De Nieuwe Taalgids. Jaargang 71

[p. 484]

De oude rechten van blond

0. In het grootste deel van Nederland sla je iemand bont en blauw, als je tenminste hard genoeg slaat. In het zuiden van ons taalgebied, vlak ten noorden van de taalgrens, zegt men echter zwart en blauw, blauw en zwart, of alleen zwart. Dat ligt niet aan het slaan of aan de kleur van het bloed, maar waarschijnlijk alleen aan de invloed van de buurtaal; in het Frans spreekt men van noir de coups. Ook groen en blauw komt in dit gebied voor; in Noord-Brabant hoort men wel paars of purper en blauw.

Bij zwart, groen, paars en blauw stellen we ons een kleur voor, bij bont vele kleuren. Maar blond, dat in Oost-Gelderland en in het zuiden en oosten van Twente wordt gebruikt, soms samen met blauw, lijkt temidden van die kleurnamen niet thuis te horen.

De eentalige Nederlander, overtuigd dat hij met bont en blauw de juiste uitdrukking gebruikt, verklaart blond en blauw,schijnbaar aannemelijk, als een volksetymologische vervorming van bont, om de geelachtige kleur van een lichte of genezende huidbeschadiging aan te duiden. En de Oost-Nederlander, die van zijn schoolmeester het Hollandse Nederlands leert, gelooft dit en verbetert zijn blond en blauw vaak in bont en blauw.

1. Gelukkig nog niet altijd. De verschillende toepassingen van blond, die ten dele ook westelijker bekend geweest zijn, maken het mogelijk de betekenisontwikkeling van dit woord te volgen.

1.1. Het komt het meest voor als aanduiding voor de blauwachtige kleur van een bloeduitstorting: blonde plekken op armen en benen, een blond oog door stoten, en overdrachtelijk: een blonde scheen oplopen. Als dezelfde kleur ontstaat door een andere oorzaak zegt men ook blond: een blonde neus door de kou, ook blonde tenen (wintertenen), de lippen van een hartpatiënt zijn blond, en benen door spataderen.

Daarnaast betekent het ook ‘loodkleurig, grijsachtig’. Onweerskoppen zijn blond, en blank metaal dat door weersinvloeden is aangeslagen, een zilveren lepeltje of een kettinkje, kippegaas dat niet meer gloednieuw is; maar ook koper dat nodig gepoetst moet worden.

1.2. Het zilveren lepeltje, de koperen ketel, die blond zijn geworden, zijn vuil. Van hieruit worden andere, minder gunstige betekenissen begrijpelijk: vingers zijn blond van het aardappels of appels schillen. En van vuil naar onsmakelijk, verrot, ziek is maar een kleine stap. Soms is er nog de herinnering aan de blauwachtige kleur. Aardappels met blonde plekken onder de schil zijn onoordeelkundig bemest, gerooid of vervoerd, bruine-bonensoep, waarop door het staan een vlies is gekomen, ziet zo blond en is misschien wel bedorven, tanden zien blond na het eten van bosbessen. In andere gevallen is die verdwenen: appels die gauw blond worden, kan de groenteman niet meer verkopen, de kleur van een gewas dat niet wil groeien is blond, de bloemen aan de winterjasmijn zijn blond geworden door de vorst (d.w.z. wat minder geel), iemand die ziek is, ziet er blond uit (bleek, vaal van kleur).

2.1. De woordgroep blond en blauw werd ook in de 17e eeuw gebruikt. Het WNT verwijst naar Anna Visscher, De Decker, Vollenhove en Vondel¹. De laatste schrijft in het sonnet dat aan de Palamedes voorafgaat:

1 D1. II, kol. 2914-2915.

[p. 485]

 

Ten leed geen seven jaer, of Palamedes schaeu,

 

By nacht, de tenten ging der Rechteren doorwaeren:

 

Die resen op verbaest met opgeresene hayren,

 

En sagen daer een schim mishandelt blond en blaeu.

