De Nieuwe Taalgids. Jaargang 75

[p. 130]

De ‘Franse úu’

L.E. Wirth-van wijk

In zijn Spreeckonst, in het XI. Hooftstuc van het Tweede Boec, getiteld ‘Van de Vrijje Lip-letteren’, bespreekt Petrus Montanus in de I. Verhandeling der uuwens' verschillende korte en lange uu-klanken. Tot de úuwenw horen de ‘Franse úu’, een [ü] of [y]-achtige klank; de ‘Hoogduitse úu’, een [u]-klank en dan nog een donkere, [∂]-achtige [ü]-klank. Alle worden met u of uu gespeld, alleen voor de Hoogduitse úu komt ook wel de spelling ou voor.

Op de ‘Franse úu’ wilde ik in dit artikel wat nader ingaan. Maar om de betogen van Montanus goed te kunnen volgen, moet men zich wel eerst vertrouwd maken met zijn fonetische termen en verder vooral onze moderne fonetische indelingen voorlopig maar vergeten. Ik ga nu eerst Montanus' beschrijving van de Franse úu citeren en vervolgens in een aantal toelichtingen een uiteenzetting geven van de hierin gebruikte termen. Veel van wat ik in deze toelichtingen zeg, is ook op verschillende plaatsen te vinden in het boek van A. Verschuur. Om echter mijn betoog niet te omvangrijk en verbrokkeld te maken, heb ik geen verwijzingen naar Verschuur aangegeven. Ik geef dus in het volgende mijn eigen interpretatie van Montanus' woorden.

De ‘Franse úu’ wordt op p. 71 van de Spreeckonst aldus beschreven: Een Platte úu is een platte vryklinkende Lipletter.

Het geluit datmen úu Gallicum (de Franse úu) noemt, is of een Letter hier onder hoorende, alsset naemelijc cort of enkel gebruict wort: of bestaet in deeze, alsset te weeten lang of dubbel luit. Soo ooc de Ypsilon der Grieken, alsse daerenboven by geen Laegboomige Snapklinker gevoecht en is. Zulx dat de úu Gallicum ende Ypsilon, dicwils met onse platte úu overeencomt.

De Platte úu is tweederlei: 1. Snappende, 2. Staech.

De Platte Snap-uu is een platte vrysnappende Lipklinker.

Als de u in hut/luttel/turf/ plat uitgesprooken: en als de eerste Grondletter in uuwe/ ruuwaert/ ooc plat voortgebracht. De Kibbuts der Hebreen, cort luidende, is meede van deezen aert.

De Platte Snap-uu wort gemaect met een Hort des Aesems, gevormt van een platte vryklinkende Lipvorm. Tot zover het citaat uit de Spreeckonst.

Toelichting 1. Een platte letter wordt volgens de Spreeckonst p. 21/22 gearticuleerd met de tong over de gehele lengte in de mond uitgestrekt - dus niet op de bodem liggend -, terwijl de tong op verschillende plaatsen iets opgeheven kan worden naar het gehemelte: de plaats van articulatie. Montanus vergelijkt de vorm van de tong met die van een brug: de tongwortel vormt aan de achterkant een laag punt, in het midden kan de tong op verschillende plaatsen geheven zijn, terwijl de tongpunt iets naar beneden hangt. Als voorbeeld van deze articulatie noemt hij: aa, ae, ee, ie ij en de platte úu. De platte articulatie heeft geen lipronding.

Toelichting 2. Een vrijklinkende letter is de volledige betiteling van een klinker, zie b.v. de tabel op p. 91 in de Spreeckonst, waar de letteren verdeeld worden in Vocales (Vryklinkende) en Niet-vryklinkende. De benaming wordt ook wel eens afgekort tot

[p. 131]

vrijklinker. De benaming kan licht tot verwarring leiden, omdat Montanus ook de term ‘vrye letter’ gebruikt, b.v. in de titel van het hoofdstuk over de vrije lipletteren. Bij de uitspraak van een (vrij)klinker wordt de ademstroom in de mond niet belemmerd; een vrije letter echter kan wèl enige belemmering ondervinden. Zo horen tot de vrije letteren niet alleen de klinkers, maar ook de schuringsgeluiden.

