De Nieuwe Taalgids. Jaargang 76

(1983)– [tijdschrift] Nieuwe Taalgids, De– rechtenstatus

Een poging tot lokalisering van de Middelnederlandse Gheraert van Viane in de internationale Girart de Vienne-traditieGa naar voetnoot*

Irene Spijker

Voor mijn ouders

In de Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz te Berlijn wordt onder de signatuur Ms.germ.fol. 751/2 een tweetal perkamenten bifolia bewaard die tezamen twee Middelnederlandse tekstfragmenten in verzen bevatten.

Het eerste fragment verplaatst ons in een door een koning belegerde stad. In die stad geeft Aymerijn, zoon van Arnout van Beaulant, zijn oom Gheraert de raad, de volgende morgen een uitval te doen; zich in de strijd werpen is z.i. het enige wat de belegerden in deze benarde situatie kunnen doen zonder hun eer te verliezen. Het recht is aan hun kant: Aymerijn is deerlijk mishandeld aan 's konings hof. Gheraert stemt in met de woorden van zijn neef. Hierop neemt Olivier het woord.

In het tweede fragment verschijnt Olivier als bode voor de koning die het beleg voor de stad heeft geslagen. Deze koning blijkt niemand minder dan Karel de Grote te zijn, de stad heet Viane. Beleefd begroet Olivier de vorst en degenen die tot diens gezelschap behoren, onder wie Rolant. Allen reageren met een diep stilzwijgen en werpen de bode woedende blikken toe. Nadat Olivier de heren voor de tweede maal heeft begroet, barst Karel tegen hem los in een stortvloed van dreigementen. De hertog van Bayvier weet zijn heer zover te krijgen dat deze bereid is te luisteren naar wat de bode te zeggen heeft. Olivier wijst de koning erop dat het geen wonder is dat zijn geslacht zich wil wreken: de koningin heeft ‘Arnouts kindere van Beaulande’ grote schande berokkend en, bovenal, wat te denken van het feit dat zij oom Gheraert haar voet heeft doen kussen?Ga naar voetnoot1

Bij elkaar tellen de fragmenten 192 verzen en voor zover bekend, is dit alles wat ons van deze Karelroman rest. Dit valt te betreuren, aangezien de bewaarde verzen doen vermoeden dat ze deel hebben uitgemaakt van een naar zowel vorm als inhoud boeiende tekst. Voor een identificatie van het verhaal echter bevatten de kleine fragmenten voldoende informatie. Het lijdt geen twijfel of Gheraert, die de stad Viane verdedigt tegen Karel, correspondeert met de Franse Girart en de Oudnoorse Geirarđr, die hun Vienne resp. Viana verdedigen tegen Charlemagne resp. Karlamagnús. Bij de niet-Nederlandse middeleeuwse bronnen die ons vertellen over deze parallelfiguren van Gheraert, zullen we te rade moeten gaan, willen we ons een beeld kunnen vormen van

de mogelijke inhoud van de Middelnederlandse Gheraert van Viane-tekst.

Welke zijn die bronnen? De bekendste vertegenwoordiger van de Girart de Vienne-traditie is het Oudfranse chanson de geste Girart de Vienne van Bertrand de Bar-sur-AubeGa naar voetnoot2. Daarnaast vertellen ons in het Oud- of Middelfrans over Girart de Vienne: de Chronique rimée van Philippe Mousket, de tekst-in-verzen in hs. Cheltenham 26.092 van de U.L. te Oregon, de grotendeels in proza geschreven tekst in hs. 3351 van de Bibl. de l'Arsenal te Parijs, de Croniques et conquestes de Charlemaine van David Aubert (proza), de (proza)tekst van hs. Dresden, K.B., O^c81 en de 15e- en 16e-eeuwse Guerin de Montglave-(proza)drukkenGa naar voetnoot3. In de Oudnoorse Karlamagnús Saga tenslotte is een ge-

deelte van de eerste branche gewijd aan Geirarđr van VianaGa naar voetnoot4.

In elk van deze bronnen, die ik van nu af ‘de Girart-bronnen’ zal noemen, kan men het volgende verhaalschema terugvinden: er breekt een oorlog uit tussen Girart en Charlemagne - Olivier, een neef van Girart, gaat als bode naar de vijandelijke legerplaats om te onderhandelen (alleen de beknopte versie van Mousket vermeldt dit niet) - deze missie loopt uit op een afspraak tussen Olivier en Rollant voor een tweegevecht, hetwelk (behalve in de Saga) inderdaad plaatsvindt - de partijen verzoenen zich. Uit de bewaard gebleven Middelnederlandse verzen blijkt niet dat Gheraert van Viane van dit schema afweek.

In de uitwerking van het globale verhaalschema vertonen de Girart-bronnen dusdanige verschillen ten opzichte van elkaar, dat ik zou willen spreken van vijf versies van het Girart-verhaal: de versie van Bertrand de Bar-sur-Aube, die van Mousket, de versie die ik als ‘versie-Cheltenham’ zal aanduiden (hs. Cheltenham, hs. 3351 en de drukken), die van Aubert (en hs. Dresden, dat min of meer een uittreksel van Auberts kroniek geeftGa naar voetnoot5) en die van de Karlamagnús Saga. Omdat het aangeven van de verschillen tussen deze versies het eenvoudigst is door tegen de versie van Bertrand elk van de andere versies af te zetten, èn omdat hetgeen ik hieronder zal uiteenzetten gemakkelijker te volgen is, wanneer men de inhoud van zijn chanson de geste globaal in het hoofd heeft, vat ik nu eerst de inhoud daarvan samen. Daarna noem ik de meest essentiële verschillen die de andere versies ten opzichte van de versie-Bertrand vertonen.

