De Nieuwe Taalgids. Jaargang 74

[p. 101]

Het Ptolemeïsche wereldstelsel op een reliëf in de Middelnederlandse Floris ende Blancefloer van Diederic van Assenede^*

J.H. Winkelman

Rond het midden van de 13de eeuw schreef de Middelnederlandse dichter Diederic van Assenede zijn roman Floris ende Blancefloer¹. Hij putte bij de vervaardiging van zijn dichtwerk niet uit eigen fantasie, maar bewerkte een Franse bron. Er is geen reden aan de juistheid van Diederics eigen woorden te twijfelen wanneer hij in de proloog tot zijn roman zegt:

Dat hijt uten Walsche heeft ghedicht
Ende verstandelike in Dietsche bericht
Den ghenen, diet Walsche niet en connen².

Zoals bekend bestaan er twee versies van de Oudfranse Florisroman. Inhoudelijke, geografische en misschien ook chronologische³ argumenten tonen aan, dat Diederic een handschrift van de oudste ons bewaard gebleven versie, de zogenaamde ‘version aristocratique’ ter beschikking had, toen hij zijn werk schreef⁴. Deze ‘version aristocratique’ is in volledige staat slechts in twee, betrekkelijk laat te dateren handschriften overgeleverd. Vaststaat, dat noch het door F. Krüger uitgegeven handschrift A (geschreven in 1288), noch het door M.M. Pelan uitgegeven handschrift B (geschreven in

* Het ontwerp van dit opstel werd door Prof. Dr. W.P. Gerritsen en Dr. A.M.J. van Buuren van het Instituut De Vooys (Rijksuniversiteit Utrecht) doorgelezen. Van hun op- en aanmerkingen hebben wij voor de definitieve versie van het opstel dankbaar gebruik gemaakt.

1 Voor de belangrijkste gegevens omtrent handschriftentraditie en tijd van vervaardiging van Diederics Florisbewerking raadplege men P. Leendertz' inleiding tot Diederic van Assenede, Floris ende Blancefloer. Uitgeg. door P. Leendertz jr.. Leiden, 1912. blz. IX-XVI en blz. CXV-CXVIII. Een overzichtelijke samenvatting van de belangrijkste standpunten over de Floristekst van Diederic van Assenede geeft J.J. Mak in zijn inleiding tot Diederic van Assenede, Floris ende Blancefloer. Culemborg, 1970³. Klassieken uit de Nederl. Letterk., Nr 13. blz. 7-20.

2 Wij citeren de Middelnederlandse Floristekst naar de uitgave van P. Leendertz (zie noot 1).

3 E. Faral was van mening, dat de jongste versie, de ‘version populaire’, in de 13de eeuw geschreven werd. Zie Le Ms. D (no 19152 du fonds français de la Bibliothèque Nationale) de Floire et Blancheflor. Uitgeg. door E. Faral. Paris, 1934. blz. 8. De laatste uitgeefster van de ‘version populaire’, M.M. Pelan, overweegt de mogelijkheid, dat de bewaard gebleven tekst van de ‘version populaire’, die in de tweede helft van de 13de eeuw is neergeschreven, een bewerking van een oudere redactie van de ‘version populaire’ zou kunnen zijn, die uit de ‘fin du XIIe siècle’ zou stammen. Zie Floire et Blancheflor Seconde Version. Edition du ms. 19152 du fonds français. Uitgeg. door M.M. Pelan. Paris, z.j. blz. 16.

4 Dit houdt niet in, dat de ‘version aristocratique’ van de Oudfranse Florisroman met het rond 1160 ontstane origineel identiek zou zijn. Wij hebben getracht aan te tonen, dat de ‘version aristocratique’ een bewerking van de oorspronkelijke redactie van de Florisroman vormt. Zie J.H. Winkelman: Die Brückenpächter- und die Turmwächterepisode im ‘Trierer Floyris’ und in der ‘Version Aristocratique’ des altfranzösischen Florisromans. Diss. Leiden, Amsterdam 1977.

[p. 102]

de eerste helft van de 14de eeuw) de directe bron van Diederics bewerking is geweest.⁵

Naar de mening van de onderzoekers trachtte Diederic zijn Franse bron zo nauwkeurig mogelijk in zijn moedertaal om te zetten. Hij handhaafde niet alleen de hoofdlijnen van het verhaal, maar volgde, veelal tot in details de Franse tekst.⁶. Dit wil niet zeggen, dat men Diederics werk als een ‘vertaling’ van de ‘version aristocratique’ mag beschouwen. Alleen al het feit, dat Diederic zich aan de geldende metrische en rijmtechnische regels te houden had, dwong tot veranderingen. Vastgesteld kan worden, dat het in die gevallen, waar Diederic inhoudelijk van de Franse tekst afwijkt, over het algemeen gaat om onbelangrijke details, een beperkt aantal versregels van omvang.⁷ Verder valt te constateren, dat Diederic de uitvoerige beschrijvingen, die hij in zijn Franse bron aantrof, zonder ingrijpende veranderingen aan te brengen in zijn bewerking opnam. Merkwaardig is het in dit verband, dat er in de Middelnederlandse bewerking één beschrijving voorkomt, die in de ‘version aristocratique’ niet terug te vinden is. Wij doelen op een kostbaar reliëf met kosmografische voorstellingen, dat bij Diederic de entree van een paleis te Babylon opsiert. De betreffende passage luidt als volgt:

Herde rijclic was binnen de zale,
Die pilare waren alle van kerstale.
Teben no Troien en hadden nie gheen
So rijclijc palas als dat was een.
Dat was ere milen wijt ende lanc,
Van goude was al die inganc.
Daer ane was ghemaect menich wonder:
Die hemel boven, die aerde onder;
Omtrent der aerden liep de zee;
Dat clare licht tusschen die twee,
Inden hemel ghelijc ghemaet ere sterren,
Also sceent daer van verren;
Inder erden den man ende menigherande diere,
Menighen berch, menich dal, menighe riviere,
Menighe bosscaelie met groten bosschen,
Daer boven die lucht, die vogle tusschen;

5 De ‘version aristocratique’ is verder fragmentarisch overgeleverd in het zog. handschrift V, vermoedelijk opgetekend aan het begin van de 13de eeuw. De tekst breekt in dit fragment bij Floris' aankomst in Babylon af en is voor dit onderzoek daarom van geen belang. Over de relatie tussen de Franse handschriften onderling en van de Franse teksten tot de buitenlandse bewerkingen bestaat grote onzekerheid. Vgl. het overzicht in het onder noot 4 genoemde boek, blz. 44-50. Wij citeren handschrift A naar Li romanz de Floire et Blancheflor. Ed. F. Krüger, in: Rom. Studien 45 (1939). Diss. Berlin 1938 en handschrift B naar Floire et Blancheflor Édition du ms. 1447 du fonds français. Ed. M.M. Pelan. Paris, 1956². Publications de la faculté des lettres de l'université de Strasbourg, Textes d'Étude, 7.

6 Vgl. het oordeel van P. Leendertz (zie noot 1): ‘Geen der anderen heeft het oorspronkelijke zoo getrouw weergegeven, zoowel wat den inhoud als den geest betreft’. (blz. CXI). Vóór Leendertz was men reeds een zelfde mening toegedaan. Zo meent H. Sundmacher: [...] eine Vergleichung mit dem niederländischen und dem französ. Ged. lässt erkennen, dass D sein französ. Original möglichst genau und gewandt übersetzt hat [...]. Zie H. Sundmacher: Die altfranzösische und mittelhochdeutsche Bearbeitung der Sage von Flore und Blanscheflur. Diss. Göttingen, 1872. blz. 46.

7 De hier bedoelde details worden door P. Leendertz (zie noot 1), blz. CV-CXI opgesomd.

[p. 103]

 

Inde zee vissche groot ende clene.

 

Nie wart ghesien creature ghene

 

Van allen den ghenen, die nu leven,

3405

Men mochtse daer vinden ghescreven.

De hier geciteerde tekst wijkt op een belangrijk punt van de handschrifttraditie af. P. Leendertz, uit wiens ‘wetenschappelijk geheel betrouwbare uitgave’ (P. de Keyser)⁸ wij de beschrijving van het reliëf overnamen, deelt in een voetnoot mede, dat hij de volgorde van de versregels 3394/3395 ten opzichte van het handschrift heeft omgezet. Overigens valt bij Leendertz een zekere twijfel aan de juistheid van zijn tekstverandering te constateren. Dit blijkt uit het commentaar, dat hij bij regel 3395 geeft: ‘Ofschoon de regel er wel wat vreemd uitziet, durf ik toch de verandering van De Vries Die clare lucht niet overnemen, omdat ook in vs. 3401 die lucht genoemd wordt. In de andere bewerkingen komt deze beschrijving niet voor. Misschien wordt met Dat clare licht de zon bedoeld, die hier ghemaet = “afgebeeld was op de grootte” van eene ster’.⁹ Latere uitgevers van de Floristekst hebben zonder kritiek de verandering van Leendertz overgenomen. Zelfs de onzekerheid, die nog uit Leendertz' woorden sprak, verdween uit de commentaren.¹⁰

Toch is de tekst er door Leendertz' emendatie o.i. niet duidelijker op geworden. De vraag rijst: Is de door Leendertz voorgestelde omzetting wel noodzakelijk, of heeft misschien het handschrift de juiste volgorde der versregels bewaard? Om op deze vraag een overtuigend antwoord te kunnen geven, dient men zich allereerst af te vragen, hoe de middeleeuwse mens zich de opbouw van de kosmos voorstelde. Want één ding is zeker: het reliëf te Babylon weerspiegelt de middeleeuwse denkbeelden omtrent hemel en aarde.

Er zijn in de Middeleeuwen wat de opbouw van het heelal betreft twee tradities te onderscheiden:

a)	de antieke, aan de naam Ptolemeus verbonden, natuurwetenschappelijke traditie,
b)	de christelijke, op het scheppingsverhaal in het Bijbelboek Genesis georiënteerde traditie.

Ptolemeus stelde zich het universum geocentrisch voor: de aardbol staat in het centrum van de bolvormige kosmos. Het firmament, omgeven door de hemel, vormt de buitenste omgrenzing van het heelal. In het firmament zijn de vaste sterren gesitueerd. Tussen het firmament en de aardbol bevinden zich zeven bolvormige sferen, waarin zeven planeten elk hun kringloop beschrijven. Vanaf het firmament gerekend is hun volgorde: Saturnus, Jupiter, Mars, zon, Venus, Mercurius, maan. Onder de maan, de planeet die het dichtst bij de aarde staat, bevinden zich, eveneens als bolsferen gedacht, de vier elementen in de volgorde (vanaf de maan gerekend): vuur, lucht, water, aarde.¹¹ Tegen deze antieke kosmografie keerde zich in het bijzonder Kosmas Indikopleustes, die in de Topographia Christiana zijn kosmosopvattingen uit de Bijbel afleidt.¹² De aarde staat in de christelijke leer niet in het middelpunt van een uit concentrische sferen

8 Zie Floris ende Blancefloer Een middeleeuwse idylle. Ed. P. de Keyser. Amsterdam/Antwerpen 1967³. Klassieke Galerij, Nr 25. blz. 28.

9 P. Leendertz (zie noot 1), blz. 136, aantekening bij v. 3395.

10 J.J. Mak (zie noot 1), blz. 151.

11 Voor de meest recente uiteenzetting over de middeleeuwse opvatting over de opbouw van het heelal raadplege men W.P. Gerritsen: De clepsydra, een tunnel naar de antipoden, en de natuur in een middeleeuwse proeftuin. Een beschouwing over wereldbeeld en natuur in de middeleeuwen. Utrecht, 1978. blz. 6-9.

12 Vgl. Lexikon der christlichen Ikonographie. Uitgeg. door E. Kirschbaum. Rom etc., 1972. S.v. ‘Erde’ (dl. 1, 657-659), met verdere literatuur.

[p. 104]

bestaand stelsel, het wereldsysteem wordt hiërarchisch voorgesteld: de hemel spant zich als een tentdak over de aarde uit. Het water, in het bijzonder de aardschijf omringende Oceaan, wordt als deel van de aarde opgevat of vormt de uiterste omgrenzing van de aarde.

Opvallend is, dat de antieke inzichten over de opbouw van het Universum in de christelijke Middeleeuwen alom overgenomen werden, hoewel het Ptolemeïsche systeem toch op belangrijke punten van de Bijbelse voorstelling van zaken afwijkt. Dit was vooral mogelijk, doordat het Ptolemeïsche wereldbeeld aan de christelijke denkbeelden werd aangepast. De planeten, oorspronkelijk als goden gedacht, worden nu als ‘intelligenties’ voorgesteld, van wie bepaalde invloeden op het aardse gebeuren uitgaan. Maar een ding staat vast: ‘Les planètes gouvernent par la volonté de Dieu la terre et les eaux [...]’.¹³ Buiten het heelal begint de oneindigheid, de plaats waar nu God gedacht wordt. God ‘omsluit’ als het ware de gehele kosmos. Een directe confrontatie tussen de antieke en de christelijke opvattingen bleef uit, omdat in beide systemen de aarde als middelpunt van het heelal beschouwd werd. Pas veel later brak de strijd tussen kerk en wetenschap in alle hevigheid los, toen de wetenschap de juistheid van het heliocentrische wereldstelsel aantoonde.¹⁴

De antieke kosmografie is vooral door de geschriften van Claudius Ptolemeus (2de eeuw na Christus) in het Westen bekend geworden. Dit gebeurde niet rechtstreeks, maar via een Latijnse vertaling, die weer de bron van vele Westeuropese bewerkingen werd. In Frankrijk ontstond o.a. de bewerking van een zekere Maître Gossouin, L'image du monde genaamd.¹⁵ In de Nederlanden schreef tegen het einde van de 13de eeuw een onbekende auteur de Natuurkunde van het geheelal.¹⁶ De uitgeefster van dit werk, R. Jansen-Sieben, stelt in haar bronnenstudie vast, dat de Natuurkunde van het geheelal vele details met L'image du monde gemeen heeft.¹⁷ Zij vermoedt, dat beide werken onafhankelijk van elkaar op een zelfde Latijnse bron teruggaan.¹⁸ De auteur van de Natuurkunde van het geheelal heeft echter daarnaast, zo meent Jansen-Sieben, ook nog andere kosmografische werken geraadpleegd. Bijgevoegde afbeelding uit de Natuurkunde van het geheelal geeft weer, hoe men zich in de Middeleeuwen het Ptolemeïsche stelsel voorstelde. (vgl. afbeelding I).

13 Ch.-V. Langlois: La connaissance de la nature et du monde au moyen âge d'après quelques écrits français à l'usage des laïcs, Paris. 1911, blz. 225. Langlois geeft een nuttig overzicht over de belangrijkste Oudfranse geschriften met natuurwetenschappelijke inhoud.

14 Over de ontwikkeling van de kosmosopvattingen bericht G. Doebel: Das Weltall und seine Entdeckung Astronomie von Babylon bis Kap Kennedy. Köln, 1968. blz. 130-218.

15 L'image du monde de Maître Gossouin. Rédaction en prose. Ed. O.H. Prior. Lausanne, 1913.

16 De natuurkunde van het geheelal. Een 13de-eeuws Middelnederlands leerdicht. Ed. R. Jansen-Sieben. Brussel, 1968. Wij citeren naar deze uitgave.

17 Zie noot 16, blz. 72-87.

18 Zie noot 16, blz. 85.

[p. 105]

Het doel van ons onderzoek is tweeledig. Allereerst hopen wij aan te kunnen tonen, dat de beschrijving van het reliëf te Babylon in Diederics Florisbewerking in de Ptolemeïsche traditie staat. Wij vergelijken daartoe de betreffende passage uit Floris ende Blancefloer met de Middelnederlandse verhandeling over de Natuurkunde van het geheelal. Ter aanvulling raadplegen wij verder nog Der leken spieghel van Jan van Boendale,¹⁹ die in de eerste helft van de 14de eeuw zijn eveneens op Ptolemeus georienteerde opvattingen over de kosmos neerschreef. Waar dit voor de bewijsvoering nodig is, komen wij ook op het christelijke wereldsysteem terug. In dit deel van het onderzoek zal blijken, dat de omzetting van Leendertz ten onrechte heeft plaatsgevonden. In het tweede gedeelte van ons onderzoek houden wij ons met de vraag bezig, of de beschrijving van het reliëf als een interpolatie van Diederic beschouwd dient te worden. Wij overwegen de mogelijkheid, dat Diederic deze descriptio reeds in zijn Franse bron aantrof.

19 Wij citeren Der leken spieghel van Jan van Boendale naar de uitgave van M. de Vries, Der leken spieghel, leerdicht van den jare 1330. Leiden, 1844-1848.

II

De beschrijving van het reliëf begint met de woorden:

Die hemel boven, die aerde onder;

Deze vaststelling lijkt op het eerste gezicht bij de christelijke, hiërarchische opvatting aan te sluiten. Hemel en aarde vormen immers volgens Genesis (1, 1) de kosmos. Hier zijn de aanduidingen boven en onder op hun plaats, hetgeen voor het concentrische systeem van Ptolemeus problematisch lijkt. Terecht zegt Jan van Boendale ter verduidelijking van het Ptolemeïsche wereldbeeld over de (eerste) hemel:

... deen gaet al omme ende omme
Aertrike, al ist wonder,
Boven, besiden ende onder.

Toch blijken de begrippen boven en onder ter bepaling van de plaats, die de hemellichamen ten opzichte van elkaar en van het uitspansel innemen in het concentrisch gedachtestelsel van Ptolemeus eveneens gebruikelijk te zijn. Ter illustratie geven wij twee voorbeelden: Over de zeven planeten, die elk hun eigen baan rond de aardbol beschrijven, zegt de schrijver van de Natuurkunde van het geheelal: Haer loep is onder tfirmament (285). Planeten beschrijven hun kringloop Boven der manen, min no mee / Die ene boven die andere geset (296).

In het handschrift van Floris ende Blancefloer volgt na versregel 3393: Die hemel boven, die aerde onder versregel 3395: Dat clare licht tusschen die twee. In de uitgave van P. Leendertz is de latere mededeling Omtrent der aerden liep de zee als versregel 3394 ingelast. Het komt ons voor, dat er slechts één plausibele verklaring voor de plaatsaanduiding tusschen in versregel 3395 gevonden kan worden. Men moet aannemen, dat Dat clare licht ‘tussen’ hemel en aarde is gesitueerd. Versregel 3395 behoort inhoudelijk bij versregel 3393, waarop hij in het handschrift onmiddellijk volgde. De omzetting verbreekt het directe verband tussen beide verzen en vervaagt het duidelijke beeld, dat oorspronkelijk werd gegeven.

[p. 106]

Men vraagt zich af, wat met Dat clare licht bedoeld kan zijn, dat op het reliëf tussen hemel en aarde staat afgebeeld. Denkt Diederic hier aan een lichtgevend hemellichaam, met name aan de zon, zoals P. Leendertz vermoedde? Volgens de letter van de Bijbel bevinden zich de lichten (te weten: de zon, de maan en de sterren) ‘aan het uitspansel des hemels’ (Genesis 1, 17) en geenszins tussen hemel en aarde in. In het Ptolemeïsche stelsel bevindt zich tussen hemel en aarde de uit sferen bestaande ruimte, waar de zeven planeten hun banen beschrijven. Verwijzend naar eerder genoemde illustratie zegt de schrijver van de Natuurkunde van het geheelal:

Aldus so is hemelrike
Ghescepen ende aertrike,
Ende algader tfirmament,
Als ghi hier siet ende bekent.
Ende vanden .vij. planeten
Willic v rechte voert doen weten.
Haer loep is onder tfirmament
Ende gheen en isser so wel bekent
Als die sonne ende die mane.

De Middelnederlandse vakliteratuur beschrijft niet expliciet de ruimte, die zich tussen hemel en aarde uitstrekt. Uit Oudfranse bronnen weten wij, dat de Middeleeuwse mens zich deze ruimte als een verblindend licht voorstelde. Bij Ch.-V. Langlois, die ons de Oudfranse kosmografische literatuur toegankelijk heeft gemaakt, lezen wij: ‘Le monde est rond comme une pelote. Le ciel entoure la terre de toutes parts comme l' “eschaille” de l'oeuf. C'est un air subtil, qui, en latin, s'appelle éther, resplendissant et si pur qu'il n'offre pas d'obstacle à la lumière’.²⁰ Dit gegeven, ontleend aan het reeds eerder genoemde boek L'image du monde van Gossouin, staat niet in de Oudfranse vakliteratuur op zich zelf. Dezelfde details vinden wij o.a. in Le livre du trésor van Brunetto Latini. In de parafrase van Langlois lezen wij: ‘Après la région de l'air s'étend un orbe de feu, jusqu'à la lune. Au delà, l'orbe pur, clair et net, où sont les sept planètes. Au delà, le firmament, qui tournoie perpétuellement d'Orient en Occident. Au delà, un ciel de cristal.’²¹

Wij willen de mogelijkheid, dat Diederic met Dat clare licht - in overeenstemming met de Oudfranse gegevens - de hel verlichte ruimte tussen hemel en aarde bedoeld heeft, niet geheel uitsluiten. Het feit echter, dat de Natuurkunde van het geheelal geen

20 Ch.-V. Langlois (zie noot 13), blz. 77. Vgl. ook de oorspronkelijke tekst, geciteerd naar de uitgave van O.H. Prior (zie noot 15). blz. 90: ‘Diex forma le monde tout reont, autresi comme est une pelote qui est toute reonde, et le ciel tout reont qui environne la terre de toutes parz entierement sanz nulle defaute, tout ensement comme l'escaille de l'oef qui environne l'aubun tout entour. Et ausi li ciels avironne .i. air qui est seur celui air, qui a non hester en latin; c'est autretant a dire comme pur air et net, car il fu faiz de nesteé et de pure purté. Cil airs s'i resjouist nuit et jour de resplendeur perpetuel; et est si clers et reluisanz que, se uns hons estoit demouranz la, il verroit tout [...]’

21 Ch.-V. Langlois (zie noot 13), blz. 351. Vgl. ook de oorspronkelijke tekst van Brunetto Latini, Li livres dou tresor. Ed. F.J. Carmody, Los Angelos, 1948. blz. 94: ‘Et li contes devise ça en arieres ke sor les .iiii. elimens est uns airs purs et clers sans nule oscurté, ki environne le fu et les autres .iii. elimens dedens soi, et s'estent jusques au firmament. En cesti pur air sont assisses les .vii. planetes, li .i. sor l'autre; dont li premiers ki est plus prochain a la terre sor le fu est la lune.’

[p. 107]

melding maakt van het heldere licht, dat de sferen tussen hemel en aarde vult, doet ons zoeken naar een meer voor de hand liggende verklaring. De belangstelling van de schrijver gaat, als hij de ruimte tussen hemel en aarde beschrijft, in 't bijzonder uit naar twee hemellichamen. Van de zeven planeten zegt hij: gheen en isser so wel bekent Als die sonne ende die mane (286-287). Van deze planeten komt er slechts één in aanmerking om met de woorden Dat clare licht beschreven te worden, namelijk de zon. De Natuurkunde van het geheelal zegt over dit hemellichaam:

(...) die sonne, die es so claer,
Dat sijt al verclaert haerentaer;

De zon is ook het enige hemellichaam, dat uit zich zelf licht verspreidt. De maan is als lichtbron van de zon afhankelijk. In de Natuurkunde van het geheelal lezen wij:

Die mane ghene claerheyt heeft,
Sonder die haer die sonne gheeft.

Het staat vast, dat in het Middelnederlands claer als epitheton regelmatig met sonne verbonden wordt.²² Wij sluiten ons dan ook bij de boven geciteerde mening van P. Leendertz aan, die Dat clare licht, dat op het reliëf te Babylon tussen hemel en aarde zichtbaar is, met de zon identificeerde. Een illustratie uit de Natuurkunde van het geheelal kan onze voorstelling van zaken verduidelijken. (afbeelding II).

Het handschrift van de Middelnederlandse Florisbewerking vervolgt met de constatering:

Omtrent der aerden liep de zee;

De Floristekst stemt niet overeen met de Bijbelse gegevens (vgl. Genesis 1, 9-10). De uitdrukking omtrent lopen veronderstelt een ronde vorm van de aarde. Moet hier aan een schijfvormige, door de zeeën omsloten wereld gedacht worden? E. Köllmann meent: ‘Von der Antike übernahmen die chr[istlichen] Kosmographen das kartograph[ische] Darst[ellungs]schema des Orbis tripartitus, der scheibenförmigen Erdkarte [...]. Die Topographie des Kosmas Indikopleustes hat entscheidende Bedeutung für das chr[istliche] M[ittelalter]’.²³ C.S. Lewis is in zijn boek The discarded image tegen deze opvatting ingegaan: ‘The erroneous notion that the medievals were Flatearthers was common enough till recently. It might have two sources. One is that medieval maps, such as the great thirteenth-century mappemounde in Hereford cathedral, represent the Earth as a circle, which is what men would do if they believed it to be a disc. But what would men do if, knowing it was a globe and wishing to represent it in two dimensions, they had not yet mastered the late and difficult art of projection? Fortunately we need not answer this question. There is no reason to suppose that the mappemounde represents the whole surface of the Earth. [...] The second reason for the error might be that we find in medieval literature references to the world's end. Often these are as vague as similar references in our own time. [...] the same explanation

22 Vgl. E. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, (dl. 7, 1564-1567), s.v. ‘sonne’: Die sonne wert schone ende claer schynende; Claer als dier sonnen scijn; Die sonne die ginc op clare.

23 Zie noot 12.

[p. 108]

might cover both this and the Hereford map. The ‘world’ of man, the only world that can ever concern us, may end where our hemisphere ends.’²⁴

Het lijkt niet noodzakelijk, hier verder op de omstreden opvatting, dat de Middeleeuwer zich de aarde als een platte schijf voorstelde, in te gaan. Evenmin willen wij speculeren over de vraag, hoe in dat geval op het reliëf het probleem van de dimensie zou zijn opgelost. Het in de Middeleeuwen algemeen bekende Ptolemeïsche stelsel geeft immers een duidelijk antwoord op de vraag, hoe versregel 3394 verklaard dient te worden. Het water als tweede element bevindt zich volgens de opvatting van Ptolemeus als een concentrische bolsfeer rond de bolvormige aarde. Een duidelijke informatie op dit punt geeft Jan van Boendale:

Aerde ende water, al sijn si groot,
Ligghen te samen ront als een cloot,
Ende die aerde die leecht
Opt water, also men zeecht,
Ende sijn al omme ende omme ront,
Ende en hebben ende noch gront,
Noch ooc gheen fundament
Anders dan dat firmament.

Op een andere plaats in zijn Leken spieghel gebruikt Jan van Boendale de vergelijking met een ei:

Dat firmement, dat si u cont,
Is al ommegaende ront,
Binnen hol, als een eys dop;
Ende heeft in hem, zonder scop,
Beloken als een crocht,
Aerde, water ende locht.

De uitdrukking omtrent lopen (vgl. Diederic, versregel 3394) blijkt een veel voorkomende uitdrukking in de kosmografische vakliteratuur te zijn. Zo zegt b.v. de schrijver van de Natuurkunde van het geheelal over de kringloop der planeten:

Dus loept si omme tfirmament
Binnen .xxvij. al omtrent...

Si loept omme sekerlike
In .CCC. daghen tfirmement
Ende .lxv. al omtrent...

Vervolgens lezen wij in de Floristekst van Diederic:

Inden hemel ghelijc ghemaet ere sterren,
Also sceent daer van verren;

24 C.S. Lewis: The discarded image, an introduction to medieval and Renaissance literature. Cambridge, 1964. blz. 142-143.

[p. 109]

Wij wezen er reeds op, dat in het handschrift versregel 3395 (Dat clare licht tusschen die twee) op versregel 3393 (Die hemel boven, die aerde onder) volgde. Het bleek, dat het clare licht van regel 3395 tussen hemel en aarde schijnt. Leendertz laat echter, zo blijkt uit de interpunctie, het clare licht op de versregels 3396 en 3397 slaan. Zodoende identificeert hij het clare licht uit versregel 3395 met de lichtbron die volgens versregel 3396 ghelijc ghemaet ere sterren is. Er ontstaat in de tekstreconstructie van Leendertz echter een tegenstrijdigheid: het clare licht bevindt zich tussen hemel en aarde, terwijl het licht, dat daer van verren (versregel 3397) schijnt, en volgens de tekst op een ster lijkt, nadrukkelijk Inden hemel geplaatst wordt. De Natuurkunde van het geheelal laat er, evenals de Christelijke traditie, geen twijfel over bestaan, dat de vaste sterren ‘in’ het firmament thuis horen. Twee voorbeelden:

Wiltu weten die hoecheyt des,
Die toten firmamenten es,
Daer die sterren alle in staen?

Ende elke grote sterre es
Int firmament, sijt seker des,
Hondert weruen meerre, dan
Al aertrike heuet an.

De enige juiste plaats voor de namaakster van het relief is het firmament. Overigens is de voorstelling, dat de sterren zich Inden hemel (vgl. Diederic, 3396) bevinden, gemeengoed in de Middelnederlandse literatuur.²⁵

Onze kritiek op de tekstweergave van P. Leendertz vatten wij nu samen. Tengevolge van de omzetting van de versregels 3394-3395 en een verkeerde interpunctie is er bij Leendertz in de beschrijving van het reliëf te Babylon slechts sprake van één lichtbron, die tussen hemel en aarde gesitueerd is, en tegelijk aan het uitspansel schijnt. In de oorspronkelijke tekst werden o.i. twee schijnsels genoemd: enerzijds scheen het clare licht tussen hemel en aarde, waarmede waarschijnlijk de zon bedoeld werd, anderzijds vermeldde de dichter een lichtbron, die op een ster leek,²⁶ en in de hemel gedacht werd. Dit tweede licht had met het eerste niets van doen. De tekst moet naar onze mening als volgt gelezen worden:

Die hemel boven, die aerde onder,
Dat clare licht tusschen die twee;
Omtrent der aerden liep de zee;
Inden hemel ghelijc ghemaet ere sterren,

25 Zie noot 22 (dl. 7, 2096-2098), s.v. ‘sterre’: Vele cleinre stertekine (l. sterrekine) sach men daer in den hemel staen; Die hemel, daer die sterren in staen.

26 P. Leendertz geeft als verklaring voor de zinswending ghelijc ghemaet ere sterre (versregel 3396) ‘“afgebeeld op de grootte” van eene ster.’ (zie noot 9). Het Middelnederlandsch Woordenboek (zie noot 22) verklaart maten o.a. met de woorden ‘met iets in overeenstemming brengen’ en vertaalt gemaet met ‘in overeenstemming met, gelijkende op’. (dl. 4, 1230-1231, s.v. maten). Gezien het feit, dat Diederic een reliëf beschrijft, komt o.i. ook de verklaring ‘uitgehouwen in de vorm van een ster’ in aanmerking.

[p. 110]

 

Also sceent daer van verren;²⁷

In Diederics Florisbewerking volgt tenslotte een nadere beschrijving van de wereld met de belangrijkste elementen: aarde, water en lucht. Diederic noemt de levende wezens, die in deze elementen thuis horen, en geeft nadere bijzonderheden over de aarde:

Inder erden den man ende menigherande diere,
Menighen berch, menich dal, menighe riviere,
Menighe bosscaelie met groten bosschen,
Daer boven die lucht, die vogle tusschen;
Inde zee vissche groot ende clene.
Nie wart ghesien creature ghene
Van allen den ghenen, die nu leven,
Men mochtse daer vinden ghescreven.

De nadrukkelijke opsomming van de elementen ter completering van het wereldbeeld herinnert aan het Ptolemeïsche stelsel. Met de elementen aarde en water maakten wij reeds kennis; immers Omtrent der aerden liep de zee (3393). De lucht omgeeft volgens Ptolemeus als derde element aarde en water. De lucht wordt in de tekst boven de aarde (en het water) gesitueerd. Het vierde element, het vuur, ontbreekt bij Diederic. Volgens de Ptolemeïsche opvatting omsluit het vuur als vierde sfeer de overige elementen. Kennelijk sprak deze gedachte minder tot de verbeelding van de Middeleeuwse mens: ook Jan van Boendale b.v. vermeldt in zijn Leken spieghel het vuur niet. Hij beperkt zich eveneens tot Aerde, water ende locht (VIII, 6). Diederic staat met deze bijzonderheden in een Europese traditie. In de Middelhoogduitse Artusroman Erec van Hartmann von Aue treffen wij een beschrijving aan, die opvallende gelijkenis met de door Diederic genoemde details vertoont. Op een kostbaar zadelkleed zijn de vier elementen met de erin levende creaturen afgebeeld. In de vertaling van Thomas Cramer²⁸ luidt de tekst: ‘Die Decke hing tief herab, so dass sie fast auf der Erde schleifte. Darauf waren zu sehen alle Wunder der Welt, die der Himmel umschliesst. Wenn es euch nicht verdriesst, will ich euch ein Teil von ihnen nennen, aber doch über viel mehr schweigen. Die vier Elemente waren leuchtend jedes in seiner Farbe abgebildet; und bei jedem, was ihm zugehört, das war ebenfalls mit grosser Kunst verfertigt: Von den vieren war der Erde ihr Getier beigegeben, so viel, wie kein einzelner Mensch in seinem Gedächtnis haben kann, in Wald und Feld zahm und wild. Da war auch die menschliche Kreatur mit solcher Meisterschaft verfertigt als wollte sie sprechen und mehr als blosses Abbild sein; daneben waren die Wasser des Meeres darin, als lebte er, der Fisch, daneben alle Meerwunder [...].

27 Vgl. Floris ende Blancefloer door Diederic van Assenede. Ed. Hoffmann von Fallersleben. Leipzig 1836-1854. Hier lezen wij:

die hemel boven, die aerde onder,
dat clare licht tuschen die twe;
omtrent der aerden loop de se,
in den hemel ghelijc ghemaect ere sterren,
also scheent daer van verren.

28 Harmann von Aue, Erec Middelhochdeutscher Text und Übertragung von Thomas Cramer. Frankfurt a.M., 1972. Bücher des Wissens, 6017. blz. 333, 335.

[p. 111]

Auch das dritte Element war dargestellt. Fragt ihr, welches das sei? Die Luft in ihrer Eigenart. Vögel aller Arten flogen darin, so geschickt gewebt als lebten sie und flögen in die Luft hinauf. Das Feuer mit seinen Drachen und mit andern Wesen, die im Feuer leben, sah man ebenfalls dort abgebildet’. De Oudfranse natuurkundige geschriften geven overeenkomstige details.²⁹

Wij vatten het resultaat van ons onderzoek samen: Op het reliëf te Babylon, zoals het door Diederic beschreven wordt, staat in grote trekken de gehele schepping afgebeeld. Allereerst worden de buitenste omgrenzing, de hemel, en het middelpunt van het heelal, de aarde, vermeld. In de hemel bevindt zich een stervormig schijnsel. Tussen hemel en aarde straalt eveneens een helder licht, vermoedelijk de zon. Van de elementen worden de aarde, de zee en de lucht expliciet genoemd. De levende wezens, die deze elementen bevolken, worden opgesomd. Geografische details ontbreken evenmin. Bepaalde kosmografische gegevens van de reliëfbeschrijving kunnen slechts door de Ptolemeïsche kosmosvoorstelling verklaard worden. Andere details zijn veelal te vaag, om duidelijk te kunnen bepalen, aan welk wereldbeeld gedacht moet worden, maar ook deze aanduidingen zijn nergens in strijd met het wereldstelsel van Ptolemeus. Het lijkt ons waarschijnlijk, ook gezien de grote populariteit, waarin het Ptolemeïsche stelsel zich in de Middeleeuwen mocht verheugen, dat de reliëfbeschrijving in de traditie van de antieke, concentrische heelalopvatting staat.

29 Zie Ch.-V. Langlois (noot 13), blz. 227: ‘Pourquoi Dieu n'a-t-il pas fait d'autres êtres que ceux-là? (Il ne le pouvait guère, car il n'y a que quatre éléments: il a fait l'homme de terre, les poissons d'eau, les oiseaux d'air, les bêtes de feu [...])’.

III

Men heeft algemeen aangenomen, dat het reliëf van het rijclic palas een toevoeging van Diederic is. Twee argumenten schijnen voor de juistheid van deze opvatting te spreken:

a)

Men stelt vast, dat het paleis met de kosmografische voorstellingen elke verteltechnische relevantie mist. De gehele passage kan weggelaten worden, zonder dat dit afbreuk zou doen aan de gang van het verhaal. Het oordeel van de onderzoekers was dan ook niet altijd gunstig. H.E. Moltzer spreekt over de ‘misplaatste beschrijving van het “riiclic palais”’.^30 In sommige uitgaven ontbreekt zelfs de beschrijving van het reliëf. P. de Keyser zegt op die plaatsen te hebben bekort, ‘waar de beschrijving [...] voor ons modern gevoel al te wijdlopig werd [...]’.^31

b)

Vergelijking met de Franse handschriften en de overige bewerkingen van de ‘version aristocratique’ schijnt te bevestigen, dat de beschrijving van het reliëf Diederics eigendom is. P. Leendertz zegt hierover: ‘Deze beschrijving van het paleis ontbreekt in Fr, Ndd en Saga. Eng 1077 doet het in een enkelen regel af. In F vergadert de emir de heeren in zijn tuin. Ook deze bijvoeging is hier zoo goed op hare plaats, dat wij ons niet verwonderen zouden, als er nog eens een oude Fransche tekst gevon-

30 Floris ende Blancefloer. Uitgeg. door H.E. Moltzer. Groningen, 1879. Bibliotheek van de Middelnederl. Letterk. blz. VIII.

31 P. de Keyser (zie noot 8), blz. 6.

[p. 112]

den werd, waarin zij voorkwam. Tot zoolang echter moeten wij het als eene verdienstelijke uitbreiding van D beschouwen’.^32

Het is een misvatting, dat men de vraag, of men hier te maken heeft met een interpolatie van Diederic, door middel van verteltechnische criteria zou kunnen beantwoorden. De ‘version aristocratique’, de onmiddellijke bron van Diederic, bevat immers zelf vele beschrijvingen, die geen direct belang voor de epische handeling bezitten. In dit verband kan de uitvoerige descriptio van een kostbaar graf genoemd worden, dat de ouders van Floris voor Blancefloer laten vervaardigen, ten einde hun zoon te doen geloven, dat zijn geliefde - die in werkelijkheid aan Babylonische kooplieden is verkocht - gestorven is. Hetgeen H. de Boor met betrekking tot het grafmonument in de Middelhoogduitse Florisbewerking van Konrad Fleck zegt, geldt eveneens voor de overeenkomstige beschrijving in het Middelnederlandse gedicht: ‘In all seiner Ausführlichkeit steht dies Denkmal handlungsfremd, ja handlungswidrig in dem Gedicht. Denn welchen Sinn hätte es, wenn die Eltern, die ihren Sohn von der Liebe zu Blancheflur abbringen wollten, das angebliche Grab der Sklaventochter so kostbar [...] ausstatteten? Es ist ein besonders lehrreiches Beispiel dafür, dass mittelalterliches Denken und Dichten in anderen Bahnen verläuft als das moderne. Es ordnet das Einzelne dem Ganzen nicht nach rationalen Gesetzen ein, sondern nach symbolischen. Bestimmend ist der Typus oder die Idee, die in Floire und Blancheflur vorbildlich verkörpert sind, und wenn Blancheflurs Scheingrab darzustellen ist, so muss auch dieses von dem Typus her geprägt und gestaltet sein’.³³ Ook N. Wijngaards wijst in zijn artikel Topen en symbolen in de roman van Floris en Blanchefloer op ‘de vele symbolische aanduidingen, [die] door de auteur in en rondom het graf verwerkt [zijn]’.³⁴ Wijngaards legt een symbolisch verband tussen het grafmonument en de rozenmand, waarin Floris zich verstopt, om tot de kamer van zijn geliefde door te dringen. E. Reiss is in zijn artikel Symbolic detail in medieval narrative: Floris and Blancheflour zonder de bevindingen van Wijn-

32 P. Leendertz (zie noot 1), blz. CVI.

33 H. de Boor: Geschichte der deutschen Literatur von den Anfängen bis zur Gegenwart, dl 2: Die höfische Literatur Vorbereitung, Blüte, Ausklang 1170-1250. München, 1966⁷. blz. 175.

34 N. Wijngaards: ‘Topen en symbolen in de roman van Floris en Blanchefloer’. In: TNTL 80 (1964). blz. 93-115. Citaat op blz. 102. Een zekere skepsis ten opzichte van de resultaten van Wijngaards lijkt op zijn plaats. Geboeid door de mogelijk symbolische betekenis van het verhaal, veronachtzaamt Wijngaards het probleem van de tekstoverlevering. Hij citeert de ‘version aristocratique’ nu eens naar handschrift A, dan weer naar handschrift B, met als enige kriterium de ‘betere’ symboliek van de varianten. De veronderstelling van Wijngaards, dat ‘in de teksten die wij nu nog bezitten, reeds een verarming valt te konstateren in de symboliek, terwijl juist deze in de tijd waarin de roman ontstond de wezenlijke waarde ervan uitmaakte’ (blz. 97), wordt door Wijngaards zelf weersproken, wanneer hij in zijn studie aanneemt, dat late bewerkingen van de ‘version populaire’ (o.a. Boccaccio's Filocolo) het oorspronkelijke gedicht kenmerkende, symbolische details zouden bevatten, die in de ‘version aristocratique’, de bron van de ‘version populaire’, verloren zijn gegaan. Hoezeer Wijngaards het probleem van de tekstoverlevering verwaarloost, blijkt ook uit zijn onjuiste opmerking, dat het volksboek De Historie van Floris ende Blancefleur op de ‘version populaire’ zou teruggaan (blz. 113). Vgl. daarentegen de uitgever van het volksboek G.J. Boekenoogen: ‘Ons volksboek is eene verkorte prozabewerking van het Middelnederlandsche gedicht van Diederic van Assenede [...]’. Zie De Historie van Floris ende Blancefleur naar den Amsterdamschen druk van Ot Barentsz. Smient uit het jaar 1642. Uitgeg. door G.J. Boekenoogen. Leiden, 1903. Nederlandsche Volksboeken, dl. II. Citaat op blz. 82.

[p. 113]

gaards te kennen tot een vergelijkbaar resultaat gekomen: De episode van de rozenmand ‘may function as a figurative or symbolic burial of Floris, paralleling the earlier pretented burial of Blanchefour’.³⁵

Het kostbare paleis met het wonderlijke reliëf heeft evenmin als het grafmonument direct belang voor de epische handeling, maar ook deze descriptio kan men een symbolische betekenis toekennen. Het paleis met de kostbare entree, waarop de gehele schepping staat afgebeeld, symboliseert de macht van de emir van Babylon. Vóór het proces van de emir tegen Floris en Blancefloer wordt deze macht door een indrukwekkend symbool beklemtoond. Leendertz heeft gelijk: de ‘bijvoeging is (...) goed op hare plaats’ en zeker niet ‘misplaatst’, zoals Moltzer meende.³⁶

Belangrijker in de bewijsvoering, dat Diederics beschrijving van het paleis met het reliëf als secondair beschouwd dient te worden, lijkt het argument van Leendertz, dat in de Franse handschriften en in de buitenlandse bewerkingen van de ‘version aristocratique’ een met Diederics tekst vergelijkbare descriptio ontbreekt. Onderzoekt men de Franse handschriften, dan valt echter op, dat het Franse handschrift B de eerste regels van de paleisbeschrijving weldegelijk kent! In handschrift A van de ‘version aristocratique’ ontbreken de corresponderende verzen. Wij plaatsen ter verduidelijking de handschriften A en B naast elkaar:

35 E. Reiss: ‘Symbolic detail in medieval narrative: Floris and Blancheflour’. In: Papers on Language & Literature 7 (1971). blz. 339-350. Citaat op blz. 344.

36 Vgl. H.J. Hock: Die Schilderungen von Bildwerken in der deutschsprachigen Epik von 1100-1250. Diss. (Mach.) Heidelberg, 1958. De functie van de beschrijving der bouwwerken ligt in de ‘Hoheitssymbolik’. (blz. 19). In de middeleeuwse literatuur worden vaak oosterse bouwwerken beschreven, die een vergelijkbare symbolische functie bezitten. Een extreem voorbeeld vormt het paleis van de heidense koning Cosdras. Uit de vele werken, waarin dit wonderlijke bouwwerk beschreven wordt, kiezen wij de Legenda aurea van Jacobus de Voragine. In de vertaling van R. Betz lezen wij: ‘Denn im Jahre des Herrn 615 verhängte Gott über sein Volk, dass es heimgesucht ward von der Wut der Heiden: Es geschah, dass Cosdras der Perserkönig brachte alle Reiche der Erde unter sich; und da er kam gen Jerusalem, kehrte er wohl vor dem Grabe des Herrn um mit grossem Schrecken; doch führte er ein Teil des heiligen Kreuzes mit ihm, das Sanct Helena zu Jerusalem hatte gelassen. Dieser Cosdras wollte von den Menschen angebetet werden als ein Gott, darum liess er sich einen Turm bauen von Gold und Silber und leuchtendem Edelgestein, und setzte darauf der Sonne, des Mondes und der Gestirne Bild; auch hatte er Röhren lassen machen in dem Turm gar heimlich und subtil, daraus er Wasser von oben goss in Regens Weise, als wäre er Gott; unter dem Turm aber in einer unterirdischen Höhle gingen Rosse im Kreis und zogen schwere Wagen um, davon war es, als ob der Turm würde bewegt, und ward ein Getöse gleich einem Donner’. Vgl. Jacobus de Voragine, Die Legenda aurea, aus dem Lateinischen übersetzt von R. Benz. Heidelberg, 1975. blz. 698-699. L.-I. Ringbom: Graltempel und Paradies, Beziehungen zwischen Iran und Europa im Mittelalter. Stockholm, 1951. Kungl. vitterhets historie och antikvitets akademiens. Handlingar. Dl. 73. blz. 74, meent: ‘[...] der Thron Khosraus ist als eine Nachbildung des Weltgebäudes zu verstehen. Der Donner, die Blitze, der Wind und die Regengüsse an ihm zeigen den König als Weltenherrscher und Herrn der Elemente’. Opvallend is, dat bij Cosdras' toren drie zones te onderscheiden zijn: de bovenste zone met hemellichamen, de tussenzone met Cosdras' troon, de onderaardse zone met het voortbewegingsmechanisme. Het blasfemische karakter van Cosdras' bouwwerk wordt nog onderstreept door het feit, dat de kosmosvoorstelling, die aan de beschrijving ten grondslag ligt, bij de christelijke ‘hiërarchische’ traditie aansluit.

[p. 114]

 

A 2721-2723

 

 

 

Tous emplist li palais le roi

 

De sa gent qui sont de sa loi.

 

Il les a fait trestous taisir,

 

B. 2488-2493:

 

 

 

Tout emplent le palés real

 

Dont li piler sont de cristal.

 

Li palés est et granz et larges,

 

...

 

Touz fu plains des genz qui i sont;

 

Grant noise et grant temoute font;

 

Li amiranz les fet tesir,

Twee versregels uit handschrift B vertonen grote inhoudelijke overeenkomst met Diederics tekst. Versregel 2489 van B (Dont li piler sont de cristal) komt overeen met versregel 3387 van Diederic (Die pilare waren alle van kerstale). Ook de mededeling in versregel 2490 (Li palés est et granz et larges) vinden wij (ongeveer) bij Diederic, versregel 3390, terug (Dat [= palas] was ere milen wijt ende lanc). Bij nader onderzoek blijkt, dat handschrift B enige, bij Diederic de reliëfbeschrijving inleidende details kent. Aangenomen moet worden, dat Diederic voor deze gegevens van zijn Franse bron, die hier kennelijk met de handschrifttraditie van B overeenstemde, afhankelijk was. Opvallend is verder, dat op de plaats, waar bij Diederic de beschrijving van het reliëf volgt, in het handschrift B een leemte optreedt. Men kan vaststellen, dat de versregel, die op 2490 had moeten volgen, ontbreekt. Deze versregel zou immers het rijmwoord op larges hebben moeten bevatten. M.M. Pelan wees reeds op het feit: ‘après 2490 il manque à B un vers pour la rime’.³⁷

Wij vragen ons af, of de kopiist van B, die hier zonder twijfel zijn ‘Vorlage’ inkortte, slechts één versregel liet wegvallen. Het lijkt ons geenszins uitgesloten, dat in de Franse bron van B, na de inleidende bijzonderheden over de schoonheid van het paleis, de beschrijving van het reliëf volgde. De oorspronkelijke versie van de ‘version aristocratique’ bevatte vermoedelijk wel meer uitvoerige beschrijvingen, die in sommige handschriften door toedoen van kopiisten werden ingekort of zelfs bijna geheel werden weggelaten.³⁸ Daar staat tegenover, dat Diederics werkmethode - daarvan maakten wij

37 M.M. Pelan (zie noot 5), blz. 129, aantekening bij de verzen 2490-2492.

38 Vgl. voor het probleem in zijn algemeenheid de opmerking van J.J. Mak (zie noot 1), blz. 7-8: ‘Er moeten in de tijd, dat het oudste handschrift werd geschreven (1288), er ook nog andere in omloop zijn geweest, die althans op bepaalde plaatsen een betere lezing hadden. Dat volgt niet alleen uit de overeenkomstige afwijkingen, die twee of meer bewerkingen in andere talen gemeenschappelijk tegenover het Frans vertonen, maar ook reeds uit een nauwkeurige vergelijking van één van die bewerkingen, zoals de middelnederlandse, met de franse handschriften. In beide gevallen stuit men op motieven of wendingen, die tegenover de corresponderende plaatsen in het Frans een evident oorspronkelijker indruk maken’. De discussie richt zich vooral op de verschillen tussen de Franse handschriften A, B en V. In het oude handschriftenfragment V ontbreekt b.v. bijna geheel de uitvoerige beschrijving van het grafmonument, die niet alleen de handschriften A en B kenmerkt, maar ook in de belangrijkste bewerkingen (Konrad Fleck, Diederic van Assenede) voorkomt. E. Gamillscheg houdt de descriptio van het graf voor een interpolatie. (Vgl. E. Gamillscheg: [Rec. van] Ed. F. Krüger; Ed. M.M. Pelan. In: Zeitschrift für französische Sprache und Literatur 62 (1939). blz. 437-461. Vooral blz. 455) I.D.O. Arnold wijst echter op het feit, dat ook andere belangrijke details in V ontbreken en stelt zich daarom kritisch ten opzichte van Gamillschegs standpunt op. (Vgl. I.D.O. Arnold [Rec. van] Ed. W. Wirtz; Ed. M.M. Pelan; Ed. F. Krüger. In: Medium Aevum 8 (1939). blz. 225-228. Vooral blz. 227. De meeste onderzoekers rekenen de beschrijving van het graf tot het origineel van de ‘version aristocratique’.

[p. 115]

reeds melding - door het feit gekenmerkt wordt, dat hij de beschrijvingen, die hij in zijn Franse bron aantrof, zonder al te grote wijzigingen aan te brengen, in zijn bewerking overnam. Het valt ons daarom moeilijk aan te nemen, dat Diederic voor de inleidende verzen over het kostbare paleis van zijn Franse bron afhankelijk is, daarentegen de onmiddellijk volgende descriptio van het reliëf uit eigen beweging invoerde.

Bij de vraag naar de oorspronkelijkheid van de reliëfbeschrijving lijkt ons een detail van groot belang. In de Middelnederlandse bewerking van Diederic van Assenede wordt medegedeeld:

Teben no Troien en hadden nie gheen
So rijclijc palas als dat was een.

Het paleis te Babylon treedt wat schoonheid betreft in concurrentiestrijd met architectonische wonderen uit de steden Thebe en Troje. De vermelding van deze steden wijst de weg naar de rond 1160 in Frankrijk ontstane ‘antieke’ romans, t.w. de Roman d'Eneas, de Roman de Thèbes en de Roman de Troie, samen wel de Cycle classique genoemd. Het staat vast, dat deze romans grote invloed op de na 1160 ontstane Oudfranse dichtwerken uitoefenden. De uitvoerige beschrijvingen, die de ‘antieke’ romans kenmerkten, vormden een bron van inspiratie voor latere dichtergeneraties. Onderzoekers hebben aangetoond, dat de dichter van de ‘version aristocratique’ bij een aantal beschrijvingen van de Roman d'Eneas afhankelijk is, ook staat de invloed van de Roman de Thèbes op een aantal punten vast.³⁹

Inhoeverre de Florisbewerking van Diederic van Assenede door de literatuur van zijn tijd is beinvloed, blijft een open vraag. Waar een (vage) relatie tussen Diederics Floris en andere Middelnederlandse dichtwerken wordt aangenomen, lijkt Diederic eerder de gevende, dan de ontvangende partij te zijn.⁴⁰ Is het niet aannemelijk, dat Diederic wat de reliëfbeschrijving betreft door Middelnederlandse dichtwerken werd beinvloed, het is evenmin waarschijnlijk, dat Diederic zijn kosmografische kennis rechtstreeks uit de Oudfranse ‘antieke’ romans putte. Er blijft o.i. slechts één, tot nog toe verworpen mogelijkheid ernstig te overwegen: Trof Diederic de descriptio van het reliëf in zijn Franse bron aan?

M. Delbouille heeft een uitgebreid onderzoek ingesteld naar de plaats, die de ‘version aristocratique’ van de Florisroman in de Oudfranse literatuur van de 12de eeuw inneemt. Wij hebben onze kritiek op Delbouilles werkmethode reeds eerder uitgesproken;⁴¹ de kern van onze kritiek zij hier herhaald: de literaire relaties, die Delbouille meent aan te kunnen tonen, zijn in de meeste gevallen vaag en weinig zeggend. De juist-

39 M.M. Pelan (zie noot 5), blz. XVI-XX; M. Delbouille: ‘A propos de la patrie et de la date de Floire et Blanchefleur (version aristocratique)’. In: Mélanges de linguistique et de littérature romanes offerts à Mario Roques. Dl. IV. Paris, 1952. blz. 53-98. De beschrijving van de stad Babylon in de ‘version aristocratique’ blijkt door een vergelijkbare beschrijving in de Roman d'Eneas beinvloed te zijn. Een opvallende overeenkomst tussen de Roman de Thèbes en de ‘version aristocratique’ is de vermelding van een escarboucle op de torenspits van het paleis. Vgl. G.D. West: ‘The description of towns in old french verse romances’. In: French Studies 11 (1957). blz. 50-59. Vooral blz. 55-56.

40 Vgl. J.J. Mak (zie noot 1), blz. 13.

41 J.H. Winkelman (zie noot 4), blz. 39-43.

[p. 116]

heid van zijn conclusie, dat de ‘version aristocratique’ ‘peu après 1160’⁴² ontstaan zou zijn, trekken wij dan ook in twijfel. De waarde van Delbouilles onderzoek ligt in het feit, dat de invloed van de ‘antieke’ romans op de ‘version aristocratique’ nogmaals werd aangetoond. Op dit punt heeft Delbouille zijn critici kunnen overtuigen. Wij citeren het weloverwogen standpunt van H. Tiemann, uitgesproken naar aanleiding van Delbouilles bevindingen: ‘[...] der Eneasroman ist direktes Modell. Der Einfluss des Troja-Romans ist schon weniger gewiss. Im Fall des Theben-Romans scheinen die von Delbouille beigebrachten Parallelen teils wenig einleuchtend, teils gewichtig zu sein, wenn z.B. eine gleichartige Szene beidemal auf dem Höhepunkt von einer gleichartigen Descriptio unterbrochen wird, die Wort- und Reimgleichheiten aufweist’.⁴³

Tiemann doelt hier op de episode uit de ‘version aristocratique’, die het proces van de Emir van Babylon tegen Floris en Blancefloer beschrijft, de episode dus die onmiddellijk op de beschrijving van het paleis (slechts in B) volgt. Delbouille vergelijkt het proces tegen Daire le Roux uit de Roman de Thèbes met het proces, dat de Emir van Babylon tegen Floris en Blancefloer aanspant. Hoewel Delbouille zelf toegeeft, dat ‘les procès contés par des romanciers du même temps se ressemblent nécessairement dans leur décor’,⁴⁴ blijken zovele directe inhoudelijke paralellen aanwezig te zijn, dat een toevallige verwantschap tussen de teksten uitgesloten kan worden. Opvallend is vooral het volgende: ‘[...] dans les deux récits, voici que le ‘plaid’ est interrompu par un long portrait: celui de la fille de Daire dans Thèbes (8427ss.), le portrait double des deux héros dans Floire et Blanchefleur (2620ss.). C'est que, dans les deux cas, la beauté des personnages va toucher le souverain au point de lui arracher un pardon souhaité de tous’. [...] ‘Pour présenter la fraïche personne de Floire, l'auteur se souvient du portrait d'Aton aux vers 6071 ss. de Thèbes’ [...]. ‘Son portrait de Blanchefleur doit, lui, plusieurs détails.à celui de Salemandre, la fille de Daire, qui précisément coupe aussi, dans Thèbes, la scène du jugement [...]’.⁴⁵ Delbouille komt tot de conclusie: ‘[...] on n'hésitera plus à placer Thèbes à coté d'Eneas comme un des modèles français dont les vers chantaient dans la mémoire du poète de Floire et Blanchefleur’.⁴⁶

De invloed van de Roman de Thèbes op de procesbeschrijving in de ‘version aristocratique’ staat voor de onderzoekers vast. Zelfs versregel 2490 uit handschrift B (Li palés est et granz et larges), deel van de korte paleisbeschrijving in B en inhoudelijk met Diederic, versregel 3390 (Dat [= palas] was ere milen wijt ende lanc) verwant, brengt Delbouille met de Roman de Thèbes in verband.⁴⁷ Opvallend is de werkwijze van de dichter van de ‘version aristocratique’. Hij neemt niet alleen details uit de procesepisode van zijn voorbeeld over, maar verwerkt tevens - dit bij de beschrijving van de schoonheid van Floris - elementen, die hij op een geheel andere plaats in de Roman de Thèbes aantrof. De vraag rijst, gezien de invloed, die de Roman de Thèbes op deze passage van de ‘version aristocratique’ heeft uitgeoefend, of de kosmografische bijzon-

42 M. Delbouille (zie noot 39), blz. 98.

43 H. Tiemann: ‘Die Datierungen der altfranzösischen Literatur. Kritische Anmerkungen zu der Chronologie von R. Levy’. In: Romanistisches Jahrbuch 8 (1957). blz. 110-131. Vgl. blz. 128.

44 M. Delbouille (zie noot 39), blz. 58-59.

45 M. Delbouille (zie noot 39), blz. 60-61.

46 M. Delbouille (zie noot 39), blz. 62.

47 M. Delbouille (zie noot 39), blz. 59.

[p. 117]

derheden van het reliëf te Babylon, zoals deze door Diederic beschreven worden, ook in de Roman de Thèbes aangetroffen worden. M.a.w.: Is Diederic, indirect - via een handschrift van de ‘version aristocratique’ - van de Roman de Thèbes afhankelijk?

In de Roman de Thèbes komt een descriptio voor, die duidelijke overeenkomst vertoont met de beschrijving van het reliëf in de Middelnederlandse Floristekst. Op een strijdwagen is een kunstwerk aangebracht, waarop o.a. kosmografische details te zien zijn. De bedoelde passage luidt in de uitgave van G. Raynaud de Lage als volgt:⁴⁸

Par estuide et par grant conseil
i mist la lune et le soleill
et tresgita le firmament
par art et par enchantement.
Nuef esperes par ordre i fist,
en la greingnor les signes mist
et es autres qui sont menors
mist les plannetes et les cors.
La neume mist en mi le monde,
ce est la terre et mer parfonde.
En terre paint houmes et bestes,
en mer, poissons, venz et tempestes.

De tekst geeft kosmografische bijzonderheden: De maan en de zon worden genoemd. Er is sprake van het firmament, de sferen, de planeten, de wereldbol. Verder wordt melding gemaakt van de belangrijkste elementen: de aarde en de zee. De levende wezens, die in deze elementen thuis horen worden opgesomd: de aarde wordt met mensen en dieren afgebeeld, in de zee bevinden zich de vissen. Wind en stormen kenmerken het derde element; L'image du monde vermeldt: ‘Le vent, c'est l'air en mouvement’.⁴⁹ In de Oudfranse literatuur van de 12de eeuw staat deze beschrijving niet op zich zelf. E. Faral wees in dit verband op de rond 1165 ontstane Pèlerinage de Charlemagne (v. 124 vlgg.), waarin mededeling gedaan wordt van kosmografische ornamenten, die aan een tempel te Jerusalem aangebracht zijn.⁵⁰ Een uitvoerige kosmografische beschrijving treft men verder in het Oudfranse dichtwerk Partonopeus de Blois aan (omstreeks 1200 ontstaan). Aan het geheimzinnige kasteel Chief d'Oire te Konstantinopel bevindt zich een reliëf, waarop de elementen, de hemel en de aarde, de zee en de winden, de zon en de maan (en verdere bijzonderheden) staan afgebeeld (v. 853 vlgg.).⁵¹

Het feit, dat in de Florisbewerking van Diederic het paleis te Babylon door kosmografische afbeeldingen wordt verfraaid, stemt overeen met de in het Frankrijk van de

48 Le roman de Thèbes. Ed. G. Raynaud de Lage. Paris, 1968. Les classiques français du moyen âge. blz. 155.

49 Ch.-V. Langlois (zie noot 13), blz. 98.

50 E. Faral: Recherches sur les sources latines des contes et romans courtois du moyen âge. Paris, 1913. blz. 337.

51 Partonopeu de Blois, A French romance of the twelfth century. Ed. J. Gildea. Dl. I. Villanova (Pennsylvania), 1967. Vgl. V. 853-858: La verïés les elemens,/Et ciel et terre et mer et vens,/Solel et lune et ans et jors/Et les croissans et les decors,/Les estoires des tans antis,/Et les guerres et les estris.

[p. 118]

12de eeuw gebruikelijke voorstelling, dat de architectonische wonderwerken in de Oriënt kosmografische details vertoonden. Uit de boven genoemde beschrijvingen kan men afleiden, dat de Oudfranse kosmosvoorstelling in de zelfde Ptolemeïsche traditie staat als de reliëfbeschrijving in Diederics Florisbewerking. De overeenkomsten tussen Diederics reliëf en de kosmosbeschrijving op de strijdwagen in de Roman de Thèbes zijn evident. Niet alleen stemmen de hoofdlijnen overeen en worden overeenkomstige details opgesomd, er treden zelfs enige woordelijke paralellen op (vgl. Thèbes, v. 4965: En terre... houmes et bestes; Diederic, v. 3398: Inder erden den man ende menigherande diere). Opvallend is verder, dat in beide beschrijvingen het vierde element, het vuur, ontbreekt.

Het lijkt ons zeer aannemelijk,

-	gezien de leemte in handschrift B op de plaats waar bij Diederic het reliëf beschreven wordt,
-	gezien de nadrukkelijke verwijzing in de Middelnederlandse tekst naar de ‘antieke’ romans,
-	gezien het door M. Delbouille ontdekte en algemeen erkende feit, dat de procesbeschrijving in de ‘version aristocratique’ van de Roman de Thèbes afhankelijk is,
-	gezien de opvallende overeenkomst tussen de kosmografische voorstellingen op het reliëf in de Middelnederlandse Florisbewerking en vergelijkbare details op de strijdwagen in de Roman de Thèbes,

dat oorspronkelijk in de ‘version aristocratique’ na vermelding van het kostbare paleis te Babylon, en door de Roman de Thèbes daartoe geinspireerd, een reliëf met kosmografische voorstellingen beschreven werd, dat uit de twee bewaard gebleven handschriften van de ‘version aristocratique’ verdwenen is. De waarde van de Middelnederlandse Floristekst ligt o.a. in het unieke feit, dat een interessante descriptio, die in alle andere Floristeksten verloren is gegaan, door Diederic bewaard is gebleven.

Duits seminarium
van de Universiteit van Amsterdam,
Spuistraat 210,
Amsterdam.

[p. 119]

Afbeelding I.: Fig. 11 uit De natuurkunde van het geheelal. Een 13de-eeuws Middelnederlands leerdicht. Ed. R. Jansen-Sieben. Brussel, 1968. blz. 274 (flap).

[p. 120]

Afbeelding II: Uit De Natuurkunde van het geheelal (...). Ed. R. Jansen-Sieben. Brussel, 1968. Tegenover blz. 104. Op de illustratie staan het aardrijk, de zon en het firmament afgebeeld.