Toelichting 3. De úu, v, f horen tot de vrije lipletteren, omdat de nauwste plaats van articulatie tussen beide lippen ligt, Montanus bespreekt de tongstand en tongvorm dan ook niet bij de verschillende articulaties, alleen onderscheidt hij laagbomig (= met een lage bodem) en hoogbomig (= met een hoge bodem).

De platte úu is hoogbomig: de tong is de bodem van de articulatie en de tong is over de gehele oppervlakte wat geheven. Bij de laagbomige echter is de tong in het midden naar beneden gebogen, zodat een gedeelte van het midden en het voorste stuk van de tong op het grondvlak van de mond rusten en de bodem van de articulatie laag is. Er wordt door de tong een min of meer grote holte gevormd. (Zie de uiteenzettingen van Montanus op p. 21/22 van de Spreeckonst).

Toelichting 4. De hoogbomige articulaties hebben geen lipronding. Bij de laagbomige kan het achtergedeelte van de tong meer of minder hoog geheven zijn, waardoor Montanus de benamingen hol en holachtig invoert. De laagbomige articulaties gaan gepaard met lipronding. Bij de laagbomige lipletteren betekent dit dus, dat de lippen min of meer sterk vooruitgestoken of gestulpt worden, terwijl de opening tussen de lippen zeer nauw blijft.

Toelichting 5. Montanus deelt de úu Gallicum (Franse úu) in bij de platte, vrijklinkende letteren, wanneer ze als korte klinker gebruikt wordt of ‘bestaat in deeze’ als ze lang of dubbel luidt. Dat ‘bestaat in deeze’ wekt de indruk, dat de benaming ‘Franse úu’ vooral voor de lange klinker geldt.

Toelichting 6. De klank vergelijkt Montanus met de Ypsilon der Grieken. Maar dan moet deze hoogbomige úu niet verenigd zijn met een laagbomige klinker - in een tweeklank - omdat ze dan haar hoogbomigheid verliest en daardoor van klankkleur verandert.

Probeert men de articulatie, die Montanus voor de Franse úu beschrijft, na te bootsen, dan komt men tot een klinker die in timbre dichter bij onze [ü] dan onze [y] staat.

Toelichting 7. De platte úu kan snappend en staag voorkomen. Ik kan op deze plaats niet diep ingaan op de termen snap en staag, het zou mij te ver voeren. Maar de praktijk is, dat de snappende klinkers met een korte ademstoot uitgesproken worden: het zijn de korte klinkers. De stage klinkers echter worden met een gelijkmatige ademstroom gesproken; de staagheid van de expiratie is een kenmerk van de medeklinkers. Een lange klinker bestaat uit een snappende en een stage klinker tot één geheel verbonden. Men moet dit snappende begin van een korte of lange klinker niet vereenzelvigen met de glottisslag, die Montanus ook opgemerkt heeft en bespreekt op p. 81. De oorzaak schijnt te zitten in het feit, dat de klinkers met nauwe stemspleet ingezet worden, die spoedig verbreed wordt; vandaar die ‘Hort des aesems’, de verwijding van de stemspleet, die Montanus blijkbaar hoorde als een lichte stoot. Maar daar Montanus het bestaan van de stembanden en stemspleet niet kende, kon hij ook niet op de gedachte komen van het ontstaan van de ‘Hort’.