De vier zonen van Garin de Monglane trekken de wereld in om ieder voor zich land of een stad te verwerven. De jongste, Girart, wordt door Charlemagne als schildknaap in dienst genomen. Op een dag ontvangt de koning bericht van het overlijden van de hertog van Bourgondië. De weduwe en haar land belooft hij aan Girart, die hij van schildknaap tot ridder maakt. Nauwelijks echter heeft hij de vrouw verteld dat hij haar wil uithuwelijken aan Girart, of hij wordt zozeer getroffen door haar bekoorlijkheid, dat hij van gedachten verandert en haar te kennen geeft dat hijzelf graag met haar zou willen trouwen. Met dit aanzoek is de weduwe allerminst gelukkig; ze voelt zich meer aangetrokken tot Girart en vraagt deze daarom op de man af haar tot vrouw te nemen. Beledigd door dit initiatief van vrouwelijke zijde, wijst Girart haar af. Ze trouwt nu met Charlemagne, die Girart - aan wiens neus mèt de hertogin Bourgondië voorbijgaat - Vienne schenkt. Wanneer Girart hem als blijk van dank voor dit geschenk de voet wil kussen, steekt de versmade weduwe hem uit wraak de hare toe en zonder zich ervan bewust te zijn dat het Charlemagnes voet niet is (het koninklijk paar ligt in bed), kust hij deze.
De euveldaad van de vrouw komt aan het licht, wanneer zij later zelf Girarts neef Aimeri inlicht. Girart en zijn familieleden eisen dan een zware straf voor de koningin, terwijl Char-

lemagne Girart verwijt in zijn verplichtingen jegens hem tekort te schieten. Een oorlog volgt. Na zeven jaar begeeft Olivier, een andere neef van Girart, zich naar de legerplaats van de vijand om over vrede te onderhandelen. Deze missie resulteert in een afspraak tussen Olivier en Rollant voor een tweegevecht. Nadat dit gevecht geruime tijd heeft geduurd, grijpt God in. Op Zijn bevel sluiten de twee een wapenbroederschap, maar de oorlog duurt voort. Tot een algemene verzoening komt het pas, nadat Charlemagne tijdens een jachtpartij door zijn tegenstanders is verrast. Rollant en Oliviers zuster Aude, tijdens de oorlog op elkaar verliefd geworden, verloven zich.

Wanneer men de vier andere versies inhoudelijk vergelijkt met die van Bertrand, kan men het volgende constateren:

-	De versie-Cheltenham vertelt in grote trekken hetzelfde, maar besteedt aanzienlijk meer aandacht aan de avonturen van Girarts broers en aan de liefde tussen Rollant en Aude. Bovendien bezorgt ze Girart de hulp van de reus Robastre.
-	Bij Mousket, die de oorlog na de slag tussen christenen en heidenen bij Aspremont situeert, is geen sprake van een misplaatste voetkus; Girarts weigering Charlemagne als leenman te dienen is de casus belli.
-	Ook Aubert plaatst de oorlog na de slag bij Aspremont. In die slag strijdt aan Charlemagnes zijde Gerard d'Euffrate (= de Fraite) en met hem identificeert Aubert Girart de VienneGa naar voetnoot6. Nadat de christenen de overwinning hebben behaald, deelt deze Girart mee behalve God niemand als zijn heer te erkennen en dat leidt tot een oorlog tussen hem en Charlemagne. Auberts verhaal over die oorlog nu staat heel dicht bij dat in de versie-Cheltenham, maar alle reminiscenties aan de versmade vrouw en de voetkus ontbreken. Verondersteld wordt dat de kroniekschrijver een bron gebruikte die terugging op dezelfde bewerking van het Girart-verhaal als waarvan de versie-Cheltenham afstamt, een bron waarin de voetkus casus belli was, en dat hij uit die bron de bovenbedoelde reminiscenties niet overnam, omdat in het kroniekgedeelte

	dat voorafging aan het verhaal over de oorlog tussen Girart en Charlemagne, de versmade vrouw noch de voetkus voorkwamGa naar voetnoot7.
-	De Saga vertelt,\ zonder een reden te noemen, dat Geirarđr Karlamagnús en de zijnen gaat tegenwerken. Karlamagnús ontbiedt hem,\ maar Geirarđr weigert te komen, omdat hij Karlamagnús niet als heer over Viana erkent. Dat leidt tot oorlog. De afspraak voor het tweegevecht tussen Rollant en Olivier wordt wel gemaakt, maar door tussenkomst van derden vindt dit gevecht niet plaats.

Welke plaats neemt nu de Middelnederlandse tekst in deze internationale Girart-overlevering in? Het beantwoorden van deze vraag zou niet problematisch zijn, indien we Gheraert van Viane zouden kunnen (moeten) kwalificeren als een vertaling die de tekst in één der Girart-bronnen op de voet volgt. Dat blijkt echter niet het geval te zijn; we kunnen meerdere afwijkingen t.o.v. de bewaarde Girart-bronnen aanwijzen. Moeten we die afwijkingen verklaren door aan te nemen dat de Middelnederlandse dichter zich baseerde op een mondelinge Gheraert-overlevering in de Lage Landen, die het verhaal in de loop der jaren een eigen gestalte had gegeven? Deze mogelijkheid mag niet worden uitgesloten. Niettemin wil ik haar in dit artikel buiten beschouwing laten en uitgaan van een andere, zeer voor de hand liggende mogelijkheid, nl. de mogelijkheid dat de Middelnederlandse dichter het verhaal heeft leren kennen uit Franse bron, zij het dat ik daarvoor in Gheraert van Viane geen onomstotelijke bewijzen kan vinden. De vraag is dan: uit welke Franse bron? Kan deze worden gerekend tot één der vijf hierboven onderscheiden versies en zo ja welke? Laten we bij het zoeken naar een antwoord op die vragen beginnen met te onderzoeken met welke van deze versies Gheraert van Viane de grootste mate van verwantschap vertoont.

