De Nieuwe Taalgids. Jaargang 75

[p. 343]

Hoe onjuist is een moderne betekenis van het woord ‘klinisch’?

In NTg 74, 1981, 406-407 bespreekt P.J. Vinken het gebruik van ‘klinisch’ ‘in de betekenis van: koel, koud, kil, onemotioneel, cerebraal, verstandelijk, droog, rationeel, bloedeloos, zakelijk, logisch, amoreel, onromantisch, analytisch’. Hij geeft enige voorbeelden van dit gebruik, waaronder een Engels citaat van 1980. Dan schrijft hij, dat het woord in medische kringen uitsluitend in de betekenis van ‘op de of een kliniek betrekking hebbend, daar plaats vindend, daarvoor bestemd enz.’ wordt gebruikt, een omschrijving die hij ontleent aan WNT 7 van 1935. ‘Klinisch is het tegendeel van niet-klinisch, d.i. alles wat buiten een ziekenhuis is of gebeurt. Klinisch staat ook tegenover poliklinisch’. ‘Het gebruik van het woord klinisch in de betekenis die het in de hierboven gegeven citaten heeft, berust kennelijk op een misverstand. Immers in de besloten gemeenschap van een zaal of een afdeling van een kliniek bestaat over het algemeen een nauwe en medelevende relatie tussen de mensen die er verblijven of tussen de patienten en hun familieleden en vrienden, relaties die vaak verder gaan dan de band die zij buiten het ziekenhuis met collega's of kennissen onderhouden. De patienten die in een ziekenhuis verblijven hebben bovendien een persoonlijker en emotioneler contact met artsen en verpleegkundigen dan de niet-klinische (poliklinische) patienten’, aldus Vinken. In plaats van het onterecht gebruik van het woord klinisch zou men beter het woord chirurgisch kunnen gebruiken, meent hij. ‘Het gebruik van het woord klinisch in de onjuiste, “paradoxale” betekenis is echter al zo wijd verbreid, dat gevreesd moet worden dat prescriptieve actie geen effect meer zal hebben en dat correctie dus niet meer mogelijk zal zijn’.

Ik wil graag de door Vinken verstrekte taalkundige feiten wat aanvullen, maar distantieer mij van zijn emoties en waardeoordelen. Zijn Engelse citaat heeft kennelijk geen lichtje bij hem doen branden. Dat het Engels de door hem afgekeurde betekenisontwikkeling van het Nederlands nagevolgd zou hebben, lijkt mij niet waarschijnlijk. Dus resten er twee andere mogelijkheden, waarvan de eerste is, dat het Nederlands hier onder invloed staat van het Engels-Amerikaans - en dat is niet zo uitzonderlijk sinds WO II. De tweede mogelijkheid kan een parallelle betekenisontwikkeling in beide talen zijn. Lectuur van Engels-Amerikaans taalgebruik en raadpleging van moderne woordeboeken vormen voor de oplossing van dit probleem de aangewezen hulpmiddelen.

Toen de aflevering van NTg met het artikel van Vinken om lezing vroeg, moest ik de lectuur van een historische studie van de Amerikaan James P. O'Donnell, The Bunker, van 1978, daarvoor onderbreken. Bij verdere lezing van The Bunker stuitte ik op het verslag van een arts, professor Schenck, die door Hitler, vijftien uur voor Hitlers dood, was ontboden. Schenck ontmoet Hitler dan voor de eerste keer; hij is, als simpele kolonel en groot vereerder van Hitler, diep onder de indruk van het ogenblik en springt in de houding: he was still Fuehrer, chancellor and Supreme Commander-in-Chief of the Armed Forces. My whole body seemed to freeze, zegt hij later tegen O'Donnell. Deze gaat dan als volgt verder: ‘Soon, however, Professor Schenck was looking at Hitler with a doctor's clinical eye. He knew he was gazing at the end - le néant. He was a bit shaken himself, since he had never seen his Fuehrer before, except from an admiring distance. Schenck was standing within three feet of Hitler. The pathetic man he saw bore little resemblance to the old, mesmerizing idol of the masses so familiar to millions.’ Dan volgt in bewoordingen van Schenck een zakelijke persoonsbeschrijving van het wrak dat Hitler dan is. Daarop schrijft O'Donnell: ‘Professor Schenck's description is not only graphic; it is also precisely clinical and is leading up to a diagnosis. Professor Schenck is here describing Adolf Hitler less than fifteen hours before his death’ (The Bunker, Bantam edition, December 1979, 162 vlg.).

Na deze korte ontmoeting met Hitler ziet Schenck Eva Braun en enige anderen van Hitlers intimi. Hij beschrijft hoe Eva zich gedraagt, al pratende en drinkende. ‘What she looked like, today I only dimly recall. But what I do remember vividly is thath she did not seem to share one bit in the general demoralization that had overcome almost everyone else and was now seeping into

[p. 344]

the bunker from every corner. My impression was that she was fighting back hysteria, and this exaltation was, in a clinical sense, a prolonged manic phase. I just don't know enough about her case history to go into such matters as sublimated death wish, but she was not the sweet, simple woman she seemed to be. She was deeply neurotic. And she did not strike me as particularly intelligent. She was banal’ (o.c. 166).

Een andere medicus, professor Haase, heeft, aldus O'Donnel, Hitler nauwkeurig ingelicht over de wijze, waarop de Führer zelfmoord kon plegen. Om te demonstreren, dat het hiervoor bestemde gif terstond werkt, heeft Haase Hitlers hond het gif gegeven. Op de dag van de zelfmoord vraagt Hitler weer nauwkeurig aan Haase naar de door hem aanbevolen methode. ‘If Hitler followed Haase's clinical instructions to the letter - and all later circumstantial evidence indicates that he most certainly did - then what follows is a fair reconstruction of what probably happened’ (o.c. 234).

Hier dus geen spoor van de door Vinken geschilderde idyllische, door hem niet uit het taalgebruik gedemonstreerde verhouding tussen arts in een kliniek, verpleegkundigen, bedpatienten, medezieken en familieleden. Maar wel de schildering van enige situaties, waarop de derde betekenis van clinical in Longman, Dictionary of contemporary English, Harlow and London, 1978, volkomen van toepassing is: cold; appearing more interested in the scientific than the personal details of a case (case! z. het derde citaat uit The Bunker, Dr.): He seemed to have a rather clinical way of looking at the break-up of his own marriage, and would describe it as ‘a very interesting state of affairs’. O'Donnell gebruikt clinical dus niet in een (uitsluitend) Amerikaanse betekenis, blijkens dit citaat.

Webster's New twentieth century dictionary of the english language², Cleveland and New York, 1970, kent deze betekenis al: 4. purely scientific; dispassionately curious; as, she regarded his death with clinical detachment.

In de Engelse Chambers twentieth century dictionary, Edited by A M Macdonald OBE BA (Oxon), W and R Chambers Ltd, Edinburgh, 1972, staat kort en bondig: clinical, hospital-like: concerned with, based on, observation: strictly objective.

The illustrated heritage dictionary and information book, Houghton Mifflin Company, Boston enz. 1977, geeft als derde betekenis voor clinical: Analytical; highly objective; rigorously scientific: clinical details.

Een wolk van getuigen, dat de betekenis in kwestie in het Engels van de Verenigde Staten en van Engeland als normaal wordt beschouwd. Over de ouderdom van deze betekenis verstrekt A Supplement to the Oxford english dictionary I, Oxford, 1972, inlichtingen door als toevoeging bij het oude artikel ‘clinical’ op te nemen: Add: 3. Coldly detached and dispassionate, like a medical report or examination; diagnostic or therapeutic, like medical investigation or treatment; treating a subject-matter as if it were a case of disease, esp. with close attention to detail; serving as part of a case-study. Dan volgen voorbeeldcitaten uit de jaren 1928, 1934, 1937, 1944, 1947, 1953, 1957, 1958. Daarna volgt sub b. een tweede definitie: Bare and functional, like a hospital, met het volgende voorbeeld uit 1932: - her almost clinical bathroom; en als tweede voorbeeld: Would the interior look clinical, - would the architecture and ornamentation strike a chill to the heart? Deze twee zo juist geciteerde voorbeelden sluiten geheel aan bij het gebruik in het volgende Nederlandse citaat in mijn materiaal: ‘Pardon, dit soort gezeur krijg je nou van 'n nacht niet slapen en aan het begin daarvan je in de tropen bevinden en aan het einde in het klinische, volmaakt kunstmatige decor van een vlieghaven in Zwitserland’. De case history uit de beschrijving van Schenck vinden wij terug in de case-study van de definitie van het Supplement, welke definitie zelf geformuleerd schijnt op grond van die beschrijving!

Vinken citeert o.a. uit NRC-Handelsblad van 4 juli 1980 de volgende zin: ‘Een nog zo weinig onderzocht verschijnsel kan men het beste analytisch en als het ware klinisch benaderen, onaangedaan door emoties en moraal’. Hij merkt daarbij op, dat de schrijver door het gebruikt van ‘als

[p. 345]

het ware’ zich er van bewust is, dat hij het woord klinisch in overdrachtelijke zin gebruikt. Wij kunnen jammer genoeg niet uitmaken, of die schrijver al dan niet is beïnvloed door wat hij elders heeft gehoord of gelezen met betrekking tot dit woordgebruik. Door de volgende overeenkomstige wending van Martin du Gard te citeren, los ik dit probleem niet op: ‘cliniquement: En procédant à des observations cliniques: Je m'observe cliniquement comme s'il s'agissait d'un de mes malades; depuis le premier jour, je prends des notes quotidiennes’ (Grand Larousse de la langue française en six volumes, II, 1972).

De klinische bathroom, het klinische interieur en het klinische decor van een vlieghaven kunnen nog worden aangevuld met het voorbeeld dat de Grote Oosthoek, 11, 1978 geeft van figuurlijk gebruik van klinisch: ‘dat huis is erg klinisch ingericht, koel, kil, zakelijk’. De hier gebruikte betekenisomschrijvingen vindt men alle drie bij Vinken zelf.

Hoe het ook zij, Vinken heeft de aandacht gevestigd op een betekenisontwikkeling, waarvan wij het proces in onze tijd en in verschillende talen, al of niet gelijktijdig, al of niet uitgestraald uit één taalgebied, kunnen waarnemen.

Er lijkt mij weinig perspectief voor een persoon, een orgaan, een instantie, die een ‘prescriptieve actie’ zou moeten gaan voeren tegen een in Amerika, in Engeland, in Frankrijk en in Nederland gevestigd taalgebruik van een volstrekt doorzichtige en normale betekenisontwikkeling die, voor zover is vastgesteld, al meer dan een halve eeuw gangbaar is. Overigens, in de zevenentwintigste druk van Koenen, 1974, staat als derde betekenis van klinisch: ‘volkomen omschreven of te omschrijven; juist als in een kliniek of laboratorium: klinische omstandigheden’.

Oktober 1981

j.b. drewes

Naschrift

Hier volgen nog enige voorbeelden van het kennelijk frequente gebruik van ‘klinisch’. Twee uit het reeds genoemde boek, één uit Ten Bruggencate, Gerritsen, Osselton Engels-Nederlands Woordenboek¹⁸, 1974, één van de Duitse televisie, vier uit dagbladen van november 1981 en januari 1982. ‘How does a mother go about killing her six children? Magda Goebbels was not insane in the legal or clinical sense of the word, but she was Hitler-crazed - a madness of a different order’ (261). En nog eens, bij de beschrijving van één van de Russinnen, die als eersten de verlaten bunker bezochten en daar op de achtergebleven technicus stuitten: ‘He (die technicus) described her as 'a bit buxom, flaxen blond, with high Slavic cheekbones and round, open face. A very impressive woman. She spoke softly, with a tone of quiet authority. The Frau Doktor type, a bit clinical. Well, her next question was very much to the point. “Where is Adolf Hitler”?’ Eugen Gerstenmaier, Duitse televisie, 8 november 1981, over Goebbels: ‘Im klinischen Sinn war er (Goebbels) völlig normal’ (in tegenstelling tot Hitler). Martin Ruyter, Volkskrant, 10 november 1981: ‘Freud had uiteraard een ver gaande klinische aandacht voor zijn patiënten, maar hij zorgde ook voor ze’. Het gebruik van ‘maar’ wijst erop, dat die zorg voor hem een plus vormt op de normale, puur zakelijke klinische aandacht. Clemens Graafsma komt in een massage-instituut (d.w.z. bordeel) in een vertrek met liggelegenheid die ‘weg heeft van een kruising tussen een operatietafel en een slachtbank. Het beeld past uitstekend bij (z)ijn stemming. Sfeer en behandeling zijn uiterst klinisch. Eerst grondig de handen wassen’ (Volkskrant, 13 januari 1982). Wim Wennekes beschrijft, dat dames een bruin dessin acepteren, ‘helemaal wit wordt vooralsnog te klinisch gevonden’ (NRCH, 20 januari 1982). Ph.M. Bosscher vindt dat in de nieuwe levensbe-

[p. 346]

schrijving van de Engelse admiraal Beatty de auteur debuitenechtelijke relaties van B. behandelt ‘met een maximum aan soberheid en een minimum aan pathos; “klinisch” is misschien wel de beste uitdrukking’ (NRCH, 23 januari 1982).

In Ten Bruggencate stond in 1974 al: ‘clinical klinisch; strikt objectief (zakelijk)’.

23 januari 1982