Toelichting 8. Als voorbeelden van de snappende platte úu (de korte úu-klank dus),

[p. 132]

noemt Montanus vervolgens hut, luttel, turf en onderaan p. 71 nog hulst, tussen, en de eerste u van uuwe, ruuwaert. Helaas is Montanus zuinig met zijn voorbeelden, maar de conclusie is toch wel gerechtvaardigd, dat de korte platte úu in allerlei posities kon voorkomen. Van de lange platte úu (snap + staag) geeft hij de voorbeelden uuwe, ruuwaard, vóór w dus. Van de lange Franse úu ontbreekt verder ieder voorbeeld; vóór w kan Franse úu variëren met twee andere lipletters, maar deze varianten komen niet in andere posities voor. Dat echter de Franse úu in veel meer posities dan alleen voor w voorgekomen moet zijn, is wel aannemelijk. Volgens Salverda de Grave, p. 161, difton-geren Franse leenwoorden, die nà 1500 overgenomen zijn, de lange uu in het algemeen niet, terwijl vóór die tijd overgenomen woorden uit het Frans wèl in de huidige uitspraak een tweeklank ui vertonen. Ook de benaming ‘Franse’ úu doet de gedachte opkomen, dat deze uu in Franse woorden voorkwam. Hiermee wil ik beslist niet zeggen, dat de ‘Franse úu’ tegelijk met de woorden uit het Frans zou zijn overgenomen. De Franse úu is een inheemse, autochtone ontwikkeling uit de oude [u.] door verder naar voren schuiven van de tong, waardoor de platte tongvorm ontstond bij de zeer nauwe lipopening en de lippen hun ronding verloren. Deze uu wordt in Franse woorden gebruikt, omdat ze in klank het dichtst bij de uu in het Frans kwam. Op p. 71/72 zegt Montanus n.l., dat de korte, platte úu kan wisselen met de holachtige en holle úu, zonder dat dit enig verschil in betekenis geeft. Hetzelfde was het geval met de lange platte, holachtige en holle úuwens vóór w. De platte úu moet, evenals de holachtige en holle een ontwikkeling zijn uit de oude [u]-klank.

De holachtige úu beschrijft Montanus vóór w als een doffe []-achtige [ü]-klank, terwijl de holle variant nog steeds de [u]-waarde behouden heeft. Deze holle úu wordt dan ook de Hoogduitse úu of úu germanicum genoemd. Summa summarum: 1) De Franse úu was een lipletter met een [ü]- of [y]-achtige kleur, die kort voorkwam in alle posities en kon variëren met de holachtige úu (donkere []-achtige [ü]-klank) en de holle úu ([u]-achtige klank), zonder dat dit verschil in betekenis met zich meebracht. 2) Als lange klank kwam de Franse úu voor in Franse leenwoorden in alle posities, behalve voor r. De uu vóór r is n.1. geen lipletter, ik kom daarop hieronder terug.

Uit 1) blijkt dat de Franse úu kort zowel als lang kon optreden als foneemvariant, lang echter alleen vóór w. Maar in Franse leenwoorden was de Franse úu een zelfstandige klank.

Montanus beschrijft ons behalve de úuwens nog twee andere uu-klanken, die geen lipletteren zijn. Dat is de uu vóór r, in de spelling van Montanus ue, (p. 66) die hij als alveolaar beschrijft en dan de monoftong ui in alle posities, behalve vóór r en w; deze ui is een dentale klank. Beide zijn ze holachtig, d.w.z.: matige heffing van de middentong, terwijl het voorste gedeelte van de tong naar beneden hangt, en lipronding.

Zoals we reeds eerder zagen, kwam de ue alleen vóór r voor. Franse woorden zijn in de periodes vóór 1500 overgenomen met de ui (zie Salverda de Grave l.c), die nà de tijd van de Spreeckonst diftongeerde.

Erasmus zegt, dat hij in de woorden huys en muys een i na de u hoort in dezelfde syllabe en vergelijkt - evenals Pontus de Heuiter - zijn uy met de ui in de Franse woorden bruit en fruit. Dat Erasmus een i hoorde na de u hoeft nog helemaal niet te betekenen, dat hij een diftong sprak. Volgens Montanus' beschrijving van de articulatie van

[p. 133]

ui, was deze een holachtige monoftong, die dentaal gearticuleerd werd. Zo'n dentale articulatie kan makkelijk in een i-achtige klank eindigen, als de lipronding niet zo sterk is - zoals bij de holachtige klanken van Montanus het geval is - en bovendien wordt, onder invloed van de volgende, niet-geronde klank, de lipronding van de ui op het eind reeds nog geringer. Zo kan er gemakkelijk een i-achtig geluid ontstaan, dat echter niet met de gebruikelijke platte tongvorm van de i, maar met holachtige tongvorm gevormd wordt. Voor een tweeklank is het toch wel noodzakelijk, dat de articulaties van de twee elementen ervan, een eind uit elkaar liggen. Erasmus zal zeker wel een i-klank gehoord hebben op het eind van de ui, maar geen tweeklank.

De toestanden op het gebied van de ui in het Frans van de 16de eeuw waren zeer verward, dat blijkt uit de handboeken van Thurot en Gougenheim. Thurot wijdt vele bladzijden aan de ui, maar wijst er vooral op (dl. I, p. 415, noot), dat de Engelsman Palsgrave (1530) van de Franse ui zegt, dat de eerste klank duidelijk te horen is, terwijl de i slechts kort en vaag klinkt. Gougenheim komt tot de voorzichtige conclusie, dat de u de i overheerst schijnt te hebben (p. 24), wat verklaart, dat de i in sommige woorden geheel verdwenen is. Inderdaad schijnt dus de ui van bruit en fruit het hoofdaccent op de u gehad te hebben, terwijl de i slechts onduidelijk te horen was.

Verschuur doet op p. 130 een even fantasierijke als verwerpelijke poging om de hele klasse van de lipletteren, de úuwens, weg te redeneren. Verschuur meent, dat Montanus niet de minste reden had om de uu bij de lipletteren te behandelen, eerder dan b.v. bij de ue van vuur. (Tussen haakjes: Verschuur kiest hier een ongelukkig voorbeeld, want Montanus vertelt, dat hij vier zegt, anderen zeggen vuur). Maar Montanus is, volgens Verschuur, verleid door het van ouds bekende verband tussen de vocaal oe en de consonant w. In het Hoogduits, Spaans, Italiaans en nog andere talen, wordt de klank oe weergegeven met de letter u. Deze letter u nu heeft Montanus - volgens Verschuur - ertoe gebracht de u van dun b.v. en andere klanken die in het Nederlands door het letterteken u worden weergegeven, met de w in één klasse te verenigen; de w immers noemt Montanus ‘Dubbele uu’. Als klap op de vuurpijl besluit Verschuur zijn redenatie met de vermelding, dat de ‘holle úu’ van Montanus een oe-klank was, die in vreemde talen met u in het schrift wordt weergegeven.

Ik moet bekennen, dat ik versteld gestaan heb van deze redenatie, die ik niet anders kan betitelen dan als doordraverij. Hoe Verschuur, die toch in zo veel gevallen waardering toont voor de scherpe waarnemingen van Montanus en zijn betrouwbaarheid bij het gescheiden houden van spelling en klank, tot zulke fantasieën heeft kunnen komen, kan ik alleen verklaren uit het feit, dat Verschuur vastgekluisterd zat aan de opvattingen en het klankstelsel van het Nederlands van het begin van de twintigste eeuw. Hij kwam daardoor zelfs niet tot het vermoeden, dat de taal van het 17de-eeuwse Delftse Nederlands wel eens belangrijke verschillen in klankstelsel gehad kon hebben met dat van de 20ste eeuw.

Bij Verschuurs woorden heb ik de volgende aantekeningen: 1) Hoe kan Verschuur zo boud beweren, dat de uuwens, b.v. de u van uwe, dezelfde klank had als die van vuer? Verschuur heeft deze klanken nooit gehoord, Montanus hoorde ze dagelijks. Wie van de twee is dan geloofwaardiger? Verschuur zeker niet; hij heeft ongetwijfeld gedacht aan de 20ste-eeuwse uitspraak van deze twee woorden en deze naar de 17de eeuw overgeheveld.

[p. 134]

2) Verschuur heeft de term van Montanus' ‘lipletter’ verkeerd opgevat, anders zou hij begrepen hebben, dat bilabiale uu-klanken niet in één groep verenigd kunnen worden met de alveolare ue vóór r.

3) De benaming ‘dubbele uu’ voor de w is geen uitvinding van Montanus, was algemeen in gebruik in de 17de eeuw en is nog lang nadien plaatselijk in gebruik gebleven. Montanus gebruikt deze benaming overigens maar een enkele keer, gewoonlijk spreekt hij van ‘staege úu’ als hij de w aanduidt.

4) Het teken u of uu kan zowel de holle [u]-achtige klank aanduiden, als een []-achtige [ü]-klank, als de platte [ü/y]-achtige (Franse) uu. Als het nodig is, onderscheidt men de holle úu wel door de spelling ou, naar Frans voorbeeld. Montanus is overigens maar weinig ingenomen met deze spelling. Verschuur slaat dus met zijn laatste opmerking de plank geheel mis.

5) De invloed, die Verschuur aan het letterteken u toeschrijft op Montanus' beschouwingen over de uuwens, passen geheel in de strijd, die taalgeleerden in Verschuurs tijd te voeren hadden tegen het uitgaan van de letter en niet van de klank bij taalbeschouwingen. Maar deze oude grammatici en spellingregelaars - met Montanus voorop - gaan heel anders te werk. Zij luisteren naar de taalklanken en trachten daarna lettertekens te vinden waardoor deze klanken in schrift kunnen worden weergegeven. Montanus zegt niets dan het uiterst noodzakelijke over spelling, deze interesseert hem slechts matig. Des te meer is het hem om de klank en de voortbrenging daarvan te doen. En iemand met zo'n instelling zou zich door de uitspraak in vreemde talen van het letterteken u laten beïnvloeden tot het fantaseren van een reeks taalklanken, die hij in werkelijkheid niet zou horen?

Om tot de Franse úu terug te keren, deze is nà 1635 met de holachtige úu en de alveolare holachtige ue samengesmolten tot onze huidige [y]. De tongpunt hangt nog steeds vrij ver naar beneden; de lipronding en de wijdere mondopening zijn kenmerken, die de Franse úu van de holachtige úu en de ue heeft overgenomen, maar het articulatiepunt is vóór in de mond gebleven. Onze huidige [y] is dus niet de regelrechte voortzetting van de Franse úu, maar heeft kenmerken van de holachtige klanken overgenomen.

Niebert, sept. 1980.

Literatuur

Gougenheim, G., Grammaire de la langue française du seizième siècle. Paris, 1974. Heuiter, Pontus de, Nederduitse orthografie. Antwerpen, 1581. Uitgegeven door Dr. G.R.W. Dibbets. Groningen. 1972. Trivium VI.

Montanus, Petrus. De Spreeckonst. Uitgegeven en ingeleid door Dr. W.J.H. Caron. Groningen, 1964. Trivium V.

Salverda de Grave, J.J., De Franse woorden in het Nederlands. Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, N.R., Deel VII. Amsterdam 1906.

Thurot, C. De lapronunciation Française depuis la commencement du XVIe siècle, d'après les témoignages des grammariens. Tome premier. Paris, 1881.

Verschuur, A., Een Nederlandsche uitspraakleer der 17e eeuw, De Spreeckonst van Petrus Montanus van Delft (1635). Amsterdam, 1924.