Voor het aantonen van een verwantschapsrelatie zijn gemeenschappelijke fouten nodig: gemeenschappelijke afwijkingen van het oorspronkelijke Girart-verhaal. Dit allervroegste verhaal echter is verloren gegaan en naar de inhoud ervan kunnen we slechts gissen. Daarom kunnen we bij het zoeken naar een verwantschapsbetrekking niets anders doen dan een minder trefzekere methode volgen, nl. overeenkomsten opsporen. Dat zullen we hieronder doen.

Tot de meest opvallende verzen van Gheraert van Viane behoren vs. 179-82: ‘dinct het u gedaen goet / dat de coninginne haren voet / cussen dede minen oem / Gheraerde?’ Zij zijn het die onmiddellijk een identificatie van de fragmenten als deeltjes van een Gheraert van Viane mogelijk maken. Te oordelen naar deze verzen speelde in Ghe-

raert de voetkus een rol als casus belli. Hierin komt de Middelnederlandse tekst overeen met de versie-Bertrand en de versie-Cheltenham, de enige versies die dit element kennen. Voor de situering van de Middelnederlandse tekst in de Girart-overlevering is deze constatering van zeer veel belang. Eén van de communes opiniones in het internationale Girart-onderzoek is nl. dat het Bertrand is die de belangrijke rol van de koningin en de voetkus als casus belli in het Girart-verhaal heeft gebracht; de Karlamagnús Saga en Mouskets kroniek bevatten, van elkaar verschillende, representanten van een vroeger stadium van het verhaalGa naar voetnoot8. Hieruit moet men wel de conclusie trekken dat alle bronnen waarin de voetkus voorkomt, direct of indirect teruggaan op Bertrands versie. Het stemma hieronder, dat zo eenvoudig mogelijk is gehouden, visualiseert deze algemeen aanvaarde ideeën omtrent de afhankelijkheidsrelaties tussen de Girart-bronnenGa naar voetnoot9. Met ‘late versies’ duid ik de versies-Cheltenham en -Aubert aan.

Deze communis opinio volgend, kan men Gheraert van Viane in het stemma uitsluitend onder de versie-Bertrand lokaliseren. Daarom is er juist voor de neerlandicus veel aan gelegen haar op haar houdbaarheid te toetsen. Indien ze niet onwankelbaar zou blijken, zouden er voor de plaats die Gheraert in de internationale Girart-overlevering inneemt, mogelijkheden openstaan die nu pertinent afgesloten zijn. G. Kalffs uitspraak dat de Middelnederlandse dichter zich naar het schijnt niet heeft gebaseerd op Bertrands chanson de geste maar op ‘eene veel oudere bewerking’ zou weer serieus in overweging genomen kunnen worden10. Bovendien zou de vroege datering die J. van

Mierlo voor Gheraert voorstaat, er interessanter op wordenGa naar voetnoot11. Laten we daarom eens nagaan op welke argumenten deze gangbare mening berust.

Men wijst op vs. 84-87 van Bertrands chanson de geste, waarin hij zegt dat zijn voorgangers het mooiste van het verhaal, nl. het begin, hebben overgeslagen, doordat ze het niet kendenGa naar voetnoot12. Gewoonlijk interpreteert men deze verzen als een getuigenis van de dichter dat hij dit begin heeft verzonnen. In feite leest men er dan meer in dan er staat. Het belangrijkste en het meest te berde gebrachte argument is, dat Bertrands gedicht inhoudelijk geen tot in de kleinste details onberispelijk geheel vormt: er bestaan discrepanties tussen het middendeel en de restGa naar voetnoot13. Deze discrepanties verklaart men door aan te nemen dat Bertrand het traditionele verhaal (i.e. het middendeel van zijn gedicht, waarin de oorlog lijkt te zijn voortgesproten uit niets anders dan een weigeren van Girart Charlemagne vazallendiensten te bewijzen - vgl. Mouskets kroniek en de Saga) heeft voorzien van een nieuwe, zelfbedachte casus belli (het begin) en een nieuw slot. Noodzakelijk is het echter niet ze op deze wijze te verklaren. Men vergelijke vs. 102-09, waarin de dichter meedeelt het begindeel te hebben gehoord van een pelgrimGa naar voetnoot14. Waarom neemt men vs. 84-87 wèl serieus, maar doet men de mededeling in vs. 102-09 af als een verzinseltje?Ga naar voetnoot15 Zou het niet mogelijk zijn dat de dichter uit Champagne dit begindeel ontleent aan een ouder en/of elders circulerend verhaal? Ook met behulp van deze ontstaanshypothese, volgens welke de voetkus reeds vóór Bertrand in de Girart-traditie voorkwam, kan men de discrepanties verklaren.

Voor deze hypothese vinden we steun bij K. Wais. In een in 1952 gepubliceerd artikel betoogt deze dat reeds het oudste Girart-gedicht vertelde dat Charlemagne trouwde met een aan Girart beloofde vrouw en dat de wraakactie van de koningin geen vinding van Bertrand isGa naar voetnoot16. Wais voert twee argumenten aan. Het eerste is, dat zowel in Girart de

Vienne en Girart de Roussillon (die in feite over dezelfde persoon handelenGa naar voetnoot17) als in de historische werkelijkheid m.b.t. Boso, van wie de literaire Girart trekken heeft aangenomen, sprake is van een vrouw die aan de één is beloofd maar door de ander ten huwelijk wordt genomen. Het tweede is, dat de voetkus historisch gezien niet meer in Bertrands tijd past; het ontbreken ervan in de Saga bewijst niet dat Bertrand hem heeft geïntroduceerd, veeleer dat hij in de Saga is weggelaten, omdat hij als archaïsch werd ervaren of omdat de Skandinaviërs dit feodale gebruik niet aanstondGa naar voetnoot18.

Houdt men rekening met de mogelijkheid dat de voetkus al vóór Bertrand in de Girart-traditie voorkwam, of dat nu sinds het vroegste Girart-verhaal was of niet, dan vervalt de noodzaak zijn dichtwerk aan te merken als terminus post quem voor alle bronnen die dit verhaalelement bevatten en is het theoretisch mogelijk dat Bertrands chanson de geste en andere bronnen met voetkus teruggaan op een gemeenschappelijke bron, een Girart-verhaal met voetkus dat ouder is dan Bertrands gedicht. Uitgedrukt in een stemma:

illustratie

In de top van het stemma is enerzijds de mogelijkheid uitgedrukt dat reeds het oudste Girart-gedicht (k) de voetkus bevatte, anderzijds de mogelijkheid dat de kus in dat gedicht (q) nog niet voorkwam, maar pas in r19.

Zijn er in de bewaarde Girart-bronnen aanwijzingen te vinden voor zo'n gemeenschappelijke bron van de versie-Betrand en de late visies? Wellicht kan een argument daarvoor worden ontleend aan de episode ‘Olivier in Charlemagnes legerplaats’, die in alle

versies voorkomt, behalve in de beknopte van MousketGa naar voetnoot20. In deze episode begeeft Olivier zich na jarenlange strijd als onderhandelaar naar Charlemagnes kamp. Met hem mee gaat Lambert, een vooraanstaand man van de tegenpartij die door Olivier krijgsgevangen is gemaakt en nu zijn vrijheid herkrijgt. Resultaat van deze missie: Rollant en Olivier maken een afspraak voor een tweegevecht. In de Saga slagen Lambert en Namlun erin dit gevecht te voorkomen. In de versie-Bertrand zoekt men in deze episode tevergeefs naar een vermelding van Naimon of naar bezwaren tegen het gevecht. In de late versies pogen Naimon en enkele andere vooraanstaanden - zonder resultaat - Olivier ertoe te bewegen het tweegevecht uit te stellen, opdat er eerst onderhandeld kan worden. Is het niet opmerkelijk dat in zowel de Saga als de late versies Naimon poogt het tweegevecht te verhinderen/uit te stellen, terwijl de versie-Bertrand in deze episode noch van Naimon noch van bezwaren tegen het gevecht melding maakt? Hoe verklaart men dit, als de late versies teruggaan op die versie-Bertrand? Natuurlijk kan er sprake zijn van polygenese van dit verhaalelement; het is mogelijk dat meerdere bewerkers, onafhankelijk van elkaar, bedachten dat de wijze raadsheer wel bezwaar moest maken tegen een gevecht tussen Rollant en Olivier. Ook correspondeert de gang van zaken in de Saga niet exact met die in de late versies. Men zou daarom bovenvermelde feiten onder handhaving van stemma I kunnen verklaren door een beroep te doen op de mogelijkheid van polygenese. Ook zou men de tekst in de late versies kunnen beschouwen als een ‘Mischtext’, gebaseerd op een bron van de versie-Betrand en een bron van de Saga. Wil men zijn toevlucht echter niet nemen tot één van deze mogelijkheden, dan ziet men zich bij het zoeken naar een verklaring voor deze feiten geplaatst voor een groot probleem, wanneer men vasthoudt aan stemma I. Accepteert men daarentegen stemma II, dan kan men ze op eenvoudige wijze verklaren door te stellen dat de late versies en de Saga het verhaalelement van Naimons bemoeienissen met het gevecht uit de traditie overnamen, terwijl Bertrand dit niet deed.

Terug nu naar de Middelnederlandse tekst. Aanvaarden van de communis opinio en derhalve van stemma I, zou ons verplichten deze te plaatsen onder de versie-Bertrand. Indien we daarentegen rekening houden met een bron met voetkus vóór Bertrand en met stemma II, moeten we onderzoeken of Gheraert onder deze versie dient te worden geplaatst dan wel ernaast, afhangende van r of zelfs van k. Laten we eens zien of een vergelijking van de Middelnederlandse tekstfragmenten met de andere bronnen met voetkus ons kan helpen bij het vinden van de juiste plaats. Opgemerkt zij, dat we hierbij ook van Auberts kroniek gebruik kunnen maken. Dit immers is een verkapte bronmet-voetkus; wanneer we alle reminiscenties aan de voetkus terugdenken op de plaatsen waar zij zijn geschrapt, lezen we hierin een verhaal over de oorlog tussen Girart en

Charlemagne dat niet belangrijk afwijkt van dat in de versie-CheltenhamGa naar voetnoot21.

Uit een gedetailleerde vergelijking van de Middelnederlandse tekst met de bronnen van de versie-Bertrand en de late versies blijkt dat hij qua toon en sfeer dichter bij Bertrands versie staat dan bij de andere. Inhoudelijk komt hij nu eens overeen met de versie-Bertrand, dan weer met de late versies.

Twee voorbeelden op inhoudelijk gebied: 1. In het tweede Middelnederlandse tekstfragment (een gedeelte uit de episode ‘Olivier in Charlemagnes legerplaats’) en in de versie-Bertrand is het de koning die als eerste het woord richt tot Olivier. In de late versies spreekt Rollant hem als eerste aan en krijgt Charlemagne - i.t.t. in de versie-Bertrand en Gheraert - in deze hele episode nauwelijks of geen kans iets te zeggen. 2. Aymerijn zegt dat er niet veel voedsel in de stad is. In de late versies heerst hongersnood, maar in de versie-Bertrand beschikt men over een de vijand niet bekende onderaardse gang via welke men Vienne kan verlaten om zich van proviand te voorzienGa naar voetnoot22.

Welke conclusies kan men uit deze observaties trekken voor de plaats van Gheraert van Viane in ‘het’ stemma? Als men kiest voor stemma I, kan men het feit dat de Middelnederlandse tekst deels met de versie-Bertrand, deels met de late versies overeenkomt, verklaren door hem ergens op de ontwikkelingslijn van de versie-Bertrand naar die late versies te situeren. Beschouwt men de in stemma II gevisualiseerde situatie als een reële mogelijkheid, dan kan men het verklaren door niet alleen de versie-Bertrand en de late versies maar ook Gheraert te laten teruggaan op r; in dat geval nam de Middelnederlandse dichter uit zijn bron nu eens dezelfde elementen over als Bertrand, dan weer dezelfde als de auteurs der late versies. Stemmatisch uitgedrukt:

illustratie

Hierboven werd in de episode ‘Olivier in Charlemagnes legerplaats’ in de Girart-versies een argument gevonden voor stemma II. Hoewel de grootste voorzichtigheid geboden is (de Middelnederlandse tekst telt helaas maar zo weinig verzen), lijkt aan dezelfde episode in Gheraert van Viane een argument voor de stemma's II en IIa te kunnen worden ontleend. Evenals in de Saga en de late versies treedt daarin nl. ‘die hertoghe van Bayvier’ verzoenend op: wanneer Karel de bode Olivier de verschrikkelijkste dreigementen naar het hoofd slingert, kalmeert de hertog hem. Weliswaar is deze verzoeningspoging niet dezelfde als die in de Saga en de late versies (daar gaat het om een poging het twee-

gevecht met Rollant te verhinderen resp. uit te stellen) en ook is het begrijpelijk dat, gegeven de situatie dat de woedende koning gekalmeerd moet worden, deze zware taak wordt toevertrouwd aan niemand anders dan de wijze raadsheer, maar een feit is dat Naimon in Bertrands chanson de geste in deze episode niet optreedt, ja zelfs niet wordt genoemd, terwijl hij dat in de Saga, de late versies èn Gheraert van Viane wel doet, en wel steeds als verzoener.

Een element dat Gheraert van Viane, de Saga en de late versies gemeen hebben en dat in Bertrands chanson de geste ontbreekt; een inhoudelijk overeenkomen van Gheraert met nu eens Bertrands gedicht, dan weer de late versies, terwijl toon en sfeer ervan meer lijken op die van Bertrands chanson de geste; een veronderstelde hoge ouderdom van de Middelnederlandse tekst - mogen we deze combinatie van factoren beschouwen als een argument voor de stemma's II en IIa?

Tot nu toe hebben we onze aandacht gericht op overeenkomsten tussen Gheraert van Viane en andere bronnen van de Girart-overlevering. In de Middelnederlandse tekst kan men echter ook elementen aanwijzen die in geen van de andere bronnen van de Girart-traditie voorkomen. Zo zijn daar Aymerijns pleidooi in het eerste tekstfragment en het zwijgmotief in de episode ‘Olivier in Charlemagnes legerplaats’ (vgl. de samenvatting van het tweede tekstfragment)Ga naar voetnoot23. Juist deze elementen die men in geen andere Girart-loot dan Gheraert aantreft, wekken onze belangstelling voor de vraag die ik tot slot aan de orde wil stellen: vertaalde de Middelnederlandse dichter, zonder zich daarbij enige vrijheid te veroorloven, de tekst van een nu verloren Franse bron of vervaardigde hij van de tekst van zijn bron een vrije bewerking? (Zoals gezegd, veronderstel ik, bij gebrek aan tegenbewijzen, dàt er een Franse bron aan Gheraert van Viane ten grondslag ligt.)

Indien hij het eerste deed, kunnen we deze bron in een stemma van de totale Girart-overlevering de plaats toekennen die zoëven voor Gheraert is bepaald. De voor de verloren bron en haar Middelnederlandse vertaling unieke elementen zijn dan op Franse bodem in het verhaal gekomen.

Mogelijk is het, dat de Middelnederlandse dichter letterlijk vertaalde, noodzakelijk allerminst: waarom zouden we alle blijken van creatief omgaan met een voorbeeldtekst moeten toeschrijven aan een Franse dichter? De dichters in de Lage Landen waren toch niet zo weinig inventief dat ze alleen maar nauwkeurig vertaalden?Ga naar voetnoot24 Nooit zullen we met volledige zekerheid kunnen zeggen of een voor Gheraert van Viane uniek element is geïntroduceerd door de Middelnederlandse dichter dan wel door een Franse voorganger. Er is echter één element ten aanzien waarvan ik de kans dat het door de Middelnederlandse dichter in het verhaal is gebracht, groot acht. Dat is het bovengenoemde zwijgmotief. Ditzelfde motief komt men nl. tegen in de scène in Renout van Montal-

baen waarin vier door Karel gezonden boden voor Aymijn verschijnenGa naar voetnoot25. Deze scène komt elders in de Renaut de Montauban-traditie niet voor, behalve in de Duitse representant, die echter op goede gronden wordt beschouwd als een vertaling van een Middelnederlandse Renout. Wel vertoont ze overeenkomsten met een scène uit het Beuve d'Aigremont-gedeelte van Franse Renaut-vertegenwoordigers, maar voor zover ik weet is er geen enkele Franse bron waarin men in de bedoelde scène het zwijgmotief aantreft. De Duitse vertaling buiten beschouwing gelaten, is dus de Middelnederlandse Renout van Montalbaen (voor wat deze scène betreft) evenals de Middelnederlandse Gheraert van Viane de enige vertegenwoordiger van zijn traditie die dit motief kent. Ontleende één van beide Middelnederlandse dichters dit motief aan het werk van de ander of maakten zij onafhankelijk van elkaar gebruik van een motief dat deel uitmaakte van die enorme schat aan motieven, epische formules en structuren die zich in het brein van zovele vertellers in de Lage Landen moet hebben bevonden?Ga naar voetnoot26 Was dit motief in deze streken misschien erg geliefd in de dagen waarin Gheraert van Viane en Renout van Montalbaen in de vorm waarin wij ze nu kennen, ontstonden? Boeiende vragen, waarop (nog?) geen antwoord kan worden gegeven. In ieder geval lijkt me het bestaan van twee Middelnederlandse teksten die beide als enige vertegenwoordiger van hun traditie het zwijgmotief kennen, te pleiten voor de gedachte dat het de Middelnederlandse dichter is geweest, en niet een Franse collega, die hier zijn voorbeeldtekst vrij heeft bewerkt.

Indien we de introductie van dit motief in de Girart-traditie aan de Gheraert-dichter durven toeschrijven en ons realiseren welk een knap gebruik hij ervan heeft gemaakt, is het verleidelijk ook Aymerijns pleidooi op zijn naam te stellen, evenals andere elementen die uitsluitend in de Middelnederlandse tekst voorkomen. Het is niet onmogelijk dat we in deze fragmenten een zeer creatieve Middelnederlandse dichter ontmoeten - te bewijzen valt het helaas niet.

Hoeveel vragen m.b.t. het stemma en de eigen inbreng van de Middelnederlandse dichter ook onbeantwoord moeten blijven, vast staat dat we in Gheraert van Viane een weergave van het Girart de Vienne-verhaal bezitten die in geen enkele andere bron is overgeleverd en reeds daarom internationale aandacht verdient.

Nieuwegein, 25 februari 1982

voetnoot*: Op deze plaats wil ik Dr. H. van Dijk en Prof. Dr. W.P. Gerritsen hartelijk danken voor de stimulerende gesprekken die ik met hen heb gevoerd en voor hun kritiek op eerdere versies van dit artikel.

voetnoot1: De tekst is uitgegeven door W. Bilderdijk in zijn Taal- en dichtkundige verscheidenheden (Dl. 4. Rotterdam, 1823, p. 121-46) en door G. Kalff in de Middelnederlandsche epische fragmenten (Groningen, 1886, p. 153-58). Te gelegener tijd hoop ik een nieuwe editie te bezorgen, waarin ik ook zal ingaan op aspecten van tekst en handschrift die hier buiten beschouwing moeten blijven. In dit artikel citeer ik naar mijn kritisch afschrift.

voetnoot2: Het is overgeleverd in vijf handschriften en twee groepjes fragmenten, te weten hs.B: Londen, B.M., Royal 20 D XI; G: Londen, B.M., Royal 20 B XIX; H: Londen, B.M., Harleyan 1321; D: Parijs, B.N., français 1448; S: Parijs, B.N., français 1374; fragmenten U: Saint Andrews, U.L., M.S. PQ 1463. G78; fragmenten V: Vesoul, Bibl. Municipale. Hs. B dateert uit de 14e, de andere bronnen dateren uit de 13e eeuw. Siglen, signaturen en dateringen ontleen ik aan de meest recente editie: Bertrand de Bar-sur-Aube, Girart de Vienne. Publié par W. van Emden. Paris, 1977. Naar deze editie, waarvoor G als basishandschrift heeft gediend, citeer ik. Hierna duid ik haar aan met ‘ed.-Van Emden’. Eerdere edities van dit chanson de geste in: Der Roman von Fierabras. Provenzalisch. Hrsgeg. von I. Bekker. Berlin, 1829, p.XII-LIII (4060 verzen van hs.D, corresponderend met ed.-Van Emden, vs.2593-2612 en 2699-6934); Le roman de Girard de Viane par Bertrand de Bar-sur-Aube. [Publ. par P. Tarbé.] Reims, 1850 (hs.D); Girart de Vienne; chanson de geste. Edited according to MS BXIX (Royal) of the British Museum by F.G. Yeandle. New York, 1930 (hs.G); P. Meyer, ‘Fragments de manuscrits français. III. Fragments de Girart de Vienne’. In: Romania 34 (1905), p.444-55 (fragmenten V). In zijn editie geeft Van Emden op p.LXIII een tweetakkig stemma voor de bronnen B, G, H, D en S. Volgens P. Meyer, o.c., p.454, behoren de kleine fragmenten V tot de tak die Van Emden b noemt en lijken ze het meest aan te sluiten bij G. Over de verhouding van U (zo'n 113, voor een deel geschonden, verzen) tot de andere bronnen heb ik geen literatuur gevonden. Ook deze bron lijkt me dichter te staan bij de bronnen van tak b dan bij die van tak a.

voetnoot3: Mouskets kroniek is overgeleverd in het 13e-eeuwse hs. Parijs, B.N., ancien fonds 4963, F.1-206. Editie: Chronique rimée de Philippe Mouskes. Publiée par le baron de Reiffenberg. Bruxelles, 1836-1838. 2 dln. Het verhaal over Girarts opstand in dl.1, vs. 4501-47. In hs. Cheltenham (ca. 1490) is het Girart-verhaal te vinden op F. 1R-84R, uitgegeven t/m F.83V,33 in: La geste de Monglane. 1: Hernaut de Beaulande; II: Renier de Gennes; III: Girart de Vienne. Edited from the Cheltenham manuscript by D.M. Dougherty and E.B. Barnes with the collaboration of C.B. Cohen. Eugene, 1966 (naar deze editie verwijs ik met ‘ed.-Dougherty’); het gedeelte na F. 83V,33 vindt men aan het begin van de editie van Galïens li restorés; Schlusstheil des Cheltenhamer Guerin de Monglane. [...] veröffentlicht von E. Stengel. Marburg, 1890. In het 15e-eeuwse hs. 3351 vindt men het verhaal (na een inleiding) op F.3V-178V. Auberts kroniek is bewaard in hs. Brussel, K.B., Bibl. de Bourgogne, 9066-68 (het laatste deel gedateerd 1458), uitgegeven als: Croniques et conquestes de Charlemaine. Publ. par R. Guiette. Bruxelles, 1940-1951. 2 dln. in 3 bdn. Het verhaal over Girart ná de slag bij Aspremont (vgl. hierna, p. 44) staat op F.356V-451V van band 1. Ik citeer naar de ed.-Guiette en verwijs m.b.v. de oude - in de editie romeinse - foliëring. De inhoud van hs. Dresden, dat dateert uit de 15e eeuw, is een Histoire de Charlemagne. Het verhaal over Girart de Vienne ná de slag bij Aspremont staat blijkens G. Lichtenstein, Vergleichende Untersuchung über die jüngeren Bearbeitungen der Chanson de Girart de Viane (Hrsgeg. von E. Stengel. Marburg, 1899) op F.107R-135V. Guerin-drukken zijn verschenen bij Michel Lenoir (1518), Jehan Trepperel (voor 1511), Nicolas Chrestien, Alain Lotrian en Jehan Bonfons.

voetnoot4: Het is overgeleverd in vier handschriften, die deel uitmaken van de Arnamagnaeanske Håndskriftsamling te Kopenhagen. A (AM, 180 c, fol.) dateert uit de 14e, a (AM, 180 a, fol.) uit de 15e eeuw. B (AM, 180 d, fol.) en b (AM, 531 qu.) dateren uit eind 17e eeuw, maar bieden afschriften van de tekst uit veel oudere handschriften. Het Geirarđr-verhaal beslaat de paragrafen 34-35 en 38-43 in de Franse Saga-vertaling van P. Aebischer (Textes norrois et littérature française du moyen âge. Dl. 2. La première branche de la Karlamagnús saga. Genève, 1972) en de Engelse van C.B. Hieatt (Karlamagnús saga; the saga of Charlemagne and his heroes. Dl. 1. Toronto, 1975).

voetnoot5: Dit neem ik aan op gezag van Lichtenstein, Vergleichende Untersuchung, p.42.

voetnoot6: Vgl. F.246R: ‘Et entre les autres auoit vng prince nomme Guerart d'Euffrate, autrement de Vienne’. Volgens ed.-Van Emden, p.XXII identificeert ook Mousket Girart de Vienne met Girart de Fraite. Van een expliciete identificatie echter is geen sprake: de Girart van Vienne tegen wie Charlemagne oprukt, wordt niet ‘de Fraite’ of ‘d'Euffrate’ genoemd. Ook kan ik niets ontdekken waaruit blijkt dat hij dezelfde is als ‘le viel Girart’ (vs. 4464) die Charlemagne bij Aspremont terzijde staat in diens strijd tegen de heidenkoning Agoulant, of dat deze ‘viel Girart’ dezelfde persoon is als de trotse Gerard d'Euffrate uit Auberts kroniek. In hs. Cheltenham en hs. 3351 komt de oorlog tegen Agoulant terloops ter sprake (resp. ed.-Dougherty, p.127, vs.167-70 en F.72R). Hij vindt plaats niet lang voordat de koningin Aimeri over de voetkus vertelt. Hs. Cheltenham vermeldt de deelname van Aimeri aan de strijd, hs. 3351 die van Aimeri èn Girart.

voetnoot7: K. Hartmann onderzocht de relaties tussen de bronnen van de versie-Cheltenham voor wat betreft de ‘Eingangsepisoden’, d.w.z. dat deel van het verhaal dat voornamelijk over de avonturen van Girarts broers handelt (Ueber die Eingangsepisoden der Cheltenhamer Version des Girart de Viane. Marburg, 1889. Diss. Marburg), G. Lichtenstein de relaties tussen deze bronnen en die van de versie-Aubert in het overige deel van het verhaal (Vergleichende Untersuchung). Hun conclusies zou men stemmatisch als volgt kunnen weergeven:

voetnoot8: Vgl. bijvoorbeeld ed.-Van Emden, hfdst.II.

voetnoot9: q staat voor de verloren Girart de Vienne waarop, naar men veronderstelt, Mousket, Bertrand en de Saga zich hebben gebaseerd. Misschien bestonden er van deze primitieve versie twee varianten, gezien de verschillen tussen de versie van Mousket en die van de Saga. Ook is het mogelijk dat we in de Saga een vrije bewerking van de primitieve versie lezen of dat Mousket een ‘Mischtext’ biedt: hij zou elementen uit de primitieve versie hebben kunnen vermengen met elementen uit de versie-Bertrand. Vgl. ed.-Van Emden, p. XXII.

voetnoot10: Zie dl.1 van zijn Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde (Groningen, 1906), p.93-94.

voetnoot11: In De letterkunde van de Middeleeuwen (2de herz. en verm. dr. Dl.1. 's-Hertogenbosch etc., 1949 = Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Onder red. van F. Baur, W.J.M.A. Asselbergs, J. van Mierlo e.a. Dl.1) spreekt hij op p. 121 over ‘het einde der XIIe of het begin der XIIIe eeuw’; op p.127 wil hij Gheraert ‘tot de XIIe eeuw opschuiven’. Bertrands chanson de geste wordt door Van Emden omstreeks 1180 gedateerd; vgl. zijn editie, hfdst. III en zijn ‘Rolandiana et Oliveriana; faits et hypothèses’, in: Romania 92 (1971), p.507-31. Vóór hem dateerde men het gewoonlijk later. Vgl. H. Suchier, die het tussen 1190 en 1224 geschreven acht: ‘Recherches sur les chansons de Guillaume d'Orange’, in: Romania 32 (1903), p. 353-83.

voetnoot12: ‘mes del meillor vos ont mis en obli / cil chanteor qui vos en ont servi, / car il ne sevent l'estoire que ge di: / la començaille dont la chançon oisi’. Van Emden wijst op deze verzen in zijn editie, p.XX.

voetnoot13: Vgl. bijvoorbeeld ed.-Van Emden, hfdst.II.

voetnoot14: ‘A un jeudi, qant del mostier issi, / ot encontré .i. gaillart pelerin, / qui ot seint Jasque aoré et servi, / et par seint Pere de Rome reverti. / Cil li conta ce que il sot de fi, / les avantures c'au reperier oï, / et les granz poines que dant Girart sofri / einz qu'il eüst Vïenne.’ (Het subject van de eerste zin is ‘Bertrans’.)

voetnoot15: Vgl. M. de Riquer, Les chansons de geste françaises (2e éd. Traduction française par I. Cluzel. Paris, 1968), p.162: ‘celui-ci feint que l'histoire lui a été racontée par un pèlerin’ (cursivering van mij).

voetnoot16: ‘Zum Verhältnis von Geschichte und Dichtung in den drei Girart-Epen (Vienne, Fraite, Roussillon)’. In: Festgabe Ernst Gamillscheg zu seinem fünfundsechzigsten Geburtstag am 28. Oktober 1952 von Freunden und Schülern überreicht. Tübingen, 1952, p.194-213.

voetnoot17: Vgl. vooral R. Louis, Girart, comte de Vienne, dans les chansons de geste: Girart de Vienne, Girart de Fraite, Girart de Roussillon. Auxerre, 1947. 2 dln. Diss. Parijs.

voetnoot18: Op de voetkus hoop ik later terug te komen. Uit een voorlopig onderzoek is mij gebleken dat het kussen van de voet geen specifiek feodaal gebruik is en dat het in de literatuur ook ná Bertrand nog plaatsvindt, zowel in feodale als niet-feodale context. De vraag of het in de werkelijkheid van omstreeks 1200 zozeer uit de tijd was dat Bertrand de voetkus onmogelijk in het verhaal heeft kunnen introduceren, zal pas na een zeer grondig onderzoek kunnen worden beantwoord. Overigens zou een dichter van een ‘historisch’ verhaal heel wel bewust gebruik kunnen maken van een archaïsch element.

voetnoot19: Indien men niet zou geloven in een gemeenschappelijke bron voor de versie-Bertrand en de late versies maar wel stelling zou nemen tegen de idee dat Bertrand de ‘vinder der voetkus’ is, zou de structuur van het stemma dezelfde zijn als die van stemma I; alleen zou q (zonder voetkus) moeten worden vervangen door k (met voetkus) of zou tussen q en de versie-Bertrand een k geplaatst moeten worden.

voetnoot20: Deze episode vindt men in de in nt.4 genoemde vertalingen van de Karlamagnús Saga in par.41; ed.-Van Emden, laisse CVIII-CXIX; ed.-Dougherty, p.182-84, laisse XCIII-XCVII; hs. 3351, F.137R-140V; Aubert, F.418R-422R. In Lichtensteins Vergleichende Untersuchung (waarin men een samenvatting aantreft van een deel - vgl. nt.7 - van de tekst van hs. Cheltenham, voorzien van verwijzingen naar de corresponderende episoden in de andere bronnen der late versies en van vermeldingen van inhoudelijke afwijkingen die deze bronnen vertonen t.o.v. hs. Cheltenham) beslaat ze de paragrafen 44-45, die volgens de aantekening corresponderen met de drukken, F.64R-V en hs. Dresden, F.124V-126R.

voetnoot21: Behalve Auberts kroniek (ed.-Guiette) heb ik in het vergelijkend onderzoek betrokken: alle redacties van de versie-Bertrand (ed.-Van Emden), hs. Cheltenham (ed.-Dougherty), hs. 3351 (microfilm) en de aantekeningen in Lichtensteins Vergleichende Untersuchung betreffende inhoudelijke verschillen tussen de bronnen der late versies.

voetnoot22: Vgl. bijvoorbeeld ed.-Dougherty, p.180, vs.2172-76 met ed.-Van Emden, vs.6496-6526.

voetnoot23: Ook in de late versies zwijgt Charlemagne, maar dit is een zwijgen van geheel andere aard: hij zwijgt niet uit woede, maar krijgt geen kans iets te zeggen, doordat Rollant onmiddellijk het woord neemt.

voetnoot24: Vgl. W.P. Gerritsen, ‘Les relations littéraires entre la France et les Pays-Bas au Moyen Age; quelques observations sur la technique des traducteurs’. In: Actes du septième congrès national [de la] Société Française de Littérature Comparée, Poitiers 27-29 mai 1965. Paris, 1967, p.28-46.

voetnoot25: Zie Renout van Montalbaen; de Middelnederlandsche fragmenten en het Middelnederduitsche fragment. Uitgeg. en toegel. Dl.1. Inl. en teksten. Door P.J.J. Diermanse. Leiden, 1939. Diss. Leiden, vs.36-152.

voetnoot26: Indien in Gheraert van Viane Karel in bed lag toen Gheraert hem de voet wilde kussen - zoals het geval is in Bertrands chanson de geste -, bestaat er een tweede merkwaardige overeenkomst tussen de Middelnederlandse Renout en de Middelnederlandse Gheraert. In Renout deelt Karels zoon Lodewijc na zijn kroning geschenken uit. Aymijns zonen slaat hij over. Dit vertelt Aymijn aan Karel, die al in bed ligt. Even later verschijnen Renout en zijn broers aan 's keizers bed. Ze ontvangen rijke gaven en kussen Karels voet. Deze passage is bewaard in het eerste van de fragmenten 's-Gravenhage, K.B., hs. 133 L 11, die zijn uitgegeven door A.M. Duinhoven: ‘De Haagse fragmenten van de Renout van Montalbaen’. In: De nieuwe taalgids 66 (1973), p.177-201; de kus in vs.118. Gheraert en Renout vertonen overigens op nog meer punten gelijkenis.

Vorige Volgende

Een poging tot lokalisering van de Middelnederlandse Gheraert van Viane in de internationale Girart de Vienne-traditieGa naar voetnoot*

Irene Spijker

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs