de tegenwoordige literatuurwetenschap, waardoor Kruithof het verschil met de secundaire literatuur van de amateur kan accentueren, minder algemeen dan wordt gesuggereerd. Het is toch voornamelijk de steile ‘methodologische fractie’ die vindt dat de onderzoeker zich slechts kan bezighouden met wat anderen over literatuur en literatuurbeschouwing te berde hebben gebracht, omdat interpretaties en waardeoordelen de toets der neopositivistische wetenschappelijkheid niet kunnen doorstaan. Dat deze en soortgelijke opvattingen de literatuurwetenschap voor de buitenwacht in een enigszins geïsoleerde positie hebben gedreven - Kruithof wijst daarop -, is te betreuren maar zeker waar.

Het vierde hoofdstuk geeft een uitstekend overzicht van de recente kritiek op de literatuurwetenschap. Kruithof onderscheidt vijf categorieën: het gebrek aan stijl en de overvloed van jargon, het ontbreken van een wetenschappelijke beschrijving van ‘goede literatuur’, het te veel aan pretentie, het geringe rendement, en de ‘onmetelijke’ afstand tussen de literatuurwetenschap en de literatuur zelf. Een enkele kanttekening. Terecht stelt Kruithof dat het vooral door Karel van het Reve gewraakte jargon - de zgn. metataal -, voor de literatuurwetenschap weliswaar onontbeerlijk is, maar dat het (beperkte) gebruik van die vaktaal de toegankelijkheid zeker niet in de weg hoeft te staan. Literatuurwetenschappelijke publicaties die dat aantonen zijn tegenwoordig gelukkig geen uitzondering meer.

Nauw samenhangend zijn de verwijten die betrekking hebben op de niet geringe pretentie en de tegenvallende prestaties. Kruithof noemt drie hoofdoorzaken voor het nagenoeg ontbreken van rendement: het ‘navelstaren’, d.w.z. het ‘langdurig en ostentatief verwijlen bij de methoden, een toevlucht zoeken bij hulp- en modelwetenschappen als informatietheorie, taalkunde en sociologie, veelvuldige verwijzingen naar denkbeelden en begrippen van anderen’; het stelselmatig formuleren van vrome wensen en ambitieuze plannen; en de ‘onbetamelijke abstractie’ zoals die tot uiting komt in het zoeken naar generalisaties, naar het systeem dat ten grondslag zou moeten liggen aan individuele teksten. Het zal duidelijk zijn dat Kruithof hier niet de literatuurweten-

[p. 460]

schap, maar de eerder genoemde methodologische fractie (Verdaasdonk, Van Dijk c.s.), de ‘extreem theoretiserende vleugel van het vak’ aanwijst als de schuldige. In die hoek zitten ook degenen die Kruithof verantwoordelijk acht voor de ontmenselijking en steriliteit die veel critici de literatuurwetenschap toeschrijven. Op grond van zijn inventarisatie komt Kruithof tot de conclusie dat het ‘beeld’ van de literatuurwetenschap, als ‘tegenbeeld’ van de literatuur zelf, in hoge mate bepaald wordt door de dogmatische theoretici. Recente ontwikkelingen tonen echter steeds meer de juistheid van de volgende uitspraak, die aangeeft dat de verhoudingen thans anders liggen: ‘De gedachte dringt zich op dat niet ‘de’ literatuurwetenschap, maar de heer Verdaasdonk met zijn kornuiten in een isolement verkeert.’

In het vijfde en zesde hoofdstuk bespreekt Kruithof o.a. wat volgens hem kenmerkend is voor de huidige literatuurwetenschap en alom instemming heeft gekregen: de verbanning van de introspectie (interpretatie, evaluatie), het gebruik van een zo exact mogelijke metataal, en het bestuderen, naast de analyse, van de receptie van literaire teksten. Daarnaast worden in deze hoofdstukken behartenswaardige opmerkingen gemaakt over wat de buitenwacht kan en mag verwachten van de literatuurwetenschap en de plicht tot verantwoording die de literatuurwetenschap heeft ten opzichte van die buitenwacht. Ook hier een enkele kanttekening. Het lijkt Kruithof ‘heel verstandig’, teneinde wetenschap te kunnen bedrijven, dat subjectiviteit (introspectie) in de ban is gedaan. Interpretatie en evaluatie zijn uit het takenpakket van de literatuurwetenschap geschrapt, aldus Kruithof. Ik geloof dat hij hier wat te absoluut is. Natuurlijk, binnen het kader van een neopositivistische verklaringsmethodologie zijn uitspraken over literatuur strijdig met de eisen die door Popper, Hempel e.a. aan wetenschap worden gesteld. Maar voor wie zich niet onderwerpt aan de rigueur van deze wetenschapsopvatting (en dat zijn er velen) is het bijvoorbeeld heel wel mogelijk het doen van voorlopige en corrigeerbare voorstellen over meerduidige tekens (interpretaties) als een legitieme wetenschappelijke bezigheid te kwalificeren, waarbij het streven naar explicietheid, controleerbaarheid en intersubjectiviteit niet in het gedrang hoeft te komen. (Zie bijv. Over gedichten gesproken. Groningen 1982 en J.J. Oversteegen, Beperkingen. Utrecht 1982, hoofdstuk V). In een nawoord blijkt dat Kruithof zijn stelligheid enigszins afzwakt als hij zegt, wijzend op de proefschriften van Mosheuvel en Van de Watering, niet te weten of de interpretatie nu werkelijk overboord is gezet. Bovendien stelt Kruithof dat als de interpretatie in de literatuurwetenschap niet meer wordt toegelaten en het avontuur en de onzekerheid derhalve daarin verdwijnen, voor hem de navelstreng is doorgesneden, ‘dan heeft dat vak niets meer met het forum, dus ook met mij, te maken.’ Ik denk dat het zover niet hoeft te komen; zijn vrees voor deze onverstandige ontwikkeling is te groot.

In zijn tussenspraak heeft de amateur die Kruithof nadrukkelijk wenst te zijn, zich rekenschap willen geven van zijn positie in het midden van het metaforische lijnstuk waarop de ‘beroepsdwarsliggers’ en de ‘onverbeterlijke methodologen’ de twee uiterste plaatsen bezetten. Het is die positie, aan weerszijden van het midden, waar de bereidwilligheid zich met elkaar te verstaan het grootst is. Voor wie zich daar bevindt heeft Kruithof zijn essay geschreven.

Tussenspraak is niet alleen een overtuigend pleidooi voor een vruchtbare wisselwerking tussen amateurs en academici, maar ook voor de meer praktische disciplines als

[p. 461]

het comparatisme en de literatuurgeschiedenis. Wat dat laatste betreft zal Kruithof met genoegen hebben kunnen constateren dat hernieuwde aandacht voor de literatuurgeschiedenis inmiddels onmiskenbaar aanwezig is.

Rijksuniversiteit Utrecht
Instituut De Vooys.

h. anten

Uus Knops, Attitudes van Vlamingen tegenover Nederlandse standaardtaal. Diss. Katholieke Universiteit Leuven, 1982. Uitgegeven in eigen beheer. IX + 285 blz. Prijs f23, - /500 BF (verkrijgbaar bij de auteur, Appelhof 2, 6584 BL Molenhoek).

Er was een tijd waarin degenen die in Vlaanderen op taalgebied de toon aangaven ((hoog)leraren, onderwijsinspecteurs, taalzuiveraars) een duidelijke mening hadden over de gewenste en te verwachten ontwikkeling van het Nederlands in België: de standaardtaal die in het noorden bestond, moest ook in het zuiden gehanteerd worden. Eén Nederlands van Groningen tot Kortrijk was het ideaal; voor twee variëteiten (zoals het Britse en het Amerikaanse Engels) was in ons taalgebied geen plaats. Er waren nog wel verschillen, maar die zouden verdwijnen; in ieder geval werd daar krachtig naar gestreefd.

Die tijd is voorbij. Men heeft ontdekt, niet alleen dat de verschillen misschien groter zijn dan wel eens gedacht werd en dat ze blijkbaar niet zo heel vlug verdwijnen, maar ook dat de gemiddelde Vlaming helemaal niet wil dat ze verdwijnen. Heel wat jongere taalkundigen hebben daaruit al de conclusie getrokken dat de officiële noordwaarts gerichte taalpolitiek herziening behoeft.

Het sociolinguïstisch onderzoek in Vlaanderen, dat het laatste decennium zeer behoorlijk van de grond gekomen is, heeft tot deze veranderde opvatting ongetwijfeld het zijne bijgedragen; al moeten we als taalkundigen niet denken dat we met ons onderzoek de wereld veranderen, zelfs niet de taalwereld. Sommige dingen zitten gewoon in de lucht: democratisering, aandacht voor (taal)minderheden, toename van (talig) zelfbewustzijn, enzovoort.

Binnen het Vlaamse sociolinguïstische onderzoek markeert het proefschrift van Uus Knops een nieuwe fase, die wel eens heel belangrijk zou kunnen worden voor de evolutie van (de ideeën over) de standaardtaal in Vlaanderen. Was het empirische werk tot nog toe in hoofdzaak gericht op de feiten, Uus Knops stelt de meningen centraal. Ofwel, zoals ze het zelf zegt in haar Voorwoord: ‘Onze aandacht is in de eerste plaats gericht op evaluatieve aspecten van taalvariatie. Naar onze mening immers, heeft de sociolinguistiek een punt bereikt waarop duidelijk is geworden dat de pure beschrijving van de taalvariatie in relatie tot sociale en situationele factoren geen bevredigende verklaring voor taalgedragsverschillen kan bieden. Psychologische aspecten, met name de evaluatie van taalverschillen door de taalgebruiker zelf, dienen eveneens te worden onderzocht’ (V).

Het boek bestaat uit vijf hoofdstukken. In het eerste geeft de auteur ‘Inleidende beschouwingen’, met name over de taalsituatie in Vlaanderen en de theoretische achtergronden van haar onderzoek. Wat dit laatste betreft geeft zij er blijk van niet alleen

[p. 462]

goed op de hoogte te zijn van taalkunde in het algemeen en sociolinguïstiek in het bijzonder, maar zich ook grondig verdiept te hebben in de sociale psychologie, voorzover voor het onderzoek van belang. In het laatste hoofdstuk worden samenvattende ‘Slotbeschouwingen’ gegeven.

De centrale hoofdstukken beschrijven drie onderzoeken, die steeds specifieker worden. Het eerste wordt in hoofdstuk 2 gepresenteerd onder de titel ‘Etnocentrische attitudes met betrekking tot Vlaamse en Nederlandse standaardvariëteiten’. Het begrip etnocentrisme definieert de auteur als: ‘een individuele dispositie die zich kenmerkt door gevoelens van loyaliteit tegenover de eigen etnische groep, al of niet gepaard gaande met negatieve gevoelens tegenover sommige of alle elementen die zich van het object van de loyaliteitsgevoelens onderscheiden’ (21). Voor dit onderzoek zijn 45 Leuvense eerstejaarsstudenten Nederlands ondervraagd over persoonlijkheids- en taalgebruikskenmerken van vijf Vlaamse en vijf Nederlandse sprekers, die op een geluidsband ieder ongeveer hetzelfde verhaal vertelden. De ondervraagden bleken zeer goed in staat de sprekers als Vlamingen of Nederlanders te herkennen. Wat de evaluatie van de talige verschillen betreft, werd vastgesteld dat de Vlamingen aan de zuidelijke uitspraak de voorkeur gaven, maar dat ze hun eigen variëteiten in de lexicale sector als inferieur ten opzichte van de Nederlandse beschouwden. Op syntactisch gebied bleek er nauwelijks een bewustzijn van noord-zuid-verschillen te bestaan.

Het volgende onderzoek is toen beperkt tot de lexicale sector. Onder de titel ‘Lexicaal etnocentrisme bij Vlamingen in Nederland’ wordt in hoofdstuk 3 beschreven, hoe 38 niet meer dan tien jaar in Nederland wonende Vlamingen antwoordden op algemene vragen over hun situatie als Vlaams immigrant in Nederland, en specifieke vragen over lexicale variabelen (b.v. slager/beenhouwer, paraplu/regenscherm, etage/verdiep/verdieping). Over deze variabelen moest de informant(e) zeggen: welke variant hij of zij zelf gebruikte (gebruiksintentie), welke hij of zij het beste vond (attitude) en welke het meest gebruikt werd in Vlaanderen resp. Nederland (gerapporteerde statistische norm). Bij deze Vlamingen in Nederland, die uiteraard in hun dagelijks leven geregeld geconfronteerd werden met noord-zuid-verschillen in het Nederlands en dus veel beter wisten waarover ze spraken dan de Leuvense eerstejaars van het vorige onderzoek, werd in de gebruiksintentie ongeveer evenveel etnocentrisme als assimilatie aan het Noordnederlands geconstateerd, terwijl het etnocentrisme in de attitude bijna tweemaal zo groot was als de assimilatie. Met andere woorden: ze praatten wel (tot op zekere hoogte) als de Nederlanders, maar ze wilden (tot op veel grotere hoogte) liever anders praten.

Omdat de voorkeur van de Vlamingen vooral uitging naar woorden die niet van vreemde herkomst waren (in ieder geval liever verdieping dan etage, en zelfs liever regenscherm dan paraplu), werd in een derde onderzoek het ‘Vlaams purisme’ (hoofdstuk 4) Onder de loep genomen. 45 Leuvenaars (van verschillende leeftijd en opleidingsniveau) moesten vragen beantwoorden over hun gebruiksintentie, attitude en mening over de Vlaamse resp. Noordnederlandse norm t.o.v. lexicale variabelen die telkens één of meer oorspronkelijk Nederlandse en één of meer oorspronkelijk Franse, Duitse of Engelse varianten omvatten (alle vier vertegenwoordigd in b.v. maquillage/opmaakmiddelen/make-up/schmink). Verder moesten ze nog andere vragen over de variabelen beantwoorden, o.a. om te laten zien of ze de aangeboden varianten al dan niet

[p. 463]

als vreemd woord herkenden, en een aantal algemene vragen over hun Vlaamsgezindheid. Door de gedetailleerde vraagstelling kon de onderzoekster b.v. onderscheid maken tussen objectief purisme (er werd gekozen voor een niet-vreemd woord, ongeacht de motivering) en subjectief purisme (er werd gekozen voor een niet-vreemd woord omdat het als zodanig herkend werd). Het resultaat van dit onderzoek is een zeer geschakeerd beeld van het purisme in Nederlandstalig België, waarvan echter onmogelijk in kort bestek een samenvatting of zelfs maar enkele hoofdpunten gegeven kunnen worden.

Ook wat hierboven gezegd is over de beide andere onderzoeken, is natuurlijk niets anders dan een verregaande simplificatie van wat het boek van Uus Knops te bieden heeft. De auteur heeft haar onderzoeken zeer grondig voorbereid en verantwoord opgezet en ze beschrijft ze uitvoerig en met aandacht voor alle methodische en inhoudelijke details. Ze geeft de lezer rekenschap van iedere stap die ze bij haar onderzoekswerk gezet heeft, en doet ook over de resultaten geen enkele uitspraak zonder die te verantwoorden. Deze uitvoerigheid, de grote hoeveelheid ongetwijfeld onontkoombare vaktermen en een gortdroge stijl maken het boek soms wel wat moeilijk leesbaar. Het is bovendien gedrukt in een akelig klein lettertje.

Maar dit doet natuurlijk niets af aan de waarde van dit proefschrift. Het is uiteraard allereerst een wetenschappelijke publikatie op het gebied van de taalkunde, maar het belang ervan reikt ongetwijfeld zowel boven het louter taalkundige als boven het louter wetenschappelijke uit.

j. de rooij