Op deze plaats is blond en blauw dus het equivalent van ons Nederlandse bont en blauw.

Blond is in deze eeuw ook de aanduiding geweest van een lichte kleur. In de Ovidius-bewerking vertaalt Vondel canis aristis met het blonde graan.² In het latijn wordt canus ook gebruikt van met sneeuw bedekte bergen, cani betekent ‘grijs haar’. Of Vondel doelde op de lichte of de gelige kleur van het graan is hier niet uit te maken. Maar de betekenis ‘licht, glanzend’ overheerst zeker in de Olyftack aan Gustaaf Adolf:

Een heimelicke trek

Verleit het hart naar mijn geboortstad Keulen.
Daar heb ick eerst om honingh uitgevlogen,

Ontrent den blonden Rijn.

Blond zal hier, als latijns canus, betekenen: ‘licht, glinsterend, metaalachtig, grijzig’.

Als Bredero de zon blond noemt,³ kunnen de betekeniselementen stralend én geel van kleur beide aanwezig zijn, maar als Lucelle spreekt over ‘u glansen blont’, nl. van de ogen van Ascagnes⁴ is de betekenis ‘stralend, glanzend’, de meest voor de hand liggende. Ten Brink geeft bij dit woord geen toelichting, Zaalberg geeft hier inderdaad: ‘stralend’.

Deze betekenis van ‘licht, glanzend’, is misschien nog wel bewaard gebleven in het woord blonde, als aanduiding van zijden kant of tule. Het WNT geeft enkele voorbeelden uit de tweede helft van de achttiende en uit de negentiende eeuw; uit het materiaal van het WNT ontving ik een citaat uit het Algemeen Handelblad van 1962.

Een vormvariant komt voor bij Coster:

... gaet slaet hem bloegh en blau.⁵

Waarschijnlijk heeft bloegh zich ontwikkeld uit een gevelariseerde vorm van blond, die in het hedendaagse Limburgs voorkomt in Maasbree, Velden en Neer als blunk of blonk. De gevelariseerde vorm vond Overdiep in Katwijk aan Zee: blonke steetjes zijn plekken met groei in het water, die tegen de egale kleur afsteken. Van Es vertaalt dit blond met: niet helder.⁶

2.2. Toch moet ook vroeger blond al bekend geweest zijn als de aanduiding van een gele kleur. Kiliaan licht ‘blont’ toe met flavus, auricomus, dus ‘geel, goudkleurig’. Flavus was, evenals blond, een graag gebruikt adjectief bij riviernamen. Maar Coornhert vertaalt xantas trichas met geel haar.⁷ D.w.z. met hetzelfde woord dat in het Middelnederlands de gewone aanduiding was voor de lichte kleur van haar. Uit

2 P. Ovidius Nazoos Herscheppinge, 6e boek, 609.

3 Stomme Ridder 85.

4 Lucelle 2223, in de uitgave door Zaalberg, 1972, 2224.

5 S. Coster, Spel vande Rycke-man, 1314. Uitg. R.A. Kollewijn, Samuel Costers Werken, 1883.

6 G.S. Overdiep, De volkstaal van Katwijk aan Zee, 1940, blz. 118. G.S. Overdiep, Woordenboek van de volkstaal van Katwijk aan Zee, bezorgd door G.A. van Es, 1949, blz. 12.

7 In de vertaling van de Odyssee, 13e boek, 406.

[p. 486]

deze tijd zijn ook toepassingen van geel bewaard, die nu nog in het oosten voorkomen met blond: Sine tanden waren hem gelu voren ...; Doe wert hi gelu..., so dat hij out en krank scheen.⁸ En blond komt voor in de betekenis die we nu niet meer kennen, nl. ‘grijs, peper en zout’: Als ic out ende berompelt bin worden ende grijs ende blont ...⁹

2.3. In de middeleeuwen werd bont, evenals blond, gebruikt in de betekenis ‘grijs’. Volgens het Mnl. Wdb werd het vooral gebruikt van het vel van dieren die wit en grijs zijn.¹⁰

Kiliaan en de Teuthonista lichten bont toe met varius, maculosus, d.w.z. ‘gevlekt, gespikkeld’; een ‘bonten os’ is een ‘Bos maculosus, varius’, schrijft Kiliaan; wij spreken nog van een bonte koe om een koe met zwarte of roodbruine vlekken aan te duiden. Maar het is niet onmogelijk dat er bij blond een regionaal verschil was. De Teuthonista, het Nederrijns woordenboek uit 1477, vertaalt nl. ‘blont’ met lividus, d.i. ‘loodkleurig, blauwachtig’; daarnaast ook met nijdsch. Zouden we ‘blont of nijdsch werden’ mogen weergeven met ‘blauw aanlopen van kwaadheid’?

Ook in de zestiende eeuw was de betekenis ‘blauwachtig’ in het Gelders-Overijselse gebied bekend. In de vertaling van de Scala sacre communionis van Joannes Mauburnus (1558) komt voor: ‘blondicheit’-blauwe plekken, toegebracht door slagen, ‘vleys mit blondicheit geswollen’-carnem livoribus tumidam.¹¹

3. De betekenis zowel van blond als bont is in de loop der eeuwen veranderd. Het eerste werd van ‘licht, glinsterend, blauwachtig’, de aanduiding voor ‘licht, geelachtig van haar’, bij dichters van het graan en de duinen; het tweede werd van gevlekt, gespikkeld, wit en grijs', de aanduiding van veelkleurig. Etymologisch en taalhistorisch is blond als aanduiding van de kleur van een bloeduitstorting beter en ouder.

Hoe die ontwikkeling gegaan is, valt tot nu toe alleen te vermoeden. Kluge neemt aan dat blond als aanduiding van de lichte haarkleur in het Duits vaste voet heeft gekregen ongeveer gelijk met de mode van de Franse pruiken. De oudste bewijsplaats is uit 1676, de pruikenmode drong in de tweede helft van de 17de eeuw in Duitsland door.¹² Die pruiken waren wel licht, maar niet altijd blond, vaak ook wit of lichtgrijs. Maar licht haar is nu eenmaal blond, zolang het niet grijs is; toen blond haar (in de tegenwoordige betekenis) eerst in Italië, later in Frankrijk, in de mode kwam, zal de nadruk bij de veelal donkerharige Italianen en Fransen wel op het lichte gelegd zijn.

4.1. In het voorgaande zijn de meeste toepassingen van blond, die ik in de laatste maanden verzamelde, genoemd. Op het kaartje zijn alleen de meest gebruikte toepassingen aangegeven: de kleur van een bloeduitstorting, dezelfde kleur veroorzaakt door kou, de blauwe plekken op aardappels, de kleur van aangeslagen metaal, en bovendien de woordgroep blond en blauw als resultaat van slaan of stoten. Het laatste is ontleend aan de RND, zin 131: ‘Ze hebben hem bont en blauw geslagen’.¹³ Het

8 Mnl. Wdb. II, kol. 1297-1298.

9 Mnl. Wdb. I, kol. 1320.

10 Mnl. Wdb. I, kol. 1361.

11 A.J. Persijn, De dietse vertaling der ‘Scala sacre communionis’ van Joannes Mauburnus. 1960. Deze verwijzing, evenals de overige citaten uit het niet verwerkte materiaal van het WNT ontving ik van Dr. P. van Sterkenburg.

12 F. Kluge, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 21 Aufl., 1975, S. 86.

13 Reeks Nederlandse Dialektatlassen, onder red. van E. Blancquaert en Willem Pée.

[p. 487]

[p. 488]

teken voor blond en blauw is weggelaten als er een of meer andere toepassingen van blond bekend waren. Deze laatste zijn op verschillende manieren verzameld. Eerst werd, in de zomer van 1977, een vragenlijst naar een aantal studenten aan Pedagogiche Academies verstuurd om na te gaan of niet alleen blond en blauw, maar ook blonde plekken, een blond oog, een blonde scheen voorkwamen. Een gering aantal positieve antwoorden kwam uit hetzelfde gebied als de opgaven blond en blauw in de RND.¹⁴

Daarna werd een vragenlijst gestuurd aan alle leden van het Historisch Genootschap De Graafschap, waarin naar meer betekenisvarianten werd gevraagd.¹⁵ Deze vragenlijst was niet in de eerste plaats bedoeld om betekenisvarianten te krijgen, maar wel om na te gaan of het woord blond in deze betekenis resistent was, d.w.z. ook gehandhaafd werd in het Nederlands van geboren en getogen oosterlingen. Slechts een enkele is hierop ingegaan. Dit zou kunnen betekenen dat men het woord blond in ieder geval niet zeer bewust vermijdt in het Nederlands; het aantal antwoorden dat verklaart blond te blijven gebruiken, is te klein voor een conclusie.

Omdat ik vermoedde dat het gebruik van het woord afnam bij jongere mensen, nam ik het aanbod van een van de leraren van het Marianum te Groenlo, om de lijst door de leerlingen van zijn school te laten invullen, dankbaar aan. Velen kenden het niet alleen in de gevraagde betekenissen, maar gaven ook nog weer andere varianten op.¹⁶ Mijn materiaal werd niet verzameld met het oog op de gebruiksfrequentie, wel op het bekend zijn. Wat dat betreft is geen onderscheid te zien tussen ouderen en jongeren, tussen stads- en dorpsbewoners. De gegevens voor Overijsel, hoofdzakelijk Twente, zijn verzameld door een leraar in Enschede, die de vragenlijst afvroeg in zijn klas.

4.2. Misschien is het gebied waar blond bekend is, groter. Een artikeltje in de Driemaandelijkse Bladen en in Veldeke leverde maar enkele reacties op. Mijn overtuiging dat het gebied groter is, baseer ik alleen op: ‘hei hef nen bloonden eloopen’, in Vriezenveen¹⁷ en ‘Vleis in blónd, als 't flets van kleur is’, in Meerlo-Wanssum.¹⁸

Ook aan de oostzijde van de Nederlands-Duitse grens is of was tot voor kort meer dan één betekenis van blond, zoals de Achterhoek ze gebruikt, bekend.¹⁹ In Westfalen vooral blauwachtig door slaan of stoten, en bloeddoorlopen, tussen de Limburgse grens en de Rijn kent men hier en daar eveneens ‘blond on blau’ door slaan of stoten, en ‘sech blonde Schenne lopen’, maar ook blond van vlekken op aardappels en van vlees dat zijn frisse kleur heeft verloren.

14 Vragenlijst 52, 1977, van de afd. Dialectologie van het Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde van de KNAW.

15 Ongeveer 60 leden, waaronder ook een aantal die niet meer in de Graafschap wonen, beantwoordden de vragen.

16 Ongeveer 250 lijsten, grotendeels zeer zorgvuldig ingevuld.

17 H. Entjes, Woordenboek van het Vriezenveens, dl. 1, 1969, blz. 76.

18 Th. van der Voort, Het dialekt van de gemeente Meerlo-Wanssum. Woordenboek met inleiding, 1973, blz. 75.

19 Materiaal uit het Westfaalse Woordenboek werd me gestuurd door P. Teepe. De gegevens voor het Rijnland zijn ontleend aan het Rheinisches Wörterbuch, dl. 1, i.v. blond.

[p. 489]

Zonder de vrijheid om te wonen waar ik het prettig vind en te doen wat ik leuk vind, had ik dit artikel niet kunnen schrijven. Daarom draag ik het op aan de scheidende hoogleraar in de hoop dat hij de vrijheid na de scheiding zal kunnen waarderen.

JO